Олег Сувакпит "Аът чарыжы" 5 класс.
план-конспект урока (5 класс) на тему

Эртем

Торээн чогаал

Класс

5

Кичээлдиң темазы

Олег Сувакпит "Аът чарыжы".

Кичээлдиң хевири

Чаа материалды тайылбырлаарының кичээли

Педагогтуг технология

Кадыкшылды камнаар технология, оюннар.

Ажыглаан арга, методтар

Хайгаарал, беседа, бот-ажыл; дедукция аргазы (дүрүмнерден чижектерже), индукция аргазы (чижектерден түңнелче).

Ѳске эртемнер-биле харылзаазы

Информатика, тыва улустун аас чогаалы.

Дерилгези

Ажылчын кыдырааш, карточкалар, самолётчугаштар, проектор, чогаалчынын номнары, кажыктар.

Канчаар ажылдаары

Шупту, бөлүктеп, эжи-биле, боду хуузунда

Ɵɵредиглиг курлавыры

1. http://festival. 1 september

Сорулгалары:

1.Чечен чугааның авторунуң дугайында кыска медеглелди дыннатпышаан, чогаалдың  кол утказын, уран-чеченин сайгарар.

3.Тыва  кижиниң аътка ынаанга болгаш  сонуургалынга кижизидер. Дириг амытаннарга, аътка ынак уругларны хевирлеп кижизидер. 

3. Сөс курлавырын байыдып, оореникчилернин аас, бижимел болгаш харылзаалыг чугаазын,  боданыр чоруун  сайзырадыр.

Бүгү талалыг өөредилгениң ажыл-чорудулгазын боттандырары (БӨА азы УУД)

Планнаттынган түңнелдери:

Бүгү талалыг өөредилге ажыл-чорудулгазы: 

Кижизиг мөзү-шынарнын өөредилге ажыл-чорудулгазы (личностные УУД): өөредилге ажыл-чорудулгазынга эки хамаарылгалыг, сонуургалдыг болурун; мөзүлүг бүдүштү, быжыг турушту, найыралды үнелээр чорукту хевирлээр.

Таарыштырылганын өөредилге ажыл-чорудулгазы(регулятивные УУД): өөредилгенин сорулгаларын салып билиринге; бодунун ажыл-чорудулгазынын түңнелин үнелеп билиринге өөренири, бодунун ажыл-чорудуунга хамаарыштыр башкынын болгаш өөрүнүң үнелелин шын хүлээп ап билиринге өөренип алырырынын аргазын тургузары;

Билиглерни шингээдиринин өөредилге ажыл-чорудулгазы (познавательные УУД): салдынган айтырыгнын утказын шын медереп билип, анаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири, салдынган сорулганы шиитпирлээринин ангы-ангы аргалары турар деп чүвеге  өөренип алыры; башкынын айтырыгларынга харыылап билири; номдан херек медээни тып билири. 

Харылзажылганын өөредилге ажыл-чорудулгазы(коммуникативные УУД): кижилер-биле харылзажып тургаш хүндүткелдин дүрүмнерин ажыглап, харылзажып турар кижизинге билдингир кылдыр чугааны шын тургузуп, башкызынын болгаш эштеринин айтырыгларынга шын харыылап чанчыктырар.

Кичээлдиң

тургузуу ,

 кичээлди чорударының технологиязы. Үргүлчүлелдии

Башкының кылыр ажылы

Ѳѳреникчилерниң кылыр ажылы

Кандыг  түңнелдерни чедип ап болурул?

 (БѲА азы УУД)

I. Кичээлдиң эгезин организастаары.

(мотивация к учебной дечятельности)

Уругларны кичээлче хаара тудары..

- Экки, уруглар. Ам кичээливисти эгелээлинер.

