Аас чогаалынга катаптаашкын-кичээл
план-конспект урока (5 класс) на тему

Тема: Аас чогаалынга катаптаашкын-кичээл (хөглүг-тывынгырлар конкурузу)

Сорулгазы: 1) Тыва улустуӊ аас чогаалыныӊ өөренип эрткен хевирлерин катаптап, системажыдар; 2) Уругларныӊ төрээн чогаалынга сонуургалын оттурар; тывынгыр, сагынгыр чорукка кижизидер; 3) Аас чогаалы дамчыштыр чараш аажы-чаӊга кижизидер.

Дерилгези: кроссворд, викторина, тест

Кичээлдин планы: I. Орган.кезээ  Классты  6 бөлүкке чарып алгаш, бөлүктер аразынга чарыш хевирлиг кылдыр эрттирер. Бөлүк бүрүзү аттыг,девизтиг болур. Шын харыы бүрүзүнге сылдысчыгаш бээр.

II. Катаптаашкын:

1. Кроссворд-биле ажыл.

1. Караты-Хаанны кым хоран оът-биле хораннапканыл?
2. Аптара иштинге кым чорааныл?
3. Бижик чок үеде тыва улустуӊ аас чогаалы чүнү дамчыштыр тарап нептереп турганыл?
4. Багай-оолдуӊ кылып турар ажылы, мергежили чүл?
5. Аас чогаалыныӊ бир хевири
6. Тывызыкты тыппаан талага удур тывызык ыдарын чуу дээрил?
7. Тывызыктыӊ харыызын чоокшуладыр адап бээрин чүү деп адаар бис?
8. Тывызыктар дорт болгаш ……   болур.
9. Аас чогаалын оон аӊгыда чүү деп адаар бис?
10. Кандыг-бир чувениӊ демдектерин барымдаалап, ону тыварын негээр аас чогаалыныӊ хевирин чүү дээрил?

2. Аас чогаалынын хевирлерин бижиир
3. Оюн «Мени тып»

А) Эге кезээ куш ады

Сөөлгүзү кылаштаар орган

Сөстү кожуп номчуптарга,

Эрте унер чечек ады (хек-даван)

Б) Элбек сүттүг малывыстыӊ 

Караа дег хүреӊ-хүреӊ

Эмин эртир эки чаагай

Каттыӊ ады чүү ийик? (инек-караа)

В) Боску ак богаалыг

Бора өӊ чучактыг

Чуртун черле кагбас

Чүү деп ындыг кушкажыл? (бора-хөкпеш)

Г) Ажыг-даа бол, ол чок болза,

Аъш-чемде амдан-даа чок.

Хөөредиг чок ажыг боорга,

Хөлдү база ынчаар адаан (Дус-Хол)

Д) Аваларныӊ, угбаларныӊ

Алдындан-даа үнелээри

Өӊнүг металл ады чүү ийик?

Өскен Тывам ыдык черин

Аӊаа деӊнеп чонум адаан (Мөӊгүн-Тайга)

Е) Ыяш санай унер

Ынчангаш ол көвей,

Ийиги үжүүн солувут,

Иий-дадай- араатан! (буру, бөрү)

Ж) Ол-ла хевээр номчуурга,

 Онза чараш хээлиг пөс,

А бир үжүүн солуурга,

Ала-шокар арга кужу (Торгу, торга)

З) Шуут-ла хевээр номчуурга,

Суглаар черниӊ ады

Баштайгы үжүүн солуурга,

Бажыӊ тудар ыяш (кудук, чудук)

И) Кокай малды тудуп чигеш,

Ховуга артыын каапкаш барган.

Кускун, сааскан ону дойлаан

Хугбайыраан, чүү-дур ол чээ? (сек)

К) Дедир, аай-даа номчу, бижи-

Демги хевээр өскерилбес.

Ол чок болза кижээ берге

Оруун, мурнун көрбес апаар.

Шак-ла ындыг солун сөстер

Чаӊгыс эвес, тывыӊар даан (карак)

4. Үлегер домактарны уламчылаар:

А) Чайын шанаан белетке,

Кыжын тергеӊ белетке

Б) Чадаг чорба, аъттыг чор

Чааскаан чорба, эштиг чор.

В) Чашпаа кижиниӊ сөзү хөй,

Чалгаа кижиниӊ чылдаа хөй.

Г) Даг көрбейн, эдээӊ азынма,

Суг көрбейн, идииӊ ужулба.

Д)  Шевер кижи мактадыр,

Чевен кижи бактадыр.

Е) Артык тенек аъдын мактаар,

Болбас тенек бодун мактаар.

5. Сула шимчээшкин «Өскүс-оол»

Бистиӊ бичии Өскүс-оол

Бичии-даа бол, кылбазы чок:

Бызааларын хай дээр,

Инектерин суггарар,

Хойларын кадарар,

Аъдын мунар,

Алаактан ыяштаар,

Кончуг кежээ эреспей,

Коргуш чок өскүспей.

6. Тоолдан үзүндүде хөй сектер орнунга сөстер киирип бижиир. Кайы тоолдан үзүндүл?

№1. Кашпал кара хемниӊ орту үезинде чурттап турар, чөвүрээ чадырлыг, ызырар калдар ыттыг балыкчы Багай-оол бир-ле катап балыктап олурарга, ол хемниӊ суун куду ширилеп каан аптара бадып олурган. … Ону чөвүрээ чадырынга эккелгеш, чазып көөрге, кончуг чараш алдын даӊгына болган.

№2. Багай-оол Караты-Хаанныӊ аалынга үш чылда хой кадаргаш, хөлезининге дөӊгүр көк буга, ийи шивегей, сандан сыптыг кымчы, адыг кежи чагы, бөрү кежи бөрт алган.

№3. Бир-ле хүндүс ашак арыгже ыяштап киргеш, ортузу ирээш хозалып калган бир төшке чеде берип-тир эвеспе. Өл бе, кургаг бе дээш балдызы-биле дырт кылырга, хос төштүӊ иштинден бир алдын кушкаш үне халып келип-тир.

№4. Хемни өрү чоктап олурарга, чөвүрээ чадыр турган. Ак-Сагыш демги чадырны бакылаарга, дөрт чүгүнде орун салып каан болган. Ак-Сагыш чүү келир эвес адырам дээш, демги оруннарныӊ бирээзиниӊ алдынга алдан кулаш тамы каскаш, кедеп чыдарга, хайыракан, дилги, кокай, хаван кээп чыткылап алган.

№5. Шаг шаанда далай эриинге бир кыдат чурттап чораан. Ол кыдат беш оолдуг чувеӊ иргин. Олар Лю дээр беш алышкы чуве-дир. Олар бот-боттарынга кончуг дөмей, ынчангаш оларны кым-даа ылгаштырбас турган.

№6. Ол бар чыдарга, эмгежок  кара хойлар коступ келген. Хой аразы-биле кадарчызын дилеп бар чыдарга, кончуг улуг мага-боттуг, үш адыр баштыг, ортузунда улуг ала карактыг кижи ужуражып кээп-тир.

Кичээлдин түӊнели.