Башҡорт теленән дидактик материал.
материал на тему

Башҡорт аты

1.Башҡорт аты ниндәй тоҡомға ҡарай?

2.Улар йыл әйләнәһенә ҡайҙа йөрөй?

3.Башҡорт аттары ҡасан таралған?

4.Улар ҡайҙа ҡулланылған?

5.Тағы ла башҡорт аттары      ҡайҙа йәлеп ителгән?

6.Ниндәй һуғышта башҡорт һыбайлылары Парижға тиклем барып еткән?

7.Башҡорт аттарына ниндәй сифаттар хас?

8.Улар бүтән аттарҙан нимәһе менән  айырылып тора?

9.Башҡорт аттары ҡайҙа файҙаланыла?

10.Уларға ниндәй статус бирелгән?

Башҡорт  халыҡ ижады

          Әкиәт,легенда, йыр, мәҡәл, йомаҡ… Улар ҡасандыр хыялға бай, телгә оҫта кешеләр тарафынан ижад ителгән һәм телдән телгә, урындан урынға,  быуындан быуынға күсеп, беҙҙең көндәргә килеп еткән.

          Халыҡ ижады тормоштоң бөтә яҡтарына  ла ҡағыла. Унда халыҡ үҙ башынан үткән хәлдәрҙе лә,бөгөнгөһөн дә, яҡты  киләсәк тураһындағы хыял һәм өмөттәрен дә сағылдыра.

         Тыуған ереңде,ғәзиз илеңде, үҙ халҡыңды яратаһың икән, һин ошо ер, оло ил хаҡында     хал ҡың сығарған ижадты өйрәнергә, яратырға, ишәйтергә, киләсәк быуынға  еткерергә бурыслыһың.

                               Бөрйән яҡтары.

     Бөрйән яҡтары бик матур. Унда төрлө ағастар үҫә. Күркәм тауҙар болоттарға етеп торған һымаҡ күренә. Тау йылғаларының сылтырап аҡҡан һыуы  бик тәмле.  Урмандарында ҙур  айыуҙар, уҫал бүреләр, хәйләкәр төлкөләр, һоро ҡуяндар,  бәләкәй тейендәр йәшәй. Тау итәктәрендә тәмле еләктәр үҫә.(41 һүҙ)

Өҫтәлмә эш:

Текстан 3 исем, 3 сифат, 3 ҡылым  табып яҙығыҙ.

                      Илем-Башҡортостан.

       Башҡортостан-бик бай ил.Унда нимәләр генә юҡ! Аҡ бүрекле тауҙар ҙа, ҡылғанлы киң яландар ҙа, матур йылғалар ҙа, зәңгәр күлдәр ҙә,йәшел урмандар ҙа күп бында.

       Беҙ йәшәгән ерҙәге байлыҡтарҙы һанап бөткөһөҙ.Нефть һәм газ, күмер һәм металл, алтын һәм баҡыр-бөтәһе лә бар был ерҙәрҙә.

       Шулай уҡ ҡиммәтле тиреле хайуандары, иҫ киткес балы менән дан ҡаҙанған Башҡортостан.(61 һүҙ)

Өҫтәлмә эш:

1.Күплектә булған һүҙҙәрҙе  табып яҙығыҙ.

2.Ниндәй һорауына яуап биреүсе һүҙҙәрҙе яҙығыҙ.

3.Тәүге ике һөйләмде тәржемә ит.

Ҡарабаш турғай.

             Бөтә турғайҙар араһында иң сос,  иң етеҙ  ҡош булып  ҡарабаш турғай һанала. Уның бер ваҡытта   ла  тик ултырғанын күрмәҫһең.

            Ҡарабаш турғайҙың ояһы ағас  башында була.  Ул баҡсаларҙы,  урмандарҙы  ҡоротҡостарҙан таҙарта: балаларын тик бөжәктәр менән генә туҡландыра.   Шуға   күрә ҡарабаш турғай- ифрат файҙалы ҡош. Тик  һалҡын ҡыш көндәрендә ҡарабаш турғайҙар аҙыҡ етешмәуҙән ныҡ яфалана. Шуға күрә уларға ҡыш көндәре ем бирергә кәрәк.

   Кем нимә ярата?

     Гөлфиә кәнфит  ярата. Шуға күрә иртән торҙомо, әсәһен аптыратырға тотона.

