Торээн чогаал 5 класс
методическая разработка (5 класс) на тему

Темазы:

Салчак Токанын «Араттын созу» деп чогаалында

«Черликпен» деп эгеге кичээл-чоргаарал.

Кичээлдиң хевири:

Чаа тема тайылбыры

Сорулгалары

Ооредиглиг: Аянныг номчулганы шын, тода чорударынга ѳѳредир болгаш чаңчыктырар.С. Токанын кыска допчу намдары-биле таныштырар, ЧОГААЛДЫң утказын сайгарар. Дыл-домааның уран-чечен аргаларын тодарадыр,

Кижизидикчи: Тѳрээн дылынга камныг, хумагалыг болурун кижизидер.

Сайзырадыр:тыва дыл дугайында билиин делгемчидер, тыва дылынга сонуургалды оттуруп, чогаадыкчы чоруун,аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Эртемни ѳоредиринин туннелдери:

Бот-тускайлаң: «Черликпен» деп эгени номчааш, чогаалда овур-хевирлерни тодарадып, сайгарылгалыг номчулганы чорудуп, чогаалдын уран-чечен дылын сайгарар, бодунуң бодалын, шынзыдып, камгалаар

Эртемнииниң:ѳоренип турар темазын сонуургаар, чаа билиглерни медерелдии-биле шингээдип алыр, сѳзуглелди аянныгшын. тода номчуп,чогаадыкчы ажылдарга идепкейлиг киржир.

Метапредметтиг: бот-угланыышкынныг кичээлдин сорулгазын  тодарадыр, башкы-биле ажылын кады унелеп билир, туннелдерин амыдырал-биле холбаар.

Медереп билириниң:  амыдыралга херек кырында дириг амытаннарга хумагалыг, оларны кээргеп билир, карактаар чорукка ооредип, уругларны биче сеткилдиг болурунга кижизидер. 

Харылзажылга: кичээлге шын, тода харыылаар, эптиг, найыралдыг ажылдаар.

шиңгээдип алыр кол билиглер

Тоожу, узунду, проза, чогаал

ажыглаар метод,аргалар

Чогаадыкчы хамаарылганын номчулганын методу дилеп-тыварының, аянныг номчулга, ном-биле бот ажыл, беседа, дыннадыг

Ажылды организастаарының хевирлери

бот-тускайлан,эжеш ажыл

Дерилгези

Ном,проектор,компьютер, презентация, С.К.Токанын чуруу, самбырада бижээн тывызык, Черликпеннин чуруу, карточкалар.

Кичээлдин чадалары, кезектери

Башкынын ажыл-чорудулгазы

Ѳѳреникчилернин ажылы

Чедип алыр туннелдер

 1.Орг кезээ

Экии. Уруглар! Мен силерге тывызык тыптырайн. Тып корунерем. (Башкы самбырада азып каан тывызыкты ыыткыр номчуур).

Даады-ла кады чоруур

Идегелдиг эштен артык,

Эн-не эргим, эн-не чоок

Кымыл ол, тывынарам.

Кичээлге белеткенип, ном, ѳѳредилге херекселин белеткээр, тывызыкты тывар.

-Ыт.

Бот-угланыышкынныг , ѳѳредиглиг байдалче кирери

   2 Актуализация

-Эр хейлер! Богунгу кичээливиске чунун дугайында ооренир-дир бис, уруглар?

-Бистин чурттап турар суурувустун совхоз турда адын кым билирил? (башкы чогаалчынын чуруун коргузер)

-Эр хейлер! Богун бис кичээливиске |Салчак Токанын «Араттын созу» деп чогаалында «Черликпен» деп эгезин сайгарып, ында угаанныг ыттын дугайында ооренип коор бис («Черликпен» деп ыттын чуруун коргузер). Кичээл уезинде дириг амытаннарга ынак болуп, оларны карактап, камгалаар чорукка чанчыгар бис.

-Ыттын дугайында.

-С.К.Тока аттыг совхоз

торээн дыл деп туннелди ундурер.

