Рабочая программа по родному языку 5 класс
рабочая программа (5 класс) на тему

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение

средняя общеобразовательная школа №2 г.Шагонар

        Рассмотрено                                             Согласовано                                                     Утверждаю
на заседании ШМО                                         зам директора по УВР                                  Директор школы

Протокол № ____                                             _______Бавун-оол С.Д.                              ______Монгуш А.А..

Рук.ШМО______Кызыл-оол А.Ш.               от ________________                                от ________________                                  от__________________

от______________

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА

по учебному предмету «Тыва дыл» в 5 классе

Среднее общее образование

Количество часов: 3

Базовый уровень

Программа разработана на основе Федерального Государственного общеобразовательного стандарта, учебной программы по тувинскому языку и развитию связной речи для 5 классов.

Учебник: «Тыва дыл 5» К., 2014. Авторы-составители: К.Б.Доржу, Н.Д.Сувандии, А.Б.Хертек, Б.Ч.Ооржак, Ч.А.Сарыглар, М.В.Бавуу-Сюрюн.

Учитель: Куулар Анжелика Кыргысовна

Шагонар

2017-2018 учебный год

ТАЙЫЛБЫР БИЖИК

Тыва дыл – Азия диптиң төвүнде чурттап чоруур түрк дылдыг чоннарның төлээзи болур тыва чоннуң төрээн  дылы. Тыва дыл ук чоннуң аразында кол харылзажылга дылы болуп, ниитилелдиң аңгы-аңгы адырларында, эң ылаңгыя культура болгаш эртем төптеринде ажыглаттынып болгаш амыдыралдың янзы-бүрү негелделерин хандырып чоруурундан аңгыда, дараазында хүлээлгелерни база күүседип турар:

•   тываларның  салгалдарының аразында харылзажылганың база бир аргазы бооп;

•   тываларның өгбелериниң чүс-чүс чылдарда аас чугаа  дамчыштыр салгап ап келгени тыва улустуң байлак аас чогаалының хөй янзы жанрларының шыгжаттынып, кадагалаттынганы дыл болуп;

•   амгы үеде нептереп турар массалыг чепсектерниң, уран чүүл база культураның хөй аңгы хевирлери (жанрлары) байлаа-биле ажыглаттынып;

•  сөс болгаш чечен чогаалдың чогааттынып, нептереп турарының бадыткалы болуп;

•   өске эртемнерни шиңгээдип алырынга өзек болбушаан, уругларның бүгү талазы-биле сайзыралынга идиг болуп;  

•   эртемде чаа ажыдыышкыннарның дылы болбушаан;

• амыдыралдың аңгы-аңгы адырларындан бүгү информация, медээлерни дамчыдар болгаш чыырының кол аргазы  болуп, тыва чонга бараан болуп чоруур.

Тыва дыл  Тыва Республикада орус дыл-биле чергелештир күрүне дылы болуп турар. Төрээн тыва дылынга тода, шын база хостуг чугаалажып билири тыва кижиниң бүгү талалыг сайзыралынга, амыдырал-чуртталгазынга, ажыл-агыйынга, эртем-өөредилгезинге чедиишкинниг болурунуң магадылалын берип турар. Ынчангаш тыва уругларга орус дыл-биле чергелештир төрээн дылын билири чугула болганда, ону школа назыны четпээн (уруглар садтарынга) болгаш эге, ортумак база дээди өөредилге черлеринге бедик деңнелге сонуурганчыг кылдыр өөредири чугула. Национал школа тыва улустуң аас чогаалын болгаш тыва чечен чогаалдың байлаан таварыштыр сѳс кулавырын байыдып, тѳрээн дылынга арыг, чараш, хостуг, албадал чокка чугаалап билир кылдыр келир үениң салгалын ѳѳредип чаңчыктырыр ужурлуг. Тыва дылды 5-9, 10-11 класстарга ѳѳредиринге кол удуртулгазы кылдыр бо программаны тургускан.

Кол ниити болгаш ортумак (долу) ѳѳредилгениң тѳрээн дылга чижек программазы  Ийиги салгалдың федералдыг күрүне стандартында кѳрдүнген Ниити ѳѳредилгениң утка-шынарының үндезининге (Фундаментальное ядро содержания общего образования) болгаш Кол ниити болгаш ортумак (долу) ниити ѳѳредилгениң түңнелдериниң негелделеринге даянып  тургустунган.

Программа дѳрт кезектен тургустунган:

• «Тыва дыл» эртеминиң кол ниити ѳѳредилгениң сорулгаларын чедип алырынга киирер үлүг-хуузун; кол сорулгаларын, метапредметтиг, предметтиг, бот-тускайлаң түңнелдерин; тыва дылдың ниити характеристиказын, кол уткалыг шугумнарны (линияларны), базистиг ѳѳредилге планында туружун, тодарадып кѳргүскен «Тайылбыр бижик»;

• Тус эртемге албан шиңгээдир билиглерни айыткан «Тыва дылга күрүне стандарттары»;

• «Тыва дыл» курузунда 5-9 класстарга кѳрдүнген чижек темаларны,  оларның утказын болгаш уругларның ажыл-чорудулгазының кол хевирлерин, чугаа сайзырадылгазынга ажыглап болур чижек ажылдарны база 10-11 класстарга мурнунда ѳѳренген билиглерин түңневишаан, коммуникативтиг болгаш культура талазы-биле компетенцияларже кол

кичээнгейни угландырып кѳргүскен; тема бүрүзүн каш шакка ѳѳредирин чижеглей хуваап тургускан «Чижек программалар»;

• Амгы үеде «Тыва дыл» эртеминиң башкылаашкынын экижидеринге ажыглаар кѳргүзүг болгаш немелде материалдарны, техниктиг херекселдерни айыткан «Материал-техниктиг хандырылга кѳргүзүглеринге сүмелер».  

Ол ышкаш 1 дугаар Капсырылгада «10-11 класстарга тыва дылды ханы (гуманитарлыг профильге)  ѳѳренгениниң түңнелинде билир чүүлдерин», 2 дугаар Капсырылгада «Бижимел ажылдарга демдек салырының негелделерин» немей киирген. Гуманитарлыг профильдиӊ класстарынга школа компонентизинден немей шак бердинген болза, ажылчын программаны 10-11 класстарныӊ ханы (гуманитарлыг профильге)  ѳѳренгениниң түңнелинде билир чүүлдеринге даянып башкы бодунуу-биле тургузуп алыр. 5-8 класстарга бижимел ажылдарныӊ хемчээлин башкы уругларның деңнелиниң, байдалының болгаш күүседир үезиниң аайы-биле таарыштыр тургузуп алыры база көрдүнүп турар.

         «Тыва дыл» эртеминиң кол ниити ѳѳредилгеге киирер үлүг-хуузу

Тыва дыл – Россия Федерациязының бир субъектизи  Тыва Республиканың девискээринде орус дыл-биле чергелештир күрүне дылдарының бирээзи, тыва улустуң тѳрээн дылы болгаш аразында харылзажыр чепсээ. Ында тыва улустуң чүс-чүс чылдар ѳттүр кадагалап келгени байлак дуржулгазы, мерген угааны, угаан-бодалының эң-не бедик үлегерлери мөөңнеттинген. Тыва дыл амгы үеде тыва культураның – тыва улустуң байлак аас чогаалының, чечен чогаалдың, уран чүүлүнүң – болгаш массалыг информация чепсектериниң, эртемниң, өөредилгениң болгаш кижизидилгениң дылы болбушаан, ажыл-агыйның аңгы-аңгы адырларында калбаа-биле ажыглаттынып турар. Тыва дылды сонуургап, ону ѳѳренир күзелдиг ѳске этностарның тѳлээлериниң саны база чылдан чылче немежип олурары ук дылдың ажыглалының калбарып, делгемчип олурарын бадыткап турар.

Тѳрээн дылдың метапредметтиг (предметтен дашкаар азы ооң-биле чергелештир билип алыр харылзашкак чүүлдер) хүлээлгелери уругларны школага бүгү талалыг хевирлээринге салдарлыг. Тыва дыл  уругларның бодунуң кѳрүжүн шын илередиринге, угаап боданыышкынын, интеллектуалдыг болгаш чогаадыкчы аян-биле бодун сайзырадырынга, чаагай мѳзү-бүдүшке хевирлээринге; чаа билиглерни, мергежилдерни шиңгээдип алырынга улуг ужур-дузалыг. Тѳрээн дыл кижиниң бот-хуузунда чонунуң (тыва кижиниң) иштики сагыш-сеткил культуразының болгаш чечен чогаалының байлактары-биле кижи тѳрелгетенниң культура-тѳѳгүлүг дуржулгазын байлакшытпышаан, ниитилелдиң негелделеринге  чаңчыктырар харылзаа чепсээ болур.

Тыва дыл кандыг-даа билиглерни чедип алырының кол аргазы болбушаан, оон-даа соңгаар мергежил-чаңчылдарын шиңгээдип алырынга салдарлыг. Ɵске улус-биле харылзажып билири, тодаргай түңнелдерни чедип ап шыдаары, хѳй ниитичи болгаш шилип алган мергежилиниң талазы-биле бедик идепкейжизи дээрге-ле херек кырында амыдыралдың бүгү-ле адырларында, ниитилелде болгаш делегейде болуп турар ѳскерилгелерге таарыштыр бодун ап чаңчыкканын илередир кижиниң шынарлары болур. Тѳрээн дылын шиңгээдип алыры – ѳѳреникчилерге  ѳске эртемнерни чедиишкинниг билип алырының, долгандыр турар амыдырал болгаш бойдус дугайында билиглерин калбартырының, ѳгбелериниң  байлак дуржулгазын ажыглап билириниң база чаагай мѳзү-бүдүш, сүзүктериниң хевирлеттинериниң үндезини болур.