         -Әсәй, берҙе генә бир әле…

      Кәнфитте ашап бөтһә, икенсеһен һорай. Теше һыҙлағанда, Гөлфиә тәмле-томлоно ҡабат ауыҙына ҡапмаҫҡа ант итһә лә, теш һыҙлауы баҫылғас  та,  онота  ла  ҡуя. Ә бер көндө ул ҡурсаҡтарын да һыйларға булды.

Һүҙлек эше:

аптыратырға тотона-удивляет

һыҙлағанда-когда болит

тәмле-томлоно-сладости

ҡабат ауыҙына ҡапмаҫҡа ант итә-обещает и в рот не брать

баҫылғас-когда успокаивается

онота ла ҡуя-забывает

 һыйларға булды-решила угостить

Һандуғас тауышы.

Муйылды кем ултыртҡан?

Хәҙер ул ни эшләй?

Авторҙы нимә ҡыҙыҡһындыра?

 Һандуғас ни эшләй?

  Белешмә өсөн һүҙҙәр: емеш бирә, ҡыҙыҡһындырмай,  күңелде үҙенә тарта,  ботаҡтарына ҡунып һайраған, өҙөп һайрай, сутылдай,  туҡтамай  һайрай,   юрамал,  дәртләнеберәк һайрай,  икенсе ботаҡҡа күсәләр.      

Өҫтәлмә эш.

Текстан рәүештәрҙе табып яҙ.

Һүҙлек эше:

түҙемһеҙлек менән көттөләр- ждали с нетерпением

күптән әҙерләп ҡуйған- приготовил давно

теҙелгән-построились

талғын-умеренный,умеренно

кеүек-как

Сәскә-тормош йәме.

       Ергә  я. килде. Ҡар ир.й, гөрләүектәр а.а, йылғалар таша, боҙҙар китә.  Беҙ я. матурлығын й.шеллектә, ҡоштар моңонда, с.скәләрҙә күрәбеҙ. Иң беренсе булып  үгәй      инә үләне сәскәләнә.Унан умырзая ҡыуандыра.

      Яҙҙың тәүге сәскәләре  бик  күп:  баллыҡай,  күк умырзая,  кәкүк емеше, кәзә һаҡалы, сибәркәй,

ҡарлуғас  .ләне,ҡаҙ йыуаһы, һары умырзая. Был сәскәләр  йылдан-йыл аҙая бара. Сәскә атҡанда кешеләр уларҙы самаһыҙ күпләп йыя, тәбиғәттең  йәмен ебәрә.

Һүҙҙәрҙе тәрҗемә ит: яҙ килде, ҡар ирей,гөрләүектәр аға, йылғалар таша, яҙ матурлығы,боҙ китә, ҡоштар моңо, үгәй инә үләне

Шифалы үҫемлек.

      Картуф- бер йыллыҡ үлән үҫемлек. Уны бөтә доняла сәсеп үҫтерәләр. Уның тыуған яғы- Көньяҡ Америка. Европаға-  ХVI, ә Рәсәйгә ХVIII быуатта Петр  I батша тырышлығы менән килтерелә. Ул туҡлыҡлы һәм мөһим аҙыҡтар рәтенә инә. Юҡҡа ғына уны «икенсе икмәк» тимәйҙәр. Ул шифалы үҫемлек тә. Уның составында крахмалдан тыш  аҡһым, төрлө витаминдар, минераль тоҙҙар, соланин һәм башҡа биологик актив матдәләр бар.

    Дауалау өсөн, нигеҙҙә, картуфтың һуты ҡулланыла. Дауалау өсөн ҡулланыла торған картуф юғары сифатлы, экологик яҡтан таҙа ерҙә  үҫтерелгән булһын. Ҡояшта ятып йәшел төҫ алған, шытҡан картуфы  ашарға ла, дауа өсөн ҡулланырға  ла ярамай.

Янғантау

Янғантау шифаханаһы ҡайҙа урынлашҡан?

Унда ер аҫтынан бер туҡтауһыҙ  нимә сыға?

Тау ҡасандан бирле ғалимдарҙың иғтибарын йәлеп итә? Уның сере әлегә асылғанмы?

Янғантау  шифаханаһында ниндәй ауырыуҙарҙы дауалайҙар?

Тау янында ниндәй йылға аға? Ул ҡышын ни эшләй? Уның температураһы ниндәй? Ниндәй ауырыуҙарҙы дауалау өсөн ҡулланыла?

Һүҙлек эше:

ашҡаҙан-эсәк-желудочно-кишечный

бөйөр ауырыуҙары-почечные болезни

шифалы-полезный

быуын ауырыуҙарын-болезни суставов