- Карактарынарны шийип алынар. Чуртталганарда кажан-бир шагда болган бир-ле солун, каттырынчыг, хоглуг  чуулду сактып келинер. Сактып келген солун чуулунер силерни оортуп, хогледипкен. Хулумзуруг арнынарны долуп келген. Ол хулумзуругну чанынарда олурар эжинерге соннеп, шаннанар. Эжинерге база хоглуг, солун апарган. Ам карактарынарны ажыдынар. Ам чаа-ла силерге солун, хоглуг апарган болгай. Ынчангаш кичээливисти ол-ла солун, хоглуг байдалывыс-биле эгелээлиинер.

Кандыг-бир медээни хүлээп алырынга бодун белеткээр. Башкы-биле мендилежир, башкының кылыр дээн чүүлүн кылыр.

Уругларның денге кылып кууседири

(Чугаа сайзырадырының БӨА) Чугаалажып турар кижизин дыңнап билири, кады кууседири.

II. Целеполагание

Кичээлдиң  темазын, сорулгаларын тодарадырынче угланган ажыл

- Тыва кижнин одээнде кандыг азырал дириг амытаннар барыл?

-Азырал дириг амытаннар   деп бодаптарынарга  бажынарга кандыг бодалдар, ассоциациялар тургустунуп кээр-дир? (кадарар, саап ижер, сиген белеткээр...).

- Шынап-ла, олар биске ажыктыын коргузуп турарлар.

- Уруглар, ам  «Ракета» деп оюндан ойнаптаалынарам. Мен силерже саазын самолеттарны ужудуптарымга, ол самолетту тудуп алган кижи айтырыгны ыыткыр номчааш, харыылаар.

- Уруглар, «Ракета» деп оюндан ойнаптаалынарам. Мен силерже сазын самолеттарны ужудуптарымга, ол самолетту тудуп алган кижи айтырыгны ыыткыр номчааш, харыылаар.

Ракетанын айтырыглары:

- Ыракты ырак дивес - ылап чоруктуг,

Берт черни берт-межел дивес - бедик мербегейлиг.

- Бис мал кадарарда чуну мунуп алыр бис?

- Наадым байырлалында аъттарны канчаарыл?

- Эр хейлер! Ынчап кээрге, бөгүн чүнүң дугайында өөренир-дир бис?

- Шын-дыр, аът, аът чарыжынын   дугайында. Бис богун Олег Сувакпитттин "Аът чарыжы" деп чечен чугаазын  ооренир бис.

- Кчичээлге чүнү билип алыр ужурлуг бис, чуну билип алыксап тур силер? (оореникчилернин харыылары)

- Шын-дыр, чечен чугааны номчуур,  сайгарар ужурлуг бис.

Уругларның харыызы

Ракетаны тудуп, ында айтырыгга харыылаар.

Тывызыктажыр.

(Билип алырының БӨА)  Уругларның идепкейлиг чоруу, бот-башкарнып ажылдаары,  боду чаа чүүлдерни билип, шингээдип алыры

(Бот-хуузунуң БӨА) Улус мурнунга чүве чугаалап билири, арны чазыгары

 (Башкарарының БӨА) Эштерин үнелеп  билири, демдек салып билири.

III.  Чаа теманың тайылбыры(Актуализация знаний).

1. Чогаалчы-биле таныжылга.

- Уруглар, силер чогаалчы Олег Сувакпит-биле таныш силер бе?

- Оон кандыг чогаалдарын номчаан силер?

Олег Одербеевич Сувакпит 1926 чылдын май 9та Чоон-Хемчиктин Баян-Дугайга торуттунген. Шулукчу, очулдурукчу, прозачы. Ол колдуунда-ла бичии уругларга чогаалдар бижиир. (проектордан чогаалчынын чуруун, кожууннун картазын коргузер. Чогаалчынын номнарын коргузер).

Тыва эр кижи 3 оюннуг дээр, уруглар: аът чарыштырар, ча адар, хурежир. Ынчангаш аът чарыжынын дугайында корээлинер.

2. Созуглел-биле ажыл.