Кол школага (5-9 класстарга) тѳрээн (тыва) дылды ѳѳредириниң сорулгалары:

•         Иштики сагыш-сеткили аажок байлак, бедик мөзү-бүдүштүг база бот-медерели бедик, Россияга, ооң иштинде төрээн Тывазынга, бодунуң  чуртунга бердинген, шынчы; төрээн тыва дылынга ынак болгаш ону эки билир, хүндүлээр хамаатыны кижизидери;

•  тѳрээн дылын культураның болуушкуну кылдыр медереп хүлээп ап, ону чугаа чорударының, амыдыралдың аңгы-аңгы адырларынга билиг, дуржулга чедип алырының болгаш ниитилелде тургустунган мораль-этиктиг негелделерин, дылдың эстетиктиг үнезин медереп билириниң кол аргазы кылдыр хүлээп алыры;

•  тыва дылды хүн бүрүде амыдыралдың болгаш ѳѳредилгениң ажыл-чорудулгазында ажыглаар аргаларның бирээзи кылдыр хүлээп алыры; кижилер аразында харылзаа тударының кол аргазы кылдыр  ажыглаары, ѳѳредилгениң бүгү талалыг кылдыныгларын шиңгээдип алырынга (ажыл-чорудулганың сорулгаларын тургузуп, оларны планнап, чугаага хамаарыштыр бот-хыналданы болгаш бот-эдилгени кылыр; чугула медээ бээр аргаларны ажыглаар; библиографтыг дилээшкиннерни кылып билир, словарьлар, энциклопедялардан болгаш ѳске-даа бижимел барымдаалардан, массалыг медээ чепсектеринден болгаш Интернет четкизинден тыва дылда  херек медээлерни, сѳзүглелдерни тып, ушта бижип, эде тургузуп билир дээш о.ѳ.) ужур-дузалыг чугула дыл болуп турарын билиндирери;

•         дыл системазының тургузуун, ону ажыглаарының дүрүмнерин, чугааның аянын болгаш литературлуг тыва дылдың кол негелделерин шиңгээдири; дылдың болуушкуннарын танып билири, оларны сайгарып, деңнеп, дүүштүрүп, бѳлүктеп, үнелеп билир арга-дуржулгазын сайзырадыры, аңаа даянып аас болгаш бижимел чугаа культуразын сагыыры, чугаа чорударының хевирлерин билири, аңгы-аңгы байдалдарга дылды ажыглап шыдаары, чугаа этикединиң негелделерин шиңгээдип алыры; бодунуң ажыглап турары (потенциалдыг) сѳс курлавырын улам байыдары; чугаада ажыглаттыннып турар грамматиктиг аргаларның хемчээлин делгемчидери; чедип алган билиглерин, мергежил, чаңчылдарын ѳѳредилге ажыл-чорудулгазынга болгаш хүн бүрүде амыдыралынга чугаа чорудуп тура, ажыглаар аргаларын улам байыдып сайзырадыры дээш о.ѳ.

        ƟѲРЕДИЛГЕ ЭРТЕМИНИҢ (ТЫВА ДЫЛДЫҢ) НИИТИ ХАРАКТЕРИСТИКАЗЫ

Кол болгаш ортумак (долу) школага тыва дыл курузунуң утказы чугаа чорударының (коммуникативтиг),  дыл эртеминиң айтырыгларындан аңгыда мѳзү-бүдүш, культура талазы-биле айтырыгларны шиңгээттирер ѳѳредилгениң метапредметтиг болгаш предметтиг сорулгаларын чедип алырынче угланган.

Коммуникативтиг компетенция (улус-биле чугаалажып, харылзажып билири) дээрге-ле чугааның янзы-бүрү хевирлерин шиңгээдип алганы, назы-харынга дүүштүр аас болгаш бижимел чугааның үндезиннерин, дылды ажыглаарының мергежил, чаңчылдарын чугула херек ажыл-агыйжы болгаш анаа-даа чугаага ажыглап билири болур. Кижиниң улус-биле харылзажып билири чугааның сорулгаларын тодарадып, ооң байдалынга база чугаалажып турар кижизиниң бодал-сагыжынга, туружунга таарыштыр, шын чугаалажырының эптиг аргаларын тып билиринден, херек болза, чугаалажыр аянын ѳскертип билиринден кѳстүп кээр.

Ɵѳренип турар тема бүрүзү уругларның логиктиг боданыышкынын болгаш чугаазын сайзырадырынга салдарлыг болур ужурлуг. Тыва дыл кичээлдеринге ѳѳреникчилерниң чугаазын үш угланыышкынга чагыртып сайзырадыр.

Бир дугаар угланыышкын – тыва литературлуг дылдың нормаларын шиңгээдири: шын адалганы сагып, сѳстерниң  хевирлерин, сѳс каттыжыышкыннарын болгаш домактарны шын тургузары, сѳстерни ооң лексиктиг утказынга болгаш ажыглап турар стилинге дүүштүр ажыглаары.        Тыва литературлуг дылдың нормаларын сагыыры дээрге-ле уругларның чугаазында тыва литературлуг дылдың нормаларынга дүүштүр хажыдыышкыннарны – диалектизмнерни болгаш жаргонизмнерни – чайладыры, боттарының чугаазында четпес чүүлдерни медереп билип,  сайгарарын хайгаараары.

Ийи дугаар угланыышкын – уругларның сѳс курлавырын байыдары. Сѳс курлавыры школада шупту эртемнерни кайы хире шиңгээдип алганындан база хамаааржыр-даа болза, тыва дыл болгаш тыва чечен чогаал эртемнери онзагай черни ээлеп, улуг ужур-дузалыг болуп турар. Ынчангаш тыва дыл болгаш чогаал кичээлдеринге лексика-биле ажылды,  хѳй словарь ажылын чорудар. Ол ышкаш уругларны словарьлар болгаш ѳске-даа тайылбыр номнарны (справочниктер, эртем ажылдары…) ажыглап билир кылдыр ѳѳредир.

Үш дугаар угланыышкын – аас болгаш бижимел чугаага бодунуң бодалын шын илередириниң мергежил-чаңчылдарын  хевирлээри. Уругларның харылзаалыг чугаазын сайзырадыры дээрге-ле аас чугааның аңгы-аңгы хевирлерин шын тургузары база янзы-бүрү мергежилгелер күүседип, бижимел ажылдар-биле ажылдап тура, сѳзүглелди шын тургузары болгаш сѳстерни шын ажыглаары болур.

Тыва дыл кичээлдеринге бир кичээнгей салыр ужурлуг чүүл – уругларның улус мурнунга чүве чугаалап билиринге, кандыг-даа темага, эң ылаңгыя эртем-ѳѳредилге, культура-биле холбашкан-даа темаларга хамаарыштыр бодалын илереткен харылзаалыг аас чугаазын экижидери.

Чугаа сайзырадыр ажылдар үезинде аянныг номчулганы чедип алыры база чугула. Харылзаалыг сѳзүглелди дыңнап азы аянныг номчуп тура, ында сѳстерниң үн тургузуун шын дыңнап азы тода адап билири, херек черлерге логиктиг ударениени болгаш үн доктаашкынын сагыыры; сѳзүглелдиң утказынга дүүштүр үнүн бедидип, чавызадып,  дүргедедип, оожумнадып номчууру азы чугаалаары дээш о.ѳ негелделерни сагыыры чугула.

Дыл талазы-биле компетенция (дыл болгаш дыл эртеминге хамаарышкан айтырыгларны ыяк билири) дылды тускай демдектер системазы болгаш ниитилел болуушкуну деп чүүлдү медереп билиринден хевирлеттинер. Оон аңгыда дылдың тургузуун, сайзыралын болгаш хүлээлгелерин; тыва литературлуг дылдың кол нормаларын шиңгээдип алганындан; ѳѳреникчилерниң сѳс курлавырын байыдып, чугаазын шын тургузуп билиринден; дыл эртемин тускай эртем кылдыр шиңгээдип алганындан,  ооң кол кезектерин болгаш ѳзек билиглерин база дыл болуушкуннарын сайгарып, янзы-бүрү дыл словарьларын ажыглап билиринден хевирлеттинер.

Культура талазы-биле компетенция (культура-тѳѳгү, шажын-чүдүлге, езу-чаңчылдар талазы-биле айтырыгларны ыяк билири) ѳѳреникчилерниң тѳрээн дылын тыва чоннуң национал культуразының илереттинер бир хевири кылдыр медереп билири; дылдың чоннуң тѳѳгүзү-биле харылзаалыын, тыва дылдың национал онзагайларын билип, тыва чугаа этикединиң нормаларын шиңгээдип алганы база тыва национал культура база ооң-биле холбашкан сѳстерниң утказын шын тайылбырлап билири болур.

Чижек программаның «Чижек темалыг планнаашкын» деп кезээнде ында бердинген материал уругларның чүгле дыл талазы-биле билиг чедип алырынче эвес, а ѳѳредилге үезинде  алган билиглерин херек кырында амыдыралга, аас болгаш бижимел чугаазынга азы харылзажылгага (коммуникативно-деятельностный подход) шын ажыглап билир кылдыр ѳѳредир ужурлуг. Ынчангаш стандартта бердингени курстуң кезек бүрүзү ийи аңгы блоктан тургустунган:

Бирги блокта (1), дыл болгаш чугаа болуушкуннарының утказын болгаш ажыглалын  тайылбырлап турар дыл эртеминиң (азы лингвистиктиг) билиглериниң даңзызы бердинген.

Ийиги блокта (2), ук билиглерни ѳѳредирде, ажыглаар ѳѳредилге ажыл-чорудулгазының кол хевирлерин киирген.

Ук программада чугаа сайзырадылгазын үшкү блок кылдыр (3) немеп киирген бис. Ында чугаа сайзырадылгазынга ажыглап болур чижек темаларны база өөредилге үезинде чорудуп болур ажылдарны сүмелеп турар бис. Оларны башкы бодунуу-биле ѳскертип болур. Амгы эртем-техника талазы-биле, ылаңгыя компьютер, Интернет четкизи, соталыг харылзаа дээш оон-даа ѳске чаартылгаларлыг сайзыраңгай үеде уруглар чүгле оларны дамчыштыр харылзаа кылып, а херек кырында улус-биле  дорт чугаалашпайн, чугаа чорудар арга-дуржулгазы чок азы эвээш бооп турар. Ынчангаш аас болгаш бижимел харылзаалыг чугааны дыл талазы-биле алган билиглеринге даянып, сайзырадыры чугула. Ылаңгыя Тываның культуразы, тѳѳгүзү, езу-чаңчылдары дээш оон-даа ѳске темаларны уругларның делегей кѳрүүшкүнүн делгемчидери-биле ажыглап болур.

Бо программаның эң кол угланыышкыны – ѳѳреникчилерни кандыг-даа байдалга таарыштыр бодун чаңчыктырып, улус-биле идепкейлиг харылзашпышаан, ажыл-чорудулганың кандыг-даа хевирин чорудуп, аңаа киржип шыдаптар кылдыр чаңчыктырары. Ында уругларны чүгле дыл талазы-биле эвес, ѳске-даа эртемнерни эки шиңгээдиринге белеткеп, бүгү талазы-биле сайзыраңгай хамааты кылдыр (функциональная грамотность)   кижизидериниң чугула аргаларын айыткан.