 3 Чаа темаже киирилде

Чаа темаже кирер бетинде С. Токанын «Ававыс чокта» деп эгезинге катаптаашкындан кылып, «Кым хойну билирил?» деп айтырыгларга харыылаар силер, уруглар. (Башкы уругларга айтырыгларны улеп бээр).

1. -Улуг угбазынын ады? (Албанчы)
2. -Авазы биле угбазы диленип чоруткаш, каш хонук келбейн барганыл? (Ийи)
3. -Эгеде чылдын кайы уезин бижээнил? (Кустун адак айы)
4. -Домбаштай деп кымыл? (Анчы)
5. -Эгеде бай кижинин ады? (Даш-Чалан)
6. -Салчак Токанын торуттунген чери? (Каа-Хем кожууннун Сарыг-Сеп чанында Мерген хемге).

Айтырыгларга шын харыылаан оореникчилерге «5» демдектерни салыр.

Ынчангаш «Ыт — кижинин шынчы оннуу» деп улегер домакты кыйгырыг кылгаш, кичээливисти эгелээлинер.

Башкыны кичээнгейлиг дыннаар, чаа темакнын утказын болгаш сорулгазын билип алырлар.

Оюнга идепкейлиг киржиир.

Бот-медерелдиг: чогаалчынынкыска намдарын медерелдии-биле билип алыр

 4 . Чаа тема-биле ажыл. Созуглел-биле ажылдаары.

-Уруглар, бо монитор экранында бижээн узундуну кым номчуптарыл?

«...Дун ортузу апарган. Ававыс ам-даа келбээн. Оон келирин манап, от кыдыынга олуруп алган хул бузурадып тур бис. Черликпен ийи холун сунуп алгаш, сыртанып алган, эжик баарынга чыткан чуве. Хаая чолдак кара кулактарын суурертип алгаш, бажын кодуруп дыннаалагылап, чамдыкта ооргазында балыын чылгап каап чыткан...»

-Черликпен дээрге чуу-дур?

-Шын-дыр. Бо узундунун соолгу домактарынга даянып. Черликпенни чуу деп билип алдывыс?

-Ам дараазында узундуден Черликпен биске канчаар коступ келир эвес, корээлинер.

«...Черликпен боду бодуун-не, ынчалза-даа кончуг шыырак, коданчы ыт чуве. Чамдыкта мен муна кааптарымга, тоовас-даа шошкуп чоруур. Черликпен бодунун кужунге бузурелдиг, ынчаарга кандыг-бир ыт олче халый берзе, оон шорузу-ла».

-Дараазында узундуну база бир оореникчи номчуур.

-Черликпен ам канчаар коступ келди, уруглар?

-Номчаанывыс эгеде чунун дугайында бижип турар-дыр?

- Ол узундулерни номчуптунарам.

Черликпен ам кым-дыр?

-Ам Черликпеннин дугайында кандыг состер тодарадып алган бис, ушта бижип алыылынар.

деп состерни бижидер.

-Ундуруп алган состеривис-биле кластер тургузар бис.

-Уруглар, чуу деп бодаар силер, Черликпеннин ээлери ыдын дораан уттуптар бе азы кажан-даа утпас бе?

-Чуге утпазыл?

Черликпен силернин ыдынар турган болза анаа чоргаарланыр силер бе?

-Черликпеннин ээзи турган-дыр силер. Кандыг хамаарылгалыг болур силер?

-Чогаалда уруглар ыдынга кандыг хамаарылгалыгыл?

-ниитизи-биле чогаалдын кол бодалы: «Ыт — дээрге кижинин шынчы оннуу»

Словарь-биле ажылды чогуур уезинде чорудар.

Холезини- ажылдаанынын ортээ

Хул бузурадып — хул чукшуп

Эжик баарынга — эжик аксынга

Тон эдээ — тонунун эн адакы кезээ

Дагын — катап

Слайдыда бижээн узундуну  бир оореникчи туруп келгеш, номчуур. 