• Созуглелди инсерт аргазы-биле номчудар. (баштай башкы, оон оореникчилер аянныг кылдыр херек чуулдерни  абзацтап номчуур).

            3. Словарьлыг ажыл.

девиржип турган аът -

мунгаш-дын -

Уруглар боттарының бодап турары-биле харыылаар. Уругларның чижек харыылары:

Теманы кыдыраашка бижиир.

Уруглар номнарын ажыдар.

Башкыны дыңнап, проекторну эдерти көөр.

Уругларның харыызы

(Чугаа сайзырадырының БӨА, башкарлырының БӨА) Кичээлдиң темазын, сорулгаларын тодарадып билири

IV. Быжыглаашкын:

            1. Айтырыгларга харыыладыры.

- Тоожукчу маадыр ынчан каш харлыг турган-дыр?

- Оон хары каш турганыл? Оолдун аът мунары кандыг турган-дыр?

- Ады кымыл?

- Чугурук-Караны шынында кым мунар турганыл? Чуге мунмайн барган?

- Чарыш аъдын кижи болганы-ла мунуп болур бе? Чуге?

- Кожуун товунге болган аът чарыжынга чеже аът киришкенил?

- Чаржып унерде, Эрес кымнын сумезин кол кылдыр алганыл?

- Акызы чуу деп чагааныл?

- Эрести чуге "чолу чогувас оол" дээр турганыл?

- Ол канчап аът мунукчузу апарганыл?

- Эрес кандыг оол-дур? (дидим, кашпагай...). Силер Эреске домей болуксаар-дыр силер бе? Аранрда чарыш уезинде аът мунуп турар оол бар бе?

-Чугурук-Сарала биле Чугурук-Каранын аттарын чуге ынчаар адаан деп бодаар силер?

- Силерде аът бар бе? (кижизидиглиг сорулганы чорудар).

- Оске литератураларда аът дугайында чуу деп чогаалдар азы  тоолдар билир силер?

- Тыва улустун  аас чогаалындан аът дугайында тоол номчаан силер бе? ("Чыраа кулун"...  башкы оореникчилернин адаан тоолдарынын дугайында ылавылап айтырар).

- Аъттын кандыг оннерин билир силер? (проектордан коргузер).

- Аъттарны чылдын кайы уезинде чарыштырарыл?

- Чогаалдын бижиттинген уезинде база аът чарыжы Чоон-Хемчиктин  Бора-Булак ховузунга болуп турган. Амгы уеде Тыванын аът чарыжы Наадымдан ангыда каяа, кайы кожуунга болуп турарыл? Силер барып корген силер бе, оолдар? (Чоон-Хемчик, Бора-Булак).

- Аът кандыг-кандыг чоруктуг болурул?

2. Таблица-биле ажыл.

Уругларнын харыылары.

Уруглар башкызы-биле кады күүседир. 

(Бот-хуузунуң БƟА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр  илередип база бодунуң  туружун  камгалап билири.

V. Кадыкшыл минутазы

 Физминутка.

1,2 – баштар дорт,

3,4 -   холдар херик.

5,6 – аяар олур.

7,8 -  эрес кирип

9,10 – ажылывыс уламчылаал.    

Уруглар башкызы-биле кады күүседир. 

VI. .Быжыглаашкын.

1.Уран-чеченин сайгарары (уруглар деннелгелерни тывар, оолдар эпитеттер тывар - дифференцированный подход).

деннелге - акым сагыш човаан чуве дег боданып олур; аттыг-чарлыг Чугурук-Сарала дагдан баткан дукпурту дег, чугле доозуну бурулаар, дуюглары караннаар, хартыга дег, кылыйтып бар чыдыр.

эпитет - чиик бичии кижи, "чолу чогувас оол",

2."Кым эң-не тывынгырыл?» деп маргылдаа оюн чорудар. Классты үш бөлүкке хуваагаш, ойнаар. Аъттар аттары тып ойнаар (зоонимнер). Аргажок оореникчилер билбес болза, башкы дузалал карточкаларны бээр.( Согун - ..., Калчан-..., Шилги-..., Чугурук-...).