Ɵѳреникчини бүгү талазы-биле сайзыраңгай кылдыр кижизидериниң дараазында  кол айтыкчылары (индикаторлары) кѳрдүнген:

1) ѳѳредилгениң харылзаа чорудар (коммуникативтиг) бүгү талалыг кылдыныглары – чугаа чорударының янзы-бүрү хевирлерин билири; үежилери болгаш улуг улус-биле чедимчелиг чугаалажып билири; аас болгаш бижимел чугааны шын хүлээп ап, билип алыры; тургустунган айтырыг бүрүзүнге  бодунуң бодалын, туружун тода, шын, уткалыг кылдыр илередири; харылзажылга  үезинде аас болгаш бижимел чугааның ѳзек нормаларын болгаш тыва чугаа этикединиң негелделерин сагыыры дээш о.ѳ.

2) ѳѳредилгениң угаап шиңгээдир бүгү талалыг кылдыныглары – чѳрүлдээлиг айтырыгларны тургузары; барымдааларны идип үндүрери; угаап боданыышкынның логиктиг харылзаазын тургузары; тезисти бадыткаан азы аңаа удурланган бодалын илередири; библиографтыг дилээшкиннерни (немелде  литературадан, Интернет четкилеринден болгаш ѳске-даа немелде тайылбыр номнардан дээш о.ѳ) чорудары, аңгы-аңгы бижимел материалдардан эргежок чугула медээни уштуп алыры (илередип тывары),  чугула  болгаш чугула эвес (ийиги чергениң) медээзин тодарадыры; номчулганың кайы-бир хевирин (улуг-каралап, чүгүртү, ханылап номчууру о.ѳ) сорулгазының аайы-биле шилип алыры; даап бодаашкыннарын, бодалдарын дес-дараалай тургузары; янзы-бүрү медээ дилээр арга-методтарны ажыглаары (ооң иштинде компьютерни ажыглап тургаш, дээш о.ѳ); медээлерни янзы-бүрү аргалар-биле эде тургузуп, аңгы-аңгы хевирлерге дамчыдып бээри, оларны системажыдып билири дээш о.ѳ.;

3) Ɵѳредилгениң башкарылгалыг (регулятивтиг) хөй талалыг кылдыныглары – кылыр дээн чүүлүнүң сорулгазын шын билип, аңаа дүүштүр тайылбырлап билири; кылыр дээн чүүлүнүң планын дес-дараалаштыр чорудары, херек апарганда, ону ѳскертип билири; бодунуң  кылган чүүлүнге үнелелди берип, бот-хыналданы кылыры; шын эвес харыылапкан болза, ону боду шын кылдыр эдип билири дээш о.ѳ. Уругларның бүгү талазы-биле сайзыраңгай болурунуң кол ѳзээ чугаа чорударының аңгы-аңгы хевирлеринге үндезилеттинген болгаш ѳѳреникчилерниң боданып чугаалаар арга-шинээн тѳрээн дылын дамчыштыр сайзырадыр сорулгалыг тургустунган.

Кол ниити ѳѳредилге черин доозуп турда, түңнел күрүне аттестациязын дужаары (регионалдыг түңнел хыналданы кылдырары) албан болгаш тыва дылга белеткел деңнелиниң негелделери хыналда-хемчег материалдарын тургузарының үндезини болур.

Тыва дылдың чаражы болгаш онзагайы ооң янзы-бүрү байдалдарга ажыглалындан эскертинер. Тыва дылга ѳѳредири чүгле дыл эртеминиң билиглерин чедип алырынче эвес, а чугаа культуразын бедидеринче, чугаалажырының ниити дүрүмнерин болгаш чугаа культуразын сагыырынче, сагыш-сеткили байлак, мѳзү-бүдүжү чаагай, эптиг-чѳптүг кижини хевирлээринче угланган болур.

Ынчангаш кол школага тѳрээн дылды кайы хире ѳѳреткени ортумак (долу) школаның – 10-11 класстарга – болгаш ѳске тускай ѳѳредилге черлеринге  ѳѳредилгезин уламчылаарынга  кижиниң ниити культуразының деңнелин кѳдүрер.

Кол уткалыг шугумнар

Ук программада тыва дыл курузунуң ѳѳреникчилерниң коммуникативтиг болгаш дыл, культура талазы-биле компетенцияларының хевирлеттинип тургустунарынга ужур-дузалыг үш уткалыг шугумну айыткан:

• Коммуникативтиг компетенцияның (харылзажылганың айтырыгларын ыяк билирин) хевирлеттинерин хандырып турар утказы;

•  Дыл талазы-биле компетенцияның (дыл болгаш дыл эртеминге хамаарышкан айтырыгларны ыяк билири) хевирлеттинерин хандырып турар утказы;

•  Культура талазы-биле компетенцияның (тѳрээн дылдың культура-тѳѳгүлүг айтырыглар-биле харылзаалыын ыяк билири) хевирлеттинерин хандырып турар утказы;

           Бир дугаар уткалыг шугум чугаа чорударының мергежил-чаңчылдарының чайгаар хевирлеттинеринге салдарлыг  «Чугаа болгаш чугаа чорудары», «Чугаа чорудулгазы», «Сѳзүглел», «Дылдың ажыглалының аайы-биле хевирлери» деп кезектерден тургустунган. Оларны ѳѳренген соонда, уругларның улус-биле харылзажырының мергежил-чаңчылдары ала чайгаар хевирлеттинип, сайзырап кээр;

Ийи дугаар уткалыг шугумда дылдың тургузуун болгаш дылдың кезиктериниң ажыглалының онзагайларын кѳргүскен «Дыл дугайында ниити билиглер»,  «Фонетика болгаш орфоэпия», «Графика», «Лексикология болгаш фразеология», «Морфемика болгаш сѳс чогаадылгазы»,  «Морфология», «Синтаксис», «Чугаа культуразы», «Орфография болгаш пунктуация» деп кезектер кирип турар;

Үш дугаар уткалыг шугумда  тѳрээн дылдың тыва улустуң тѳѳгү болгаш культура-биле харылзаазын кѳргүзүп турар «Дыл болгаш культура» деп кезек кирип турар.

Кѳрдүнген уткалыг шугумнар аразында чардынмас харылзаалыг болгаш демнежилгелиг. Курстуң кезек бүрүзүн сайгарып кѳргеш, ѳѳреникчилер чүгле херек билиглерни, эң-не чугула мергежилдер болгаш чаңчылдарны шиңгээдип алыр эвес, чугаа чорударының аргаларын улам делгемчидер, чугаалажырының аңгы-аңгы чаңчыл-мергежилдерин сайзырадыр болгаш тѳрээн дыл дээрге катаптаттынмас национал-культурлуг болуушкун деп билип алыр.  Ынчангаш курстуң кезектериниң дес-дараалашкаа болгаш ѳѳредир шактарның хемчээлиниң чижеглей бердингени ооң чижек программа болуп турарында.

«ТЫВА ДЫЛ» ЭРТЕМИН ѲѲРЕНГЕНИНИҢ ТҮҢНЕЛДЕРИ

Кол школаның (5-9 класстар) доозукчуларының тыва дылдың программазын шиңгээдип алгаш, чедип алыр бот-тускайлаң түңнелдеринге дараазында чүүлдер хамааржыр:  

1) кижиниң интеллектуалдыг болгаш чогаадыкчы салым-чаяанын база  мѳзү-бүдүш шынарларын сайзырадырынга тѳрээн дылының чугулазын медереп билири, уругларның  билиг чедип алырынга ук дылдың ужур-утказын тодарадып, ону тыва чоннуң  ыдыктыг, үнелиг эртинелериниң бирээзи деп билири;

2) тыва дылдың эстетиктиг үнезин медереп билири; тѳрээн дылынга ынак болгаш ону хүндүлеп, ол дээш чоргаарланыры; ону национал культураның кезээ кылдыр билип, арыг эдилээри;

3) дылдың байлак сѳс курлавырын болгаш грамматиктиг аргаларын бодунуң бодалдарын болгаш сагыш-сеткилин хостуг илередирде четче ажыглап шыдаары; бодунуң чугаа-домаан хайгаарап, сайзырадып, экижидеринче чүткүлдүг болуру.

Метапредметтиг түңнелдеринге (предметтен дашкаар азы ооң-биле чергелештир билип алыр харылзашкак чүүлдери) дараазында чүүлдер хамааржыр (5-9, 10-11 класстарга):

1) Чугаа чорудулгазының бүгү-ле хевирлерин ажыглап билири:

Дыңнаары болгаш номчууру:

• бижимел болгаш аас медээниң утказын шын билип алыры (чугааның утказы, сѳзүглелдиң темазы, кол утказы; кол болгаш немелде медээ);

• аңгы-аңгы стильдерниң болгаш жанрларның сѳзүглелдерин номчулганың янзы-бүрү хевирлеринге (сѳзүглелден херек информацияны дилеп-тып номчууру (поисковый вид), чүгүртү азы улуг-каралап номчууру (просмотровый), таныжып номчууру (ознакомительный вид), шинчилел-сайгарылгалыг номчууру (изучающий вид)) таарыштыр ажыглап билири;

• аңгы-аңгы стильдерниң болгаш жанрларның сѳзүглелдерин шын дыңнап билири; дыңнаарының янзы-бүрү хевирлерин (бир кижиниң тайылбыр чугаазындан болгаш аудио-, видеотехникадан сѳзүглелдиң кайы-бир кезээн шилип алгаш дыңнаары, сѳзүглелдиң кыска утказы-биле таныжары болгаш ону тодазы-биле дыңнаары) ажыглап билири;

• информация ап болур чүүлдерден, ооң иштинде ѳѳредиглиг компакт-дискилерден, Интернет четкизинден; янзы-бүрү словарьлардан  тайылбыр номнардан (справочниктер) болгаш электроннуг шыгжамырлардан  медээлерни тып билири;

• бердинген темага материалдарны тып, системажыдып билири; херек медээлерни боду тып билири; медээлерни чаартып азы ол-ла хевээр дамчыдып билири;

•  сѳзүглелдерниң утка, стилистика талазы-биле онзагайларын болгаш ажыглаан аргаларының аайы-биле дүүштүрүп болгаш деңнеп билири;  

Чугаалаары болгаш бижиири:

• кылыр дээн ажыл-херээниң сорулгаларын (хууда болгаш эштери-биле) тодазы-биле билип, кандыг-даа ажылды чурум аайы-биле кылып, чедип алган түңнелдерин үнелеп, аас болгаш бижимел чугаага илередип билири;  

• дыңнаан азы номчаан сѳзүглелиниң утказын даалга езугаар дамчыдып  (планны тургузуп, утказын чугаалап, допчулай бижип, үнелел берип) шыдаары;

• сѳзүглелдиң утказын, кымга хамаарыштырганын, чугааның байдалын барымдаалавышаан,  аңгы-аңгы хевирлерге болгаш жанрларга тургузуп шыдаары;

• аас болгаш бижимел чугаага бодунуң бодалын хостуг илередири, сѳзүглелдиң тургузуунуң негелделерин сагыыры (бодалының ужур-уткалыын, дес-дараалашкаан, харылзаалыын, темага дүүшкээн дээш о.ѳ.); номчаан, дыңнаан, кѳрген чүүлдеринге бодунуң хамаарылгазын шын илередири;  

• монологтуң янзы-бүрү хевирлерин  (тоожуушкун,  чурумал, угаап бодааныышкын  болгаш оларны холуй); диалогтуң янзы-бүрү хевирлерин: (хүндүлел аянын илередир диалог (этикетный диалог), айтырыг-харыы (диалог-расспрос), чугаалажып орар кижизин чугаа чорударынче кыйгырары (диалог-побуждение), ѳске кижи-биле бодал солчуру (диалог-обмен мнениями) дээш о.ѳ.) ажыглап билири;  

• амгы тыва литературлуг дылда шын адалганың, лексиканың, грамматиканың кол нормаларын, стиль нормаларын херек кырында ажыглап билири; бижимел чугаага  шын бижилгениң, пунктуацияның кол дүрүмнерин сагыыры;

• чугаа этикединиң нормаларын хажытпайн, чугаага киржип шыдаары; чугаа үезинде арын-шырайын болгаш шимчээшкиннерин эптиг болгаш шын алдынары;

• хүн бүрүде ѳѳренип азы ажыл кылып турар үезинде бодунуң чугаазын хайгаарап билири; чугааның утказының болгаш шын ажыглалының аайы-биле бодунуң дылын үнелеп билири; дылында грамматиктиг болгаш чугаа частырыгларын тып болгаш эдип билири; бодунуң тургусканы сѳзүглелин хоюглап азы эдип, =скертип, делгередип билири;

• бодунуң үежилериниң мурнунга улуг эвес дыңнадыг, илеткелди кылып, рефераттың утказын дамчыдып билири; маргылдаалыг, чидиг айтырыгларны бадыткалдарга даянмышаан, шиитпирлеп билири;

2) алган билиглерин, мергежилдерин, чаңчылдарын хүн бүрүде амыдыралга ажыглап билири;  тѳрээн дылды ѳске эртемнерге билиг чедип алырының кол чепсээ кылдыр шын ажыглаары; ону ѳске-даа эртемнерде (даштыкы дыл,  орус дыл болгаш чогаал дээш о.ѳ) дылдың аргаларын сайгарарынга ажыглап билири;

3) долгандыр турар улус-биле харылзажып, кандыг-бир ажылды кылып тура, маргылдаалыг, чидиг айтырыглар шиитпирлээрде,  эптиг чугаалажып, харылзажып билири; амыдыралчы болгаш ажыл-агыйжы чугаа үезинде чугаа культуразының негелделерин  сагыыры.

5-9, 10-11 класстарны доозуп тура, доозукчулар дараазында предметтиг түңнелдерни чедип алыр:

5-9        класстарга:

•  Дылдың хүлээлгелериниң дугайында, тыва дыл – Россия Федерациязында Тыва Республиканың үндезин чурттакчылары тыва чоннуң тѳрээн дылы база күрүне дылдарының бирээзи дээрзин, тѳрээн дыл болгаш чоннуң культуразының сырый харылзаалыг болурун, тѳрээн дылдың кижи бүрүзүнүң болгаш ниитилелдиң амыдыралынга ужур-дузазын билири;

•  тыва дылдың  гуманитарлыг эртемнер аразында болгаш ниити ѳѳредилгеде туружун болгаш ужур-дузазын  билири;

•  тѳрээн дылдың эртем талазы-биле үндезиннерин; оларның чадаларының болгаш билиглериниң  аразында харылзааларын  шиңгээдип алыры;

•  дыл эртеминиң кол баазалыг билиглерин болгаш ооң  кезектерин шиңгээдири: дыл болгаш чугаа, харылзажыр чугаа, бижимел болгаш аас чугаа, монолог, диалог болгаш оларның хевирлери; чугааның байдалы; чугаа (чугаалажыр), эртем, публицистика, албан-херек, чечен чогаал стильдери болгаш оларның жанрлары, дылы; чугааның утка-хүлээлгелериниң аайы-биле хевирлери (тоожуушкун, чурумал, угаап боданыышкын); сѳзүглел, сѳзүгелелдиң хевирлери; дылдың кол-кол кезектери, оларның демдектери болгаш чугаага ажыглалының онзагайларын шиңгээдип алыры;

•  тыва дылдың  лексика болгаш фразеологиязының кол стилистиктиг курлавырларын, тыва литературлуг дылдың нормаларын (шын адалганың, грамматиктиг, орфографтыг, пунктуастыг), чугаа этикединиң дүрүмнерин шиңгээдири болгаш оларны херек кырында амыдыралга аас болгаш бижимел чугаага ажыглаары;

•  дылдың кол кезектерин, дылдың грамматиктиг категорияларын танып билири болгаш сайгарары, чугаага шын ажыглаары;

•  сѳстүң янзы-бүрү сайгарылгаларын (фонетиктиг, лексиктиг, морфемниг, морфологтуг), сѳс каттыжыышкынының болгаш домактың синтаксистиг сайгарылгазын шын кылып, сѳзүглелдиң тургузуунуң болгаш кол демдектериниң аайы-биле, дылдың кандыг хүлээлгелерин күүседип чоруурунуң болгаш уран аргаларны ажыглаанының аайы-биле сайгарары;

•  лексиктиг болгаш грамматиктиг синонимнерни ажыглаанындан кижиниң чугаазының чечен-мерген, а чечен чогаал дылының каас-чараш, байлак болу бээр аргаларын билири болгаш чугаазынга шын ажыглаары;

•  тѳрээн дылдың эстетиктиг хүлээлгелерин медереп билири, чечен чогаалдың дылын сайгарып тура, чугааның эстетиктиг талазын үнелеп билири.

Базистиг ѳѳредилге планында «Тыва дыл» курузунуң туружу

Федералдыг базистиг ѳѳредилге планы РФ-ниң ѳѳредилге черлеринге тѳрээн дылды 5-9 класстарга 420 шакка кол ниити ѳѳредилге чадазында ѳѳредирин кѳргүскен. Ооң иштинде  5 класска – 105 шак, 6 класска – 105 шак, 7 класска – 105 шак, 8 класска – 70 шак, 9 класска – 35 шак. Оон аңгыда 10-11 класстарга 70 шак 10 класска – 35, 11 класска – 35 шак кѳрдүнген. Кѳрдүнген шактардан аңгыда (азы эвээш апарган таварылгада) школа компонентизинге бердинген 1-2 шакты ѳѳредилге чери национал-девискээр кезээн шынарлыг ѳѳредири-биле немээри кѳрдүнген.

Кол ниити ѳѳредилгеде тыва дылга чижек программа ѳѳредилге планының ѳскерилбес ѳзек кезээ 380 шакка санаттынган, а 40 шакты ажылчын программа тургузукчуларынга ѳскертип болур кылдыр сүмелээн.

Ортумак (долу) школага тыва дылга чижек программа ѳѳредилге планының ѳскерилбес ѳзек кезээ 70 шакка санаттынган, а 6 шакты ажылчын программа тургузукчуларынга ѳскертип болур кылдыр сүмелээн.

ТЫВА ДЫЛГА КҮРҮНЕ СТАНДАРТТАРЫ

(АЛБАН ШИҢГЭЭДИР БИЛИГЛЕР)

Коммуникативтиг компетенцияның (харылзажылганың айтырыг-ларын ыяк билирин) хевирлеттинерин хандырып турар утказы:

1        кезээ. Чугаа болгаш чугаалажып харылзажыры.

1.        Чугаа болгаш чугаалажып харылзажыры. Чугааның байдалы (чугааның сорулгазы, кандыг байдалда, кайда болуп турары, чугаалажып турар кижизиниң хар-назын, эрге-дужаалы дээш о.ѳ). Аас болгаш бижимел чугаа. Диалог болгаш монолог. Монологтуң хевирлери (тоожуушкун, чурумал, угаап боданыышкын); монологтуң аңгы-аңгы хевирлерин холуй ажыглаары). Диалог, диалогтуң хевирлери (хүндүлел аянын илередир диалог, айтырыг-харыы,  чугаалажып орар кижизин чугаа чорударынче кыйгырары (диалог-побуждение), ѳске кижи-биле бодал солчуру дээш о.ѳ.).

2.        Аас болгаш бижимел чугааның онзагай талаларын медереп билири; диалог болгаш монологтуң аңгы-аңгы хевирлерин ажыглаары; чугаа нормаларын сагыыры.

2 кезээ. Чугаа чорудулгазы.

1.        Чугааның ажыл-чорудулга болуру. Чугаа чорудулгазының хевирлери: номчууру,  дыңнаары, чугаалаары болгаш бижиири.

Номчуурунуң, дыңнаарының, чугаалажырының болгаш бижиириниң культуразы.

2.        Чугаа чорудулгазының кол хевирлерин аңгылаары. Сѳзүглелде чугула болгаш немелде (чугула эвес) медээни дыңнап болгаш номчуп тура, шын билип алыры. Номчаан болгаш дыңнаан сѳзүглелиниң утказын кыска азы долу кылдыр дамчыдары. Номчулганың аңгы-аңгы хевирлерин аңгылаары (сѳзүглелден херек информацияны дилеп-тып номчууру (поисковый вид), чүгүртү азы улуг-каралап номчууру, шинчилел-сайгарылгалыг номчууру (изучающий вид), ѳѳредилге ному болгаш ѳске-даа бижимел материалдарны ажыглаары. Дыңнаан азы номчаан сѳзүглелиниң утказын (кысказы-биле азы долузу-биле) дамчыдары.

