урок по бурятской литературе в 10 классе"Шэнхинээтэ нарһад"
план-конспект урока (10 класс) на тему

Багша

Һурагшад

Бау Базарович Ямпиловай, буряадай мэдээжэ хүгжэмшэнэй аялга – дуу шагныт

Һурагшад шагнана.

Николай Гармаевич Дамдиновай «Шэнхинээтэ нарһад» гэһэн поэмын үгэнүүдтэ Бау Ямпилов  1956 ондо  оратори бэшэжэ, бүхы Росси дотор суурхаһан түүхэтэй.

Ямар хүгжэм зэдэлнэ гээшэб?

Сэдьхэлэй хөөрэһэн байдал харуулһан хүгжэм

Песня крепчала, будила округу

То голосом нежным, то голосом грозным

И люди, притихнув, шептали друг другу:

Сосны поют.  Гудящие сосны.

Хэшээлэй темэ ямар бэ?

Хэшээлэй темэ «Шэнхинээтэ нарһад»

Согтой хүхюун, түргэн, эршэдэгы      

тревожная, гневная, маршовая, аалин намдуу, аалин даруу.

 Нарһан тухай

Юун тухай нарһад дуулаха байнаб?

Хаража үзэе.

Танай урда ном. Энэ ном соо дүрбэн нарһанда зорюулагдаhан шүлэгүүд үгтэнэ. Түрүүшын нюурта  

Хитад литератураһаа абтаһан шүлэг. Авторынь  Лю Чжэнь /…- 217/

 Түрэһэн онгынь  эрдэмтэд мэдэдэггүй.

Одиноко склонилась сосна на макушке бугра,

А внизу по лощинам со свистом несутся     ветра.

До чего же суров урагана пронзительный  вой,

Как безжалостно он расправляется с этой  сосной.

А наступит зима – как жестоки и иней, и лёд,

Только это сосна остаётся прямою весь год.

Как же в лютую стужу сумела сберечься она

Видно духом особым крепки кипарис и сосна.

Нарһан ямараар зураглагданаб?

Шуурган (ураган) ямар бэ?

Тус шүлэгтэ ганса нарһан тухай хэлэгдэнэ гү, али нарһан далда удхатай үгэ болоно гү? Ямар бэ даа һүлдэ тэмдэг болоно гү?

Автор уншагдадтай хөөрэлдэнэ ха юм. Бидэ, уншагшадые соавторнууд болгохын тула бидэнтэй хөөрэлдэһэн мэтэ автор юун гэнэб?

Ямар харюу үгэнэб, тэрэнь тобшолол болоно.

Нарһан юунэй һүлдэ болоноб?

Дух особый гээшэнь юун бэ?

Кипарис-

Онсо хадаа ямар бэ?

Ганса нарһан тухай хэлэгдэнэ гү?

Одинокая – ганса

Склонившаяся- ганхаһан, тонгойһон, унжаһан

Прямая весь год – тэгшэ сэхэ, голдироогүй.

Крепкая – бүхэ, хатуу,  хүсэтэй, элүүр

Пронзительный, безжалостный,

Лютая стужа-

Бэрхэшээлнүүд – хашалган

Асуудал табина:

Как же в лютую стужу сумела сберечься она?

Видно духом особым крепки кипарис и сосна.

Символ долголетия- ута наһанай.

Кипарис – ёһо журамай, ёһото

Урма зориг, сэдьхэл һанаан, һүнэһэн, заяан онсо.

 Арад тухай, хитад яһатанай хүн тухай хэлэгдэнэ.

Юунэй ута наһан бэ? Юунэй урма зориг бэ?

Хитад арад мүнхэ гэһэн удха түрүүлнэ.

Хитад литератураһаа

Ли Бо /701-762 годы/

У южной веранды растёт сосна

Крепки его ветви,

И хвоя густая пышна.

Вершина её

Под летящий звенит ветерком,

Звенит непрерывно,

Как музыка, ночью и днём.

В тени на корнях

Зеленеет, курчавится мох.

И цвет её игл – словно тёмно – лиловый      

                                                        дымок.

 Расти ей, красавице,

Годы расти и года,

Покамест вершиной она не пронзит облака.

/Перевод Ал. Битович/

Нарһан ямараар зураглагданаб?

Автор ямар шанарай тэмдэгэй нэрэнүүдээр нарhые зурагланаб?

Ураган - шуурган ямар бэ?

Ли Богой шүлэгэй удха ямар бэ?

Омогорхоно.

Юугээр омогорхоноб?

Нарһан юунэй һүлдэ тэмдэг болоноб?

Бүхэ, хатуу, хүсэтэй, элүүр, һайхан

Үдхэн

Красавица - дангина

Звенящая – шэнхинээтэ

Тёмно – лиловый,  дымчатый –      үнгыень тэмдэглэнэ.

Подчёркивается сила и красота, вечность, вечность китайской культуры.

 Соёл культурын мүнхэ байдал, хитадай соёл культура хэтэ мүнхэдөө.

Солонгос  литератураһаа

                                     Нгуен Чай /Вьетнам/

Деревьям опасны холода.

Лишь сосна незыблема всегда.

Подобает ей стропилом быть

Лишь сосна достаточно тверда.

Ямар бодол автор түрүүлнэб?  

Хүн зондо хүйтэн аймшагтай.

