М.Эргеп «Чартык арбай» 5 класс
методическая разработка (5 класс) по теме

Темазы: М.Эргеп «Чартык арбай» 5 класс.

Сорулгазы:

Өөредиглиг:  тоолду аянныг номчуп, кол утказын тодарадыр;

Сайзырадыглыг: айтырыглар дузазы-биле бодун дидим алдынарынга, бодалдарын чурумчударынга, харыыларныӊ хөй янзы болдурарынга чедирип,  харылзаалыг аас чугаазын сайзырадыр;

Кижизидилгелиг:  төлептиг чоруктарга болгаш ажыл-херектерге кижизидер.

Дерилгези: чогаал номнары 5 класс, үлегер домактар, тарааның янзылары, согааш-бала, деспи.

Организастыг кезээ. Кады демниг ажылдаарының байдалын тургузар, өөреникчилерниң кыдырааштарын, номнарын, боттарын четчелээр.

Катаптаашкын.

*Эрткен кичээлде кандыг тоолду номчаан ийик бис?

*Кол маадырлар кымнар ийик?

*Чүү канчап турарларыл?

*Төнчүзүнде кандыг шиитпир үндүргенил?

Чаа тема тайылбыры. 

Ном, кыдырааштарны ажыткаш, ай-хүннү бижиирин дыңнадыр.

• Ам бо үлегер домактың уланчызын тыптыңарам, уруглар. Эр-хейлер!

“Тараам турда, ........” (тодуг-ла мен)

• Дараазында тывызыкты кичээнгейлиг дыңнааш, тывыңар:

“Ашак,кадай чогушту, аал ишти тотту” (согааш,бала)

• Ребус дузазы-биле өөренир чогаалывыстың адын тывыңар.

“Чартык арбай”. Эр-хейлер! Бөгүн  М.Эргептиң “Чартык арбай” деп тоолун номчуур бис. Теманы кыдырааштарыңарга бижиңер. Бо тоолда биске билдинмес сөстер таваржыр, ынчангаш словарьлыг ажылдан кылыптаалыңар.

Словарьлыг ажыл.

Хоолулуг – чемиштиг,сүүзүннүг

Коду – хырын

Шоңнап каапкан – дүгүн дүжүр соктап каапкан

Дың кара – чаңгыс

          Дөш, дөвүнчүк – бедик черлер

• Шупту номнарыңар ажыткаш, мен номчуурумга, эдерти көөр силер. Улаштыр илчирбелеп номчуур бис. (тоолду төндүр номчуур)

Сула шимчээшкин. Оожум-топтуг орар дээш,

                                     Оорга-моюн шылай берди.

                                     Ол-бо чүкче эглип, херлип,

                                     Олуруп-туруп шимчениил!

                                     Бирээ, ийи, үш!

                                     Бирээ, ийи, үш!

Быжыглаашкын.

-Номчаан чогаалывыс силерге солун болду бе? Чүге?

Силер тарааның кандыг хевирлерин билир силер? Мен силерге көргүзер дээш кызыл-тас, арбай, чиңге-тараа эккелдим, көрүңер даан.

Бо тоолда бижип кааны-биле алырга, чартык тараа безин кижиниң амы-тынын камгалаар бооп турар. Тыва чон шаандан тура чер болгаш мал ажыл-агыйын кылып келген. Шаанда сайзыраңгай эвес үеде азыраан малының сүдүнден кылган ак чемнер, аң эъди болгаш тараа чип турган. Тарааны кылыры база берге, баштай тарыыр, ажаап алыр, арыглаар, соолдурар, хоорар, соктаар, челбиир, дажаар, дээрбедээр.

Силерниң бажыыңарда тарааны шак мынчаар кылып турар бе, көрген силер бе? Тарааны кылырынга кандыг херекселдер херек ийик, кым чугаалаптар?

(паш, былгааш, деспи, согааш, бала, дээрбе)

Амгы үеде тараадан чиг далганны кылгаш, оон янзы-бүрү чемнерни кылып турар: печенье, пряник, торт, булочка, хлеб.

Амгы үеде хлебке кижилерниң хамаарылгазы кандыгыл, уруглар?

Ынчангаш тарааны, ону кылып турар кижилерниң күжүн үнелеп билир болзувусса эки. Кайы хамаанчок төтчеглеп, октап болбас!

Таблица-биле ажыл. Самбырада таблицаны кылыптаалыңар, уруглар. Мында алышкыларның аажы-чаңын, чугаазын, кылдыныын тыпкаш, таблицаже ушта бижиир бис.

Бажыңга онаалга. Кыска чогаадыг “Чаңгыс арбай чамбы-дипти тоттурар”.

Түңнел.

* Кичээл солун болду бе?

*Чүнү билип алдыңар?

*Тараага хамаарыштыр кандыг болур болзувусса эки-дир?

* Тараа ажылынга хамаарышкан мергежилдер билир силер бе? Ындыг мергежилдиг болуксап тур силер бе?

*Күзелдиг улус бар болза, бо согааш, балада тарааны соктап шенеп көрээлиңер. Ам деңнеп көрүңер даан, соктаан тараа-биле соктаваан тараа ийи аңгы.

Кичээлде ажылдаан өөреникчилерге демдектерни салыр.