Чугаа чорудулгазының сорулгазының, байдалының болгаш кайда болуп турарының аайы-биле аас болгаш бижимел монологту, аас-биле диалогту тургузары. Бир темага хамаарыштыр материалдарны шилип болгаш чаңгыс аайлаары; справочниктерден, немелде литературалардан чугула медээлерни тып, сайгарары болгаш эде тургузары.

3 кезээ. Сѳзүглел

1.        Сѳзүглел дугайында билиг, сѳзүглелдиң кол демдектери (кезектериниң тема болгаш тургузуг талазы-биле чаңгыс аай болуру; кезектерниң грамматика талазы-биле харылзаалыы (дес-дараалашкак, чергелешкек), утка талазы-биле чаңгыс аай болуру, тѳнген уткалыы). Сѳзүглелдиң темазын, кол утказын тодарадып тургузары.

Сѳзүглелдиң тургузуу, планы. Абзацтың сѳзүглелдиң кезектеринге чардынар аргазы болуру. Сѳзүглелдиң микротемазы (кыска темаларга чардынганы), кезектериниң болгаш ооң иштинде домактарның харылзашкаа.

Сѳзүглелдиң утказын дамчыдар хевирлери: планын тургузары, допчулай бижиири, аннотация.

2.        Сѳзүглелдиң темазын, утказын, тургузуун, утка болгаш хүлээлгезиниң аайы-биле янзызын тодарадыры. Сѳзүглелдиң планын тургузары. Сѳзүглелдиң утказының, домактарның  харылзажыр аргаларының аайы-биле уткалыг кезектерин тодарадып тургузары. Сѳзүглелдиң дылының онзагайын сайгарары. Аңгы-аңгы хевирлер, стильдер, жанрлар аайы-биле сѳзүглелдерни тургузары. Сѳзүглел тургузарының негелделерин сагыыры (логиктиг болуп турары, дес-дараалашкаа, чергелешкээ, харылзаалыы,  темага дүүшкээ дээш о.ѳ.).

4         кезээ. Дылдың хүлээлгелериниң  янзылары

1.        Функционалдыг стильдерниң азы дылдың хүлээлгелериниң  хевирлери: ном болгаш чугаа стили. Ном стильдериниң янзылары: эртем, публицистика, албан-херек, чечен чогаал стильдери. Ук стильдерниң ажыглаттынар жанрлары: эртем (үненел, аннотация, илеткел, статья, рецензия), публицистика (солунга статья, интервью, орук демдеглелдери, репортаж…), албан-херек (хол үжүү, шынзылга, билдириишкин, резюме…). Чечен чогаал стилиниң онзагайы. Аас чугаа стилиниң кол жанрлары: кандыг-бир чүве чугаалаары (рассказ), чугаалажыры (беседа), маргыжары (спор).

2.        Функционалдыг стильдерниң хевирлерин, жанрларын тодарадыры. Сѳзүглелдиң кайы тодаргай стиль хевиринге хамааржырын ылавылаары. Чугаага бодалын илередири, стилиниң онзагайының болгаш ажыглаан дыл аргаларының аайы-биле дүүштүрүп, деңнээри. Чугааның аңгы-аңгы стильдер, жанрлар хевирлеринге бижимел чугааларны илередип тургузары; эш-ѳѳрүнүң мурнунга улуг эвес дыңнадыг, илеткел, реферат дамчыштыр чугаалап, бодун шын алдынары. Янзы-бүрү барымдааларны ажыглавышаан, маргылдаалыг айтырыгларга киржип, бодалын бадыткап, шынзыдары.

Дыл талазы-биле компетенцияның (дыл болгаш дыл эртеминге хамаарышкан айтырыгларны ыяк билири) хевирлеттинерин хандырып турар утказы:

5 кезээ. Дыл дугайында ниити билиглер

1.        Тыва дыл – тыва улустуң тѳрээн дылы, Россия Федерациязының бир субъектизи Тыва Республиканың девискээринде күрүне дылы. Тыва дылдың ужур-дузазы, ооң хүлээлгелери.

Тыва дыл – түрк дылдарның бирээзи. Тыва дылдың  түрк дылдар аразында туружу. Амгы тыва дыл. Тыва дылдың сайзыралы. Амгы тыва дылдың хевирлери: литературлуг дыл, девискээр аайы-биле диалектилер, бѳдүүн тыва чугаа болгаш ооң аяны, мергежил сѳстериниң хевирлери, жаргоннар.

Лингвистиканың дыл дугайында эртем болуру.

Дыл эртеминиң кол кезектери.

Тыва дыл эртеминиң шинчилекчилери.

2.        Кижиниң амыдыралында харылзажырының чаңчыл-мергежилдериниң чугулазын, ниитилел болгаш күрүне амыдыралында, делегейде тыва дылдың ужур-дузазын медереп билири.

Тыва дылдың болгаш ооң сайзыралының, ѳске дылдар-биле харылзааларының  дугайында кол билиглерни медереп билири. Амгы тыва дылдың янзы-бүрү фукционалдыг хевирлерин ылгаары. Тыва дылдың чаражын, байлаан эскерип билири.

Түрк дылдарның бѳлүктерин, оларның аразында тыва дылдың сайзыралының дугайында кол чүүлдерни тодарадыры.

6 кезээ. Фонетика болгаш орфоэпия

1.        Фонетиканың дыл эртеминиң бир кезээ болуру.

Үн – дылдың эң бичии кезии. Ажык болгаш ажык эвес үннерниң ылгалы.

 Ажык үннер, оларның бѳлүктери. Ажык үннерниң аяннажылгазы.

Ажык эвес үннер, оларның бѳлүктери. Ажык эвес үннерниң сѳс иштинге каттыжып эптежири база солчуру.

Фонетиктиг транскрипцияның демдектери. Слог. Ударение.

Фонетиканың тускай аян киирер аргалары (ударение, пауза, интонация).

Орфоэпияның дыл эртеминиң бир кезээ болуру. Тыва дылдың ажык болгаш ажык эвес үннерин шын адаарының дүрүмнери.

2.        Сѳс иштинде үннүң утка ылгаар шынарларын медереп билири. Кыска, узун, ѳк-биле адаар ажык үннерни; кадыг болгаш чымчак ажык үннерни; ыыткыр, дүлей ажык эвес үннерни; кошкак, күштүг, аяар ажык эвес үннерни аңгылаары. Транскрипция дузазы-биле үннерниң адаарының болгаш бижиириниң онзагайларын тайылбырлаары. Сѳстүң фонетиктиг сайгарылгазын кылыры.

Чугаа үезинде болу бээр үн ѳскерилгелерин литературлуг нормага дүүштүр адаары. Шын адалганың дүрүмнеринге хамаарыштыр бодунуң болгаш ѳске кижиниң чугаазын үнелээри.

Фонетика болгаш шын адалганың дугайында билиглер болгаш мергежилдерин бодунуң чугаазынга херек кырында ажыглаары.

Чечен чогаалга фонетиканың элементилерин шын ажыглаанын хайгаараары.

7        кезээ. Графика

1.        Графиканың дыл эртеминиң бир кезээ болуру. Ниитилелдиң амыдыралынга бижиктиң ужур-дузазы. Бижиктиң хевирлери.

Алфавит. Тыва алфавиттиң кыска тѳѳгүзү. Амгы тыва алфавиттиң тургузуу. Үннер болгаш үжүктерниң сан талазы-биле дүгжүп база дүүшпейн баары. Узун болгаш ѳк-биле адаар ажык үннерни, дакпырлап бижиир ажык эвес үннерни бижикке демдеглээри. Улуг болгаш бичии үжүктерни демдеглээри.

2.        Кижи тѳрелгетенниң амыдыралының тѳѳгүзүнге бижиктиң ужур-дузазын медереп билири. Сѳстүң үн болгаш үжүк тургузуун тодарадыры. Алфавитти словарьлардан, тайылбыр номнардан, энциклопедиялардан, SMS-чагаалардан медээ база мобильдиг телефондан долгаар дээн кижизиниң адын (адресатты) дилээрде, ажыглаары.

8 кезээ. Сѳс тургузуу. Сѳс чогаадылгазы.

1.        Морфемиканың дыл эртеминиң бир кезээ болуру. Морфема (сѳстүң уткалыг кезектери) – дылдың кезии (единицазы) болуру.  Тыва дылда сѳстерниң тургузуу болгаш кезектери, оларның хевирлери.

Ɵскертилге кожумаа – сѳстүң грамматиктиг хевирин ѳскертир кезээ.

Чогаадылга кожумаа – сѳстүң утказынга чаа утка киирип, сѳс чогаадыр кезээ.

Дазыл. Тѳрел сѳстер.

Дазылда дүлей үннерниң ыыткыр хевири-биле солчуру.

Кожумактарның вариантылыг болуру.

Сѳс чогаадылгазының дыл эртеминиң бир кезээ болуру. Эге дѳс болгаш сѳс тургузар кожумактар.

Сѳс чогаадылгазының кол аргалары: чогаадылга кожумактарының дузазы-биле чаа сѳстерниң тургустунары; ийи болгаш оон хѳй дазылдарның каттышканындан болгаш тудушканындан чаа сѳстерниң тыптыры; хурааңгайлаан арга.

Чугаа кезектериниң тургустунарының онзагайлары.

Сѳс чогаадылгазының кол аргаларын чечен чогаалда ажыглаанын хайгаараары.

2.        Морфемаларның чүге сѳстүң  уткалыг кезээ болурун медереп билири. Сѳсте кезектерниң лексиктиг, грамматиктиг, сѳс чогаадыр ужур-дузазын билири. Сѳстү утказының болгаш чогаадылгазының аайы-биле кезектерге чарары. Сѳс чогаадылгазының кол аргаларын тодарадып, оларны чижектерге бадыткаары. Сѳстүң  тургузуунуң болгаш чогаадылгазының аайы-биле сайгарылгазын кылыры.

Сѳс тургузуунга болгаш сѳс чогаадылгазынга алган билиглерин шын бижилгеге ажыглаары.

        Чечен чогаалда сѳс чогаадылгазының аргаларын хайгаараары.

9 кезээ. Лексикология болгаш фразеология.

1.        Лексикологияның дыл эртеминиң кезээ болуру. Сѳс – дылдың эң чугула кезии (единицазы). Сѳстүң кижиниң бодалдары, сагыш-сеткилин илередиринге ужур-дузазы. Кижиниң сѳс курлавыры ооң интеллектуалдыг болгаш чугаазының сайзыраңгайының деңнелиниң кѳргүзүү болуру.