Нарhан – (незыблема, тверда). Бүхэ, хатуу, хүсэтэй

  Стропила- основа, подпора, для крыши - здесь требуется сила.

Ёһо заншал, түрэл хэлэн, шудалжа, мартангүй, хүгжөөжэ ябабал, арад зон хосорхогүй, мүнхэдөө, хэтэдээ байха, ямаршье бэрхэшээлнүүдые дабажа гараха, ямаршье зорилгоһоо сухарихагүй гэһэн бодол түүүлнэ.

Цыретор Зарбуевай «Нарһан» гэжэ шүлэг үгтэнэ.

Хэзээ бэшэгдэһэн шүлэг байнаб?

Автор хэды наhатайдаа тус шүлэг байнаб?

Сталинград шадар шанга тулалдаанда, үхэлтэ дайнай галта шугам дээрэ фашис дайсантай эритэ тулалдажа, баатараар унаһан уран зохёолшые тусхай дурлалтай. Дайнда баатараар унажа, залуу шүлэгшын сэдьхэлэй баялиг хонгёо дуунууд эртээр таһалалдаһан байна.

 Цыретор Зарбуев /1921-1942/

1941 ондо бэшэгдэhэн шүлэг.

20 наhатайдаа.

Наранай туяа доро бадарһан

Нарһан

Һэбшээндэ эльбүүлэн найгаһаар

Һажаба.

«Зэрлиг харанхы орондо

Зобоо һэм

Хүйтэн шуурганда сохюулан

Хүлдөө һэм.

Мүшэр шэлбэһэм хухаран

Дууһаа һэн.

Гэрэл туяаагаар сасарһан

Галта наран мандажа,

Намайе жаргалаар бадаруулан,

Наһанайм баярые харуулаа.

Сэсэглиг һайхан нютагтаа

Сэнгэн бадаран һалбарбаб.

Булаг аршаан бурьялжа,

Баяраар зүрхым уяруулна» .

Намаа шэлбэһээр задарһан

Нарһан

Зуун жэлэй үльгэрые

Зүүдэлээ.

Алтан гургалдай ойронь

Жэргэжэ,

Һажан  һуугааша нарһые

Һэрюулээ.

Нарһан юу зүүдэлээб?

Галта наран /ондоо үдэр тохёолдобо, мандаба, ерэбэ/ Лирическэ герой амиды ха юм. Наһанайм баярые харуулаа.

Юун тухайб  энэ гайхамшагта шүлэг?

Бадарһан

Эльбүүлһэн һэбшээндэ

Найгаһан

Һажаһан нарһан зүүдэлээ.

Зобоһон, сохюулһан, мүшэрынь хухаран дууһаа.

Галта наран –шэнэ үдэр мандаба – лирическэ герой амиды ха юм. Энэ шэнэ үдэр «наһанайм баярые харуулаа».

Һалбараа - баяртай, уярһан, намаа шэлбэһээр задарһан нарһан һэринэ - амиды мэндэ ябана- энэ жаргал.

Хүн боложо түрэһэмнай – жаргал.

Хүнхинөөтэ энэ дэлхэйдэ хүн боложо мүндэлжэ,

Гүн ухаа эдлэжэ,

Хүн нэрэеэ нэрлүүлжэ ябая гэжэ уряална.

Тобшолол гаргаха.

Рефлексия

Хэрбээ ород арадта уянгын һүлдэ хуһан байгаа һаань,  /ямар олон шүлэгүүд хуһадта зорюулагданхайб./ зүүн зүгэй хүндэ  нарһан болоно.

Сборник соо нарһан тухай шүлэгүүдые  уншаад, шүүмжэлһэнэй удаа манай һүлдэ болохо нарһан тухай хэдэн мүртэй шүлэг бэшэхыетнай дурадханаб.

Минии, багшын туршалга:

Хүхэ номин тэнгэри доро,

Алтан газар дэлхэй дээрэ,

Зунай ааяма халуундашье,

Жабарай хүйтэн шуургандашье

Дуугаа дууланал нарhан. 

 Шэнхинээтэ нарһад тухай юун гэжэ бэшэхэ байнабта.

Һурагшад уянгата мүрнүүдые тодоор уншана.

 Зарим үхибүүдэй туршалганууд

Бадмаева Сэлмэг

Буряад орон хизаарай

Баян үргэн талада

Арбайн зогсоно харуулшан-

Аглаг үндэр нарhан.

Хонхушкин Солбон

        Нарhан

Хоншуухан, дорюухан

ургана, залирна, баярлуулна.

Нарhан- Буряадай hүлдэ.

Нарhан хэтэдээ мүнхэ.

Бухатиева Нонна

Зэрэлгээтэ талын дунда

Ɵѳдѳѳ харан байна нарhан.

Галта наранай элшэ доро

Газарай дулаан хүрьhэн дээрэ

Ганса бэшэеэ мэдэрнэ нарhан.  /Г.м./

Хэнэй шүлэг -  найруулга танда дүтэб? Юундэ һайшаагдааб?

Энэ ном – сборник танда бэлэг болоно.

Үхибүүдэй харюу

Гэрэй даабари.  Ц. Зарбуевай шүлэг сээжэлдэхэ, тэрэнэй намтар, зохёохы ажал тухай мэдээсэл суглуулха.