Кажык-биле "аът чарыштырарын" башкы оореникчилерге коргузер.

3.Ажылчын кыдырааш-биле ажыл. Тест.

Кыска шын харыыла

1. Чогаалда аът мунукчузу оолдуң ады кымыл?

А. Мерген

Б. Кара-оол

В. Эрес

2. Оол каш харлыында аът мунукчузу апарганыл?

      А. 8

Б. 10

В. 5

3.Кандыг ашактың аъдын мунганыл?

А. Чиңге болгаш чолдак кызыл сөөскенден кылган чымчак баглыг кымчымны билээмге суп алган

Б. мени эштип өөреткен, үргүлчү чагып-сургаан чоруур

В. шилги аътты мунган, шилгедек, бедик сынныг кара аътты четкен

4.Кымның чугаазыл?  «Чүгүрүк аът эртер-ле ыйнаан, кымчы-биле кижи коргуткан херээң чүл?».

А. Эрестиң

Б. Кара-оол

В. Сувакпиттиң

5.Аът чарыжы кайда бооп турар-дыр?

А. Чедер ховузу

Б. Бора-Булак

В. Оргу-Шөл

5.Акызының чарыш аъды мунар чай чок апарганының   чылдагааны кандыг болган?

А. Аъттан сывырлып чыдып каар, а чамдыкта адактың соондан-даа кээр

Б. Революсчуларга дузалаар организация ккежигүнү болганы-биле, чондан акша-көпеек чыырын дагзып каан

В. Уруглар-биле Кызыл хоорай бадар апарган.

Ук ажылга  бижимел-биле харыылаар, бодун боду хынаар.

Болуктер аразында маргыжар, мурнаарын оралдажыр.

Тестини кыдыраашка кылыр.

(Билип алырының БѲА) Бодунуң билир чүүлүн харыылап, тест-биле ажылдап билири.

VII.  Кичээлдиң түңнели.

Айтырыглар:

- Кичээлдиң эгезинде кандыг сорулга салып алган ийик бис?

- Теманы эки хандыр билип алдывыс бе?

–Кичээлге чүнү кылдывыс?

Сорулгавысты чедип алган-дыр бис бе?

Чаа чүнү билип алдывыс?

Силерниң бодалыңар-биле кым эки ажылдады ышкаш?

Мен мындыг бадыткал бижиктер белеткеп алган мен, кымнарга бээр бис?

Уругларга бодунуң кичээлге харыылааны-биле демдектерни салыр

Уруглар башкының айтырыгларынга долу, тодаргай харыыларны бээр.

(Башкарарының БѲА) Кичээлдиң ниити түңнелин үндүрүп билири (Чүнү кылдынганыл?)  

VIII. Бажыңга онаалга

 Кайы-бирээзин шилип алыр

• 1.Тыва Республиканын сулде демдээнде аъттын чуруун чуге кииргенин тайылбырлаар. Оон дугайында мини-толевилел кылыр. (Башкы проектордан сулде демдекти коргузер).
• 2.Аът дугайында улегер домактар бижиир.

Бажыңга онаалганы кыдырааштарынга бижиир.

Башкарлырының БƟА)  Чогаадыкчы ёзу-биле ажылдап билири

IX. Рефлексия

Айтырыгларга харыыладыр.

- Уруглар, бо кичээлде чүнү көрдүвүс?

 - Силер сонуургадынар бе?

- Аът чарыжын корген силер бе?

- Чарыш уезинде аът мунуксаар-дыр силер бе, оолдар?

- «Рефлексиялыг экран».

- Меңээ солун болган чүүл…

- Мен моон сонгаар...

Кичээл тɵнген. Четтирдим, байырлыг, уруглар!

Айтырыгларга шын сеткили-биле харыылаар.

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр аас-биле база бижимел-биле илередип билири.