Сѳстүң лексиктиг болгаш грамматиктиг утказы. Чаңгыс болгаш хѳй уткалыг сѳстер; сѳстүң дорт, доора болгаш кѳжүрген утказы. Тыва дылдың лексиказының кол темалыг бѳлүктери. Тыва дылдың тайылбыр словары.

Синонимнер, антонимнер, омонимнер болгаш оларның янзылары. Табу (хоруглуг сѳстер) болгаш эвфемизмнер (ойзу адаан сѳстер), оларның ужур-дузазы, кол бѳлүктери.  

Тыва дылдың лексиказын тывылган угунуң аайы-биле бѳлүктээри. Ниити түрк лексика.  Ɵске дылдардан сѳстерни үлегерлеп алыры. Моол болгаш орус дылдардан үлегерлээшкиннер. Ук дылдарны (моол, орус) дамчыштыр үлегерлээшкиннер.

Тыва дылдың лексиказының ажыглалының аайы-биле бѳлүктери. Ниити ажыглалдың сѳстери. Кызыгаарлыг ажыглалдың сѳстери: мергежил сѳстери (профессионализмнер), диалектизмнер. Терминнер. Ховар ажыглалдың сѳстери: эргижирээн сѳстер (историзмнер, архаизмнер), неологизмнер. Жаргон сѳстер.

Фразеологияның дыл эртеминиң кезээ болуру. Фразеологизмнерниң (быжыг сѳс каттыжыышкыннарының) демдектери болгаш утказы. Быжыг сѳс каттыжыышкыны синонимнер. Тыва дылдың фразеологтуг словарьлары.

Тыва дылдың очулга болгаш терминнер словарьлары, оларның тѳрээн дылдың байлаан шиңгээдип алырынга ужур-дузазы.

2.        Кижиниң бодалдарын, сагыш-сеткилин илередиринге сѳстүң ужур-дузазын; сѳс курлавырын байыдарының эргежок чугулазын медереп билири.

Тыва дылдың лексиказын утказының, ажыглалының, тывылган угунуң аайы-биле ылгаары.

Харылзажылганың сорулгазы болгаш байдалынга дүүштүр сѳстерни болгаш сѳс каттыжыышкыннарын чѳп ажыглаары. Бодунуң болгаш ѳске улустуң чугаазында сѳстерни чугааның аянынга, байдалынга таарыштыр ажыглаанын үнелээри.

Сѳстүң лексиктиг сайгарылгазын кылыры.

Янзы-бүрү хевирниң словарьларындан (тайылбыр, фразеологтуг словарьлар, очулга, терминнер словарьлары) херек медээни тып, шилип билири болгаш янзы-бүрү ажыл-агыйның кайы-даа адырынга шын ажыглаары.

10 кезээ. Морфология.

1.        Морфологияның грамматиканың бир кезээ болуру.

Тыва дылда сѳстерни лексика-грамматиктиг бѳлүктерге чарары, ооң барымдаалары.

Тускай чугаа кезектери. Чүве ады, демдек ады, сан ады, ат орну, кылыг сѳзү (болгаш ооң грамматиктиг хевирлери), наречиениң  грамматиктиг утказы, морфологтуг, синтаксистиг демдектери.

Дузалал чугаа кезектери болгаш оларның синтаксистиг ужур-дузазы.

Аян сѳстери. Ɵттүнүг сѳстер.

2.        Грамматиктиг, морфологтуг демдектеринден болгаш синтаксистиг ролюндан чугаа

кезектерин танып билири. Чугаа кезектериниң морфологтуг сайгарылгазын кылыры. Тыва литературлуг дылдың нормаларынга дүүштүр чугаа кезектерин шын ажыглаары.

Морфология талазы-биле билиглерин болгаш кылып билир чүүлдерин херек кырында шын бижилгеге ажыглаары.

11 кезээ. Синтаксис.

1.        Синтаксистиң грамматиканың кезээ болуру. Сѳс каттыжыышкыны болгаш домактың синтаксистиң кезии болуру.

Сѳс каттыжыышкыннары, оларның бѳлүктери. Сѳс каты-жыышкынында сѳстерниң  холбажыр аргалары: башкарылга, хамааржылга, каттыжылга.

Домак. Сорулгазының болгаш утка-аянының  аайы-биле домактарның хевирлери. Домактың грамматиктиг ооргазы, чугула болгаш ийи черге кежигүннери, оларның илереттинери. Тааржылга холбаазы. Домактарның тургузуунуң аайы-биле янзылары: ийи чугула кежигүннүг болгаш чаңгыс чугула кежигүннүг, делгереңгей болгаш делгереңгей эвес, нарынчыттынган болгаш нарынчыттынмаан, нарын.

Чаңгыс чугула кежигүннүг домактарның хевирлери.

Нарынчыттынган домактар. Чаңгыс аймак кежигүннер, тускайлаан кежигүннер, адалгалар, киирилде сѳстер болгаш киирилде домактар-биле нарынчыттынары.

Нарын домактың хевирлери: чагырышпаан болгаш чагырышкан. Нарын домакта бѳдүүн домактарның  каттыжар аргалары.

Чагырышпаан  нарын домак дугайында билиг. Эвилелдер чок  чагырышпаан  нарын домак. Эвилелдерлиг чагырышпаан  нарын домак.

Чагырышкан  нарын домак дугайында билиг. Тайылбыр домактарның янзылары.

Нарын синтаксистиг конструкциялар дугайында билиг. Хѳй кезектерлиг чагырышкан болгаш чагырышпаан нарын домактар.

Ɵске кижиниң чугаазын дамчыдарының аргалар.

2.        Хостуг чагыржылгалыг сѳс каттыжыышкынының янзы-бүрү хевирлерин, ѳзек болгаш чагырткан сѳстерни тодарадыры, оларны аразында холбааларын тывары.

Домактың сѳстен, сѳс каттыжыышкынындан ылгалын бүзүредип шыдаары. Чугааның сорулгазының аайы-биле аас чугаага үн аянын, логиктиг ударениени, сѳстерниң туружу; бижимел чугаага бижик демдектерин, сѳстерниң туружун шын сагыыры. Бѳдүүн домактарның хевирлерин тодаратпышаан, домактың предикаттыг тѳвүн ылгаары.

Домактың ийиги черге кежигүннерин аңгылап, оларның хевирлерин болгаш илереттингенин тодарадыры.

Бѳдүүн домакты нарынчыдар чаңгыс аймак болгаш тускайлаан кежигүннерни, адалгаларны, киирилде сѳстер болгаш киирилде домактарны шын тодарадып, оларны хууда аас, бижимел чугаазынга  хереглээри.

Нарын домактарның хевирлерин тодарадып, тывары; оларны чугаага ажыглаары.

Бѳдүүн болгаш нарын домактарны ылгаары.

Сѳс каттыжыышкынының болгаш домактарның синтаксистиг сайгарылгазын шын кылыры.

Нарын синтаксистиг  конструкцияларны бодунуң болгаш ѳске кижиниң чугаазында шын ажыглаанын хайгаараары болгаш үнелээри.

12 кезээ. Чугаа культуразы.

1.        Чугаа культуразының дыл эртеминиң кезээ болуру. Дылдың нормалары болгаш ооң

хүлээлгелери. Тыва литературлуг дылдың кол нормалары: шын адалга, лексиктиг, грамматиктиг, стилистиктиг, шын бижилге.

 Тыва дылдың  словарьларының (очулга словарьлары, тайылбыр словарь, орфографтыг словарь…) тыва литературлуг дылдың нормаларын шиңгээдип алырынга ужур-дузазы.

2.        Тыва литературлуг дылдың кол нормаларын шиңгээдири болгаш оларны аас болгаш

бижимел чугаага сагыыры. Бодунуң чугаалаан чүүлүн эдип билири. Тыва дылдың  словарьлары-биле ажылдаары, оларны ажыглаары.

13 кезээ. Шын бижилге (орфография) болгаш пунктуация

1.        Орфография дугайында билиг. Тыва дылда эң-не нептереңгей орфограммалар дугайында.

Сѳстерде кожумактарны шын бижиири.

Ъ болгаш ь демдектерни шын бижиири.

Тудуштур, дефистеп болгаш аңгы бижиир дѳстерни шын бижиири.

Улуг болгаш бичии үжүктерни ажыглаары.

Бижик демдектери болгаш оларның хүлээлгелери.

Домактың тѳнчүзүнге бижик демдектери.

Нарынчыттынган болгаш нарын домактарга бижик демдектери.

Дорт чугаалыг, цитаталыг, диалогтуг домактарга бижик демдектери.

2.        Орфографтыг болгаш пунктуастыг дүрүмнерни шиңгээдири. Бижимел чугаага кол орфографтыг болгаш пунктуастыг дүрүмнерни сагыыры. Сѳстүң шын бижилгезин тодарадырда, сѳс тургузуунга болгаш фонетиктиг, морфологтуг сайгарылгаларга даяныры. Домакка бижик демдектерин салырда, грамматиканың дүрүмнерин болгаш үн аянын сагыыры.

Орфографтыг болгаш пунктуастыг бергедээшкиннерни шиитпирлээрде, шын бижилгениң орфографтыг словарьны болгаш тайылбыр номнарны ажыглаары.

Культура талазы-биле компетенцияның (тѳрээн дылдың культура-тѳѳгүлүг айтырыглар-биле харылзаалыын ыяк билири) хевирлеттинерин хандырып турар утказы:

14 кезээ. Дыл болгаш культура

1.        Дылда чоннуң культуразы болгаш тѳѳгүзүнүң илереттингени. Тыва эвилең-ээлдек чугааның дүрүмнери (этикеди).

2.        Тыва улустуң аас чогаалында, чечен чогаалында болгаш тѳѳгү талазы-биле сѳзүглелдерде дылдың национал-культурлуг ужур-утказы сиңниккенин тодарадыры;  дылдың словарьлары-биле  (тайылбыр, очулга словары дээш о.ѳ.) оларның утказын тайылбырлаары. Тываның тѳѳгүлүг болгаш культурлуг чаңчылдарын кѳргүскен чамдык сѳстерниң болгаш чугааларның тывылган тѳѳгүзүнүң дугайында дыңнадыгларны белеткээрде, тайылбыр словарьларны болгаш ѳске-даа тайылбыр номнарны ажыглаары. Тыва чугааның дүрүмнерин ѳѳредилгениң ажыл-чорудулгазынга болгаш амыдыралга чѳптүг ажыглаары.