-Уругларнын ыды.

-Кадарчы.

База бир оореникчи туруп келгеш, номчуур.

-Шыырак, коданчы ыт.

«...Черликпен Кангыйнын чассыткан уннерин дыннаааш, бодунун оорушкузун янзы-бурузу-биле илередип: Кангыйнын тонунун эдээнге бирде бажын, бирде холдарын аппарып каггылап, таагыланчак аар кудуруун черге педиледир хап, чайып каап чыдыр.»

-Угаанныг, ээлеринге ынак.

-Уругларнын шынчы ыдынын дугайында.

Чогаалда мунгаранчыг чуул Черликпен борулер-биле тудушканынын соонда балыглангаш олуп каары. Ол ээлеринче халдап келген ажырымчы борулер-биле коргуш чок сегиржип алганынын туннелинде бир борунун амызынга чедип каар. Ынчалза-даа Черликпен аар балыгланганындан олуп каар.

-Камгалакчы, маадыр.

-Кадарчы, чемгерикчи, моге-шыырак, коданчы, угаанныг, ээлеринге ынак, камгалакчы, маадыр

Черликпен — шынчы оннук, кадарчы, чемгерикчи, камгалакчы, азыракчы, маадыр турган.

-Чуге дизе Черликпен ээлеринин амы-тынын камгалаан. Ынчангаш олар ыдын кезээде чоргаарал-биле сактыр болур.

Уруглар харыызын бээр.

6 Быжыглаашкын

Салчак Токанын Черликпени тыва литературада онзагай турушту ээлээн болуп турар. Устуку класстарга бо чогаал-биле база катап таныжар силер.

Карточкалар-биле ажыл

1. Ыт дугайында кыска чугаа тургузар

2. Орус литературада ыт дугайында чогаалдар хойу-биле бижиттинген. Оларнын чижээ:

Ыт — кижинин шынчы оннуу. Ыт чеже-даа чугаа-домаа чок болза, ол бодун долгандыр болуп турар чуулдерни медереп билир. Кижилернин аажы-чанын, сагыш-сеткилин эскерип билир деп чуулду автор биске коргускен.

И. С. Тургеневтин «Муму», А. п. Чеховтун «каштанка» деп чогаалдары хамааржыр.

 7 Алган билиин системажыдары

4.  Синквейн. Бо арганын дузазы-биле «оннук» деп соске 5 одуруг тайылбырдан кылынар.

1. 1Камгалакчы . Билиишкин
2. 2.Дидим, шыырак. Ийи демдек ады
3. 3.Карактап, кадагалап, камгалап турар . Уш кылыг созу
4. 4.Багай чуулден камгалап турар кижи.
5. Дорт состен тургустунган чангыс домак-биле теманы тайылбырлааар

5. Дузалакчы. Чоок уткалыг чуве ады.

 8 Немелде билигни дамчыдары

Орус литературадан ыт дугайында кым деп чогаалчыларнын чогаалдарын билип алдывыс?

-Дириг амытаннарга кандыг хамаарылгалыг болур-дыр бис?

-Эр хейлер! Номчаан чогаалывыста бистин чоргааралывыс кым-дыр?

Башкы кичээлге эки ажылдаан оореникчилерге демдектерни салыр.

Айтырыгларга харыылаар, бодалдарын илередир.

-карактаар, камгалаар, азыраар.

-Черликпен

Билип алырының: тыва дылдын байдалын тодарадып, шын унелелди еылыр

 9 Туңнели.Рефлексия.

Рефлексия

Богун кандыг чогаалды оорендивис?

Силер бо кичээлден чаа чуну билип алдыңар?

Богунгу кичээлден силер кайы-хире чаа билиглерни билип алдынар?

Түңнел демдектерни салыр.

Башкы-биле кады туңнелди ундуреринге идепкейлиг ундурер. Боттарынын ажылынын унелелин кылыр.

туннелди ундуруп,бодунуң билиин хынаар