ПРОГРАММА

Чижек программада кирип турар чүүлдер:

1. Дыл болгаш чугаа болуушкуннарының, оларның хүлээлгелериниң онзагайының дугайында дылга хамаарышкан билиглер.  

2. Ол билиглерни ѳѳренгениниң түңнелинде кылыр ужурлуг ѳѳредилге ажыл-чорудулгазының кол хевирлери.

3. Чугаа сайзырадылгазы.

5         КЛАСС (105)

Киирилде тема (1 шак)

1.        Дыл – кижилерниң харылзажырының кол чепсээ. Дылдың ниитилел амыдыралынга ужур-дузазы. Дылдың эртем болуру. (1 шак)

2.        Кижи тѳрелгетениниң ѳске дириг амытаннардан чугааланыр ылгалын билири; дыл кижилерниң харылзажырының кол чепсээ болбушаан, ѳѳредилге системазында «Тѳрээн дыл» деп эртеми бооп чоруурун билири.

Эге класстарга ѳѳренген чүүлдерни катаптаары (5 шак)

Чугаа сайзырадылгазы  (1 шак)

1.        Сөстүң тургузуу: дазыл, чогаадылга кожумаа, ѳскертилге кожумаа.

Үннер болгаш үжүктер: кыска болгаш узун ажык үннер болгаш оларны шын бижиири; сѳстерниң эгезинге т-д, п-б деп ажык эвес үннерни шын бижиири; я, е, ё, ю деп ажык үжүктерлиг сѳстерни шын бижиири.

Чугаа кезектери. Чүве аттарының саннарга болгаш падежтерге өскерлири, домакка кол сѳс, сѳглекчи болуру.  Демдек ады. Демдек адының тодарадылга болуру.

Арынның  ат оруннары. Домакка ийиги черге кежигүннер болуру. Кылыг сөзүнүң арыннарга, саннарга, үелерге өскерлири. Домакка сѳглекчи болуру.

2.        Сѳстүң кезектерин, үннер болгаш үжүктерни ылгаары. Эге класска  чүве ады, демдек ады, ат орну, кылыг сѳзүнүң дугайында алган билиглерин  бадыткаары.

3.        Чугаа сайзырадылгазы: «Чай – солун үе» деп темага угаап боданыышкынныг чогаадыг бижиири.

Чугаа болгаш чугаалажып харылзажыры (3 шак)

Чугаа сайзырадылгазы (1 шак)

1.        Чугаа болгаш чугаалажыры. Чугаалажыр байдал. Чугааның чедиишкинниг болуру болгаш чедимче чок болурунуң чылдагааннары. Аас болгаш бижимел чугаа. Диалог болгаш монолог чугаа.

Чугааның  ажыл-чорудулга болуру. Чугаа чорудулгазының хевирлери: номчууру,  дыңнаары, чугаалаары болгаш бижиири.

Авторнуң сѳстериниң соонда азы мурнунда дорт чугаа (эге билиглер). Дорт чугаага бижик демдектери.

2.        Аас болгаш бижимел чугааның онзагайларын медереп билири; аас болгаш бижимел  чугааның чижектерин сайгарары.

Диалог болгаш монолог чугааны аңгылаары. Чугаалажырының кол хевирлерин билири.

Сѳзүглелде кол болгаш немелде медээни  дыңнап болгаш номчуп тура, шын билип алыры.

Номчаан болгаш дыңнаан сѳзүглелиниң утказын кыска азы долу кылдыр чугааның байдалының аайы-биле дамчыдары.  Дорт чугааны авторнуң сѳстеринден аңгылай чугаалаары, номчууру.

3.        Чугаа сайзырадылгазы: Чугааның янзыларының аайы-биле (тоожуушкун, чурумал, угаап боданыышкын) сѳзүглелдерниң чижектерин сайгарары.

Синтаксис, пунктуация болгаш чугаа культуразы (9 шак)

Чугаа сайзырадылгазы (2 шак)

1.        Сөс каттыжыышкынының дугайында эге билиг. Сөс каттыжыышкынында  өзек  болгаш чагырткан сөстерниң утка аайы-биле каттышканы.

Домак. Чугаалаар сорулгазының аайы-биле  бѳдүүн домактарның янзылары: медээ, айтырыг, кыйгырыг домактары. Алгы домактары.

Домактың чугула кежигүннери (катаптаашкын). Домактың ийиги черге кежигүннери: немелде, тодарадылга, байдал. Ийи чугула кежигүннүг делгереңгей эвес болгаш делгереңгей бѳдүүн домактар.

Чаңгыс аймак кежигүннерлиг домактар, оларга бижик демдектерин салыры. Чаңгыс аймак кежигүннерниң мурнунга азы соонга түңнекчи сѳстер.

Нарын домактар дугайында эге билиг. Нарын домакта эвилелдер чокка каттышкан бѳдүүн домактар, оларның кезектериниң аразынга биче сек салыры. Нарын домактарда ынчалза-даа, а, харын, чүге дээрге деп эвилелдерниң мурнунга биче сек салыры.

2.        Медээ, айтырыг, кыйгырыг, алгы домактарын аңгы-аңгы аялгалыг номчууру, чугаалаары, чугаага ажыглаары.

Домактың ийиги черге кежигүннери-биле бѳдүүн домактарны делгередири болгаш оларны чугаага ажыглаары.

Чаңгыс аймак кежигүннерлиг домактарны; мурнунда азы соонда түңнекчи сѳстерлиг домактарны тургузуп, чугаага ажыглаары, оларны шын аялгалыг номчууру.

Нарын домактарны шын тургузуп, чугаага ажыглаары.

3.        Чугаа сайзырадылгазы: Делгереңгей эвес кыска сѳзүглелди ийиги черге кежигүннерин бѳдүүн домактарга ажыглап тургаш,  делгередири. Чогаадыгга чаңгыс аймак кежигүннерлиг бѳдүүн домактарны болгаш нарын доматарны шын ажыглаары. Сѳзүглелдиң уткалыг кезектери болгаш сѳзүглелде кол бодал дугайында катаптаары. «Ачамны чүге хүндүлээр мен?» деп темага угаап боданыышкынныг чогаадыг бижиири.

Лексика болгаш чугаа культуразы (8 шак)

Чугаа сайзырадылгазы (1 шак)

1.        Лексика дугайында билиг. Сөс болгаш ооң  лексиктиг утказы. Тайылбырлыг словарь дугайында. Чаңгыс болгаш хөй уткалыг сөстер. Сөстерниң дорт болгаш доора уткалары. Омонимнер. Лексиканың темалыг бѳлүктери. Синонимнер. Антонимнер. Табу сѳстер болгаш эвфемизмнер. Фразеологизмнер азы быжыг сѳс каттыжыышкыннары

2.        Хөй  уткалыг сөстерниң лексиктиг уткаларын словарьлар дузазы-биле тодарадыры, оларны чугаага шын ажыглаары; сѳзүглелдерде синонимнер, антонимнер, омонимнерни, хоруглуг болгаш ойзу адаан сѳстерни тывары, оларны чугаага шын хереглээри; сѳстүң доора болгаш дорт уткаларын эки билири; орус-тыва, тыва-орус, тайылбырлыг болгаш орфографтыг словарьларны ажыглаары.

3.        Чугаа сайзырадылгазы: Лексикада алган билиглерин ажыглавышаан, «Тѳрээн дылым дугайында бодалым» деп темага монолог тургузары.

Фонетика, орфография болгаш   чугаа культуразы (9 шак)

Чугаа сайзырадылгазы (1 шак)

1.        Фонетика дугайында ниити билиг. Фонетиканың дыл эртеминиң бир кезээ болуру. Үн – дылдың кезии. Чугаа органнары болгаш чугаа үннериниң тургустунары. Ажык болгаш ажык эвес үннер.  Артикуляция дугайында эге билиг.

Ажык үннерниң бѳлүктээшкини. Ɵк-биле адаар ажык үннерлиг сѳстер, оларны шын бижиири. Й үннүг ажык үжүктер (я, е, ё, ю), оларны шын бижиири болгаш ажыглаары.

Ажык эвес үннерниң бѳлүктээшкини. Дүлей, ыыткыр, аяар ажык эвес үннер. Күштүг, кошкак (дүлей болгаш ыыткыр), эң кошкак (аяар) ажык эвес үннер.  Ажык эвес үннерниң үжүктерин шын бижиири. Сѳске ажык эвес үннерниң каттыжар чуруму болгаш дѳмейлежири.

Фонетиктиг транскрипцияның демдектери.

2.        Үннер болгаш үжүктерни шын ылгап, оларны шын адаары, бижиири; сѳстерни шын кѳжүрүп, оларның транскрипциязын кыдлыры. Орфографтыг словарьларны, орфография  дүрүмнерин ажыглаары. Кыска, узун, ѳк-биле адаар ажык үннерни; кадыг болгаш чымчак ажык үннерни; ыыткыр, дүлей ажык эвес үннерни; кошкак, күштүг, аяар ажык эвес үннерни ылгаары. Сѳстүң фонетиктиг сайгарылгазын кылыры.

Чугаа үезинде болу бээр үн ѳскерилгелерин литературлуг нормага дүүштүр адаары. Шын адалганың дүрүмнеринге хамаарыштыр бодунуң болгаш ѳске кижиниң чугаазын үнелээри.

Фонетика дугайында билиглер болгаш мергежилдерин бодунуң чугаазынга херек кырында ажыглаары.

3.        Чугаа сайзырадылгазы: «Бойдуста үннер» деп темага аас чугаа кылыры. Хѳѳмей-сыгыт дугайында бодалдар-биле таныжары (эртем стилинге сѳзүглел-биле ажыл). Ч.Ч.Кууларның «Шораан» деп тоожузундан үзүндүлерни сайгарары (чечен чогаал стилин хайгаараары).  

Графика, орфоэпия болгаш  чугаа культуразы (6 шак)

Чугаа сайзырадылгазы (1 шак)

1.        Графика, ооң хевирлери. Алфавит.  Ъ болгаш Ь демдектерни хереглээри. Слог болгаш ооң хевирлери. Амгы тыва алфавиттиң тургузуу болгаш ында үжүктерниң аттары. Үннер болгаш үжүктерниң сан талазы-биле дүүшкээ. Узун болгаш ѳк-биле адаар ажык үннерни, дакпырлап бижиир ажык эвес үннерни бижикке демдеглээри. Улуг болгаш бичии үжүктерни демдеглээри.

Орфоэпия дугайында билиг. Орфоэпияның дыл эртеминиң бир кезээ болуру. Тыва дылдың ажык болгаш ажык эвес үннерин адаарының дүрүмнери. Сөс иштинге кошкак ажык эвес үннерниң ыыткыр болгаш дүлей хевирлериниң солчуру. Ударение дугайында билиг.

2.        Сѳстерни (ооң иштинде үлегерлеп алган сѳстерни) шын адаары болгаш бижиири, оларга кожумактар немеп билири. Сѳстүң фонетика-графиктиг сайгарылгазын кылыры. Сѳстерни слогтарга чарып, кѳжүрери. Аас чугааның негелделерин сагыыры.

3.        Чугаа сайзырадылгазы: Деңнелгелерни болгаш ѳске-даа уран-чечен аргаларны чугаага ажыглавышаан, чогаадыг-чурумалды бижиири.

Сѳс тургузуу. Сѳс  чогаадылгазы. Орфография. (7 шак)

Чугаа сайзырадылгазы. (1 шак)

1.        Сѳстүң уткалыг кезектери (морфемалар) – дазыл, чогаадылга, ѳскертилге кожумактары. Сѳстүң дазылы болгаш кожумактары. Чогаадылга болгаш ѳскертилге кожумактары, оларның вариантылыг болуру. Тѳрел сѳстер. Сѳстүң дѳзү болгаш ѳскертилге кожумактары. Укталган болгаш укталбаан дѳстер.

Сѳс чогаадылгазы. Морфологтуг (кожумактыг) арга. Синтаксистиг арга-биле (ийи дѳстүң каттышканындан) чаа сѳстү чогаадыры. Хурааңгай нарын сѳстер, оларны шын адаары болгаш бижиири.

2.        Сѳстүң тургузуун сайгарары. Чогаадылга болгаш ѳскертилге кожумактарын танып, ылгаары. Тѳрел сѳстерни тывары. Укталган болгаш укталбаан дѳстерни ылгаары. Кандыг аргалар-биле сѳстерниң тургустунарын билири. Дазыл (дѳс) болгаш кожумактың каттышканында дакпырлаан сс, пп, мм, нн, кк, тт деп үннерниң үжүктерин шын бижиири.

3.        Чугаа сайзырадылгазы: Кыска эдертигни бижиири.

Морфология болгаш орфография. Чугаа культуразы. (34 шак)

Чугаа сайзырадылгазы.(4 шак)

1.        Морфология дугайында билиг. Морфологияның грамматиканың бир кезээ болуру. Чугаа кезектери.

Тыва дылда сѳстерни лексика-грамматиктиг бѳлүктерге чарары, ооң барымдаалары.

2.        Тускай болгаш дузалал чугаа кезектери, оларның грамматиктиг демдектерин ылгаары.

Чүве ады

1.        Чүве ады – тускай чугаа кезээ, ооң  ниити  утказы болгаш грамматиктиг демдектери.  Тодаргай болгаш туугай чүве аттары. Чүве аттарының тургустунары.

Хуу болгаш ниити чүве аттары. Географтыг аттарны, кудумчулар болгаш шѳлдер аттарын, тѳѳгүлүг болуушкуннар, чоннуң байырлалдарының аттарын улуг үжүктер-биле бижиири. Номнар, солуннар, журналдар, чуруктар, кинофильмнер, шиилер, литература болгаш чогаалдарның аттарын улуг үжүктер-биле эгелеп бижиири база оларны кавычкалар-биле тускайлаары.

Чүве аттарының бичеледир, чассыдар хевирлери.

Чүве аттарының  саннары. Оларның кожумактарын шын бижиири.

Чүве аттарының хамаарылга хевири болгаш ооң кожумактары.

Чүве аттарының адалга болуру.

Чүве аттарының падежтерге ѳскерлири.  

Үлегерлеп алган сѳстерниң сан, падеж болгаш хамаарылга хевирлерин шын бижиири.

Чүве адының морфологтуг сайгарылгазы.

2.        Янзы-бүрү чогаадылга кожумактары-биле укталган чүве аттарын тургузары. Хуу болгаш ниити чүве аттары шын адаары болгаш бижиири. Чүве аттарының бичеледир, чассыдар хевирлерин шын бижип, ажыглаары. Чүве аттарының  хамаарылга кожумактарын шын бижиири. Үлегерлеп алган чүве аттарының хамаарылга кожумактарын шын бижиири. Адалганы кол сѳстен ылгаары. Чугаага ол-ла сѳстерни катаптавазы-биле синоним чүве аттарын ажыглаары. Хуу чүве аттарынга бижик демдектерин ажыглаары. Домакка сѳстерни харылзаштырарынга чүве адының падеж хевирлерин шын ажыглаары. Үлегерлеп алган сѳстерниң сан, падеж  болгаш хамаарылга хевирлерин шын тургузуп, оларны аас болгаш бижимел  чугаага шын ажыглаары.

Чүве адының морфологтуг сайгарылгазын кылып билири.

3.        Чугаа сайзырадылгазы: Чүве аттарын шын ажыглавышаан, «Мээң төрээн черим (суурум, кудумчум…)» деп темага чурумалды бижиири.

Демдек ады

1.        Демдек ады – тускай чугаа кезээ,  ооң утказы болгаш грамматиктиг демдектери, синтаксистиг хүлээлгези.  Демдек аттарының тургузуунуң аайы-биле бѳлүктери болгаш чогаадылгазы.

Шынарының болгаш хамаарылганың демдек аттары.

Шынарының демдек аттары, оларның чадалары: ѳйүнде, кошкадыр, күштелдирер.

Демдек аттарының темалыг бѳлүктери: шынар-демдээн, ѳң-чүзүнүн, хевирин, хемчээлин кѳргүзер демдек аттары.

Хамаарылганың демдек аттары.

Демдек адының синтаксистиг хүлээлгези.

2.        Демдек аттарының утказын болгаш морфологтуг демдектерин тодарадыры. Чугаага чүвениң янзы-бүрү демдектерин, шынарын демдек аттары-биле кѳргүзери. Синоним, антоним болгаш доора уткалыг демдек аттарын чугааның утказынга дүүштүр ажыглаары.

3.        Чугаа сайзырадылгазы: Чурук-биле ажыл. Чурук-биле ажылдаарының чурумун тайылбырлаары. Харылзаалыг чугаа тургузары.

Сан ады

1.        Сан ады – тускай чуга кезээ, ооң ниити утказы, морфологтуг демдектери болгаш синтаксистиг ролю.

Бѳдүүн, нарын, составтыг сан аттары.

Сан аттарының бѳлүктери. Түң  болгаш дугаар сан аттары. Чыырының, үүрмектээриниң, аңгылаарының, чоокшуладырының сан аттары болгаш оларны шын бижиири. Сан адының нарын сѳстер тургузарынга болгаш быжыг сѳс каттыжыышкыннарынга киржилгези.

Араб болгаш рим чурагайлар-биле айыткан сан аттарының кожумактарын шын бижиири.

2.        Сан ады чүве ады-биле каттышканда, чүве адын чаңгыстың санынга ажыглаары. Үе санын (чыл, ай, хүннү) шын ажыглаары. Чүвелерниң санын чоккшуладыр сан аттары-биле кѳргүзери. Сан аттарын албан езунуң база эртем чугаазынга ажыглаары.

3.        Чугаа сайзырадылгазы: Тыва улустуң тоолдарында, шажын-чүдүлгеде ыдыктыг саннар болгаш Тывага хамаарышкан тѳѳгүлүг чылдар (1921, 1930, 1944, 1991, 2016 дээш о.ѳ) дугайында кыска таныштырылга. «Ыдыктыг саннар» азы «Тываның тѳѳгүзүнде онзагай чылдар» деп кыска тѳлевилел тургузары (2 шак)

5 класска чыл дургузунда ѳѳренген чүүлдеринге катаптаашкын (10 шак)Чугаа сайзырадылгазы (1 шак)

КАПСЫРЫЛГА 2

Бижимел ажылдарга демдек салырының негелделери:

Диктант

Диктантының хемчээли:

5-8 класс – 90-140 сѳс

9 класс – 140-160 сѳс.

10-11 класс – 160-180 сѳс

Хыналда диктант сѳзүглелде кирген орфограммаларның болгаш пунктограммаларның саны класс аайы-биле ѳѳренген темаларынга дүүшкен турар ужурлуг. Чүгле доозукчу класстарга бүгү ѳѳренип эрткен темаларын киириштирген турар.

9 класска – 24 аңгы-аңгы орфограммалар, 15 пунктограммалар.

10-11 класстарга – 28 аңгы-аңгы орфограммалар, 18 пунктограммалар.

Эдертиг

Эдертигниң хемчээли:

5-8 класс – 90-140 сѳс

9 класс – 140-160 сѳс

10-11 класс – 160-180 сѳс

Үнелээри:

1. Сѳзүглелдиң утказын канчалдыр дамчытканы дээш:

•         долу дамчыткан болза – «5»;

•        долузу-биле эвес, улуг эвес хажыдыышкынныг база чедир киирттинмээн бир эпизод бар болза – «4»;

•        ийи хире эпизодту киирбээн болгаш сѳзүглелдиң лексиказын ѳскертип, ында чурумалдыг аргаларны чедир дамчытпаан болза – «3»;

•        утказын дамчыдып шыдаваан болза – «2»;

2. Шын бижилге частырыгларын кылган дээш:

•        улуг эвес болгаш билбейн эрттирипкен чаңгыс таварылга бар болза – «5»;

•        2-3 частырыг бар болза – «4»;

•        4-6 чедир частырыг бар болза – «3»;

•        7-ден хѳй частырыг бар болза – «2».

Орфография, пунктуация, стилистика талазы-биле частырыгларны, тус-тузунда санаар:

«5» деп демдекти салыры – 0/1/0, 0/0/1 частырыглыг болза;

«4» деп демдекти салыры –1/1/0, 1/1/1, 0/1/1, 0/2/0, 2/0/0

«3» деп демдекти салыры – 1/2/2, 2/2/2, 3/0/2, 3/1/2

«2» деп демдекти салыры –0/7/0, 7/0/0, 5/2/0, 4/3/0, 3/2/2

3 ол-ла частырыг болза – 1 частырыг кылдыр санаар

Грамматиктиг онаалгаларга бир шын харыыга-ла бир балл: 3 балл- «5», 2 балл – «4», 1 балл – «3» 0 балл – «2»

Ѳѳредилге-тематиктиг план

КАЛЕНДАРЬ-ТЕМАТИКТИГ ПЛАН, 5 КЛАСС, ТЫВА ДЫЛ