ИЛСЕМБӘТ АУЫЛЫНЫҢ ТАРИХЫ ҺӘМ ТОПОНИМДАРЫ
творческая работа учащихся (8 класс) на тему
НАУЧНО ПРАКТИЧЕСКАЯ РАБОТА
Скачать:
Вложение | Размер |
---|---|
npk_istoriya_d.ilchimbet_hasanova_d._8_kl.doc | 124.5 КБ |
Предварительный просмотр:
Башҡортостан Республикаһы Туймазы районы муниципаль районының
муниципаль бюджет дөйөм белем биреү учреждениеһы
Туймазы ҡалаһы 7-се урта дөйөм белем биреү мәктәбе
Эҙләнеү эше
ИЛСЕМБӘТ АУЫЛЫНЫҢ ТАРИХЫ ҺӘМ ТОПОНИМДАРЫ
Башҡарҙы 8-се класс
уҡыусыһы Хасанова Динара,
Етәксеһе Газина Ә.И.,
башҡорт теле һәм әҙәбиәте
уҡытыусыһы
Туймазы, 2016
Й0км2тке3е
Инеш………………………………………………………………………….....2
I б1лек. Топоним нимәне аңлата ?..............................................................5
I.1. Баш7ортостан топонимика3ы буйынса я6ма сы4ана7тар тарихынан……….……………………………………………………………6
Беренсе бүлек буйынса йомғаҡлау…..………………………………………8
II б1лек. Илсемб2т ауылыны8 тарихы
II.1. Илсемб2т ауылыны8 7ы97аса борон4о тарихы…………………..9
II.2. Илсемб2т ауылыны8 топонимдары 32м улар6ы классификациялау………………………………….………………………....11
Икенсе бүлек буйынса йомғаҡлау……………………………………………15
Йом4а7лау ……………………………………………………………………16
?улланыл4ан 262би2т……………………………………………………….18
?ушымта
Инеш
Географик объектты8 беренсе билд23е булып уны8 атама3ы й2ки исеме тора. Кеше й2ш2г2н м0хит ул - уны8 фатиры, эш урыны, транспорты 4ына т1гел, 2 кешене8 й2ки объектты8 7ай6а ик2нлеген билд2л21се географик атамалар 6а. Улар теге й2ки был урынды8 т2би42т 16енс2лект2рен, уны8 т2би42т байлы7тарын, шулай у7 кешел2р6е8 й2ш21 шарттарын, м262ни2тен, тарихын 32м экономика3ын т0г2л са4ылдыр4ан. Топонимия- географик атамалар6ы8 бар я7лап та килеп сы4ышын, м242н21и 232ми2тен, я6ылышы, 2йтелеше 16г2ре1ен 0йр2не1се белем тарма4ы. Борон замандар6ан бирле географик атамалар 3а7ланып килг2н. Шуны8 0с0н топонимика- 16ене8 байлы4ы, тарихы, сер62ре, хал7ыны8 б2хете 32м 7ай4ы3ы тура3ында 30йл21се ер6е8 теле ул. Географик атамалар6ы 0йр2не16е8 практик 232ми2те л2 32м шулай у7 4илми 232ми2те л2 бар. Бе66е8 2йл2н2 тир2бе662 исем3е6 урындар, объекттар: тау 32м йыл4алар, урамдар 32м май6андар, урмандар 32м далалар ю7. Хатта со7ор6ар6ы8 да исемд2ре бар. Бе66е8 Туймазы районы Илсемб2т ауылыны8 исеме 7ай6ан килеп сы7ты ик2н, тиг2н hopay бе66е к1пт2н борсой ине. Ошо hopay4a яуап э6л2п бе6 топонимик э6л2не162ребе66е башланы7.
Тикшерене1 объекты: Туймазы районыны8 Илсемб2т ауылы тора.
Тикшерене1 предметы: Туймазы районыны8 Илсемб2т ауылы тарихын 32м топонимдарын алды7.
Тикшерене1зе8 максаттары: 1.Туймазы районы Илсемб2т ауылыны8 тарихын тикшере1. 2.Илсемб2т ауылы топонимдарыны8 тарихын 32м сы4ышын 0йр2не1, атамалар6ы8 этимология3ын асы7лау. 3.Илсемб2т ауылыны8 топонимдарын классификациялау.
Методология3ы. Был максаттар4а иреше1 0с0н бе6 белешм2 262би2тте 0йр2ндек, Илсемб2т ауылы м2кт2бенд2ге музей материалдарын 0йр2не1 яр6амында материал тупланы7, ауыл хал7ы мен2н 30йл2штек. Эшебе66е8 структура3ы инешт2н, ике б1лект2н, йом4а7лау6ан 32м 7улланыл4ан 262би2тт2н тора. Инеш 0л0шт2 бе6 тикшерене1 зшене8 актуаллеген асты7. I б1лект2 топонимдар6ы теоретик я7тан 0йр2ндек 32м шулай у7 Баш7ортостан топонимика3ы буйынса я6ма сы4ана7тар4а к162те1 я3аны7. II б1лект2 Туймазы районы Илсемб2т ауылы тарихыны8 килеп сы4ышын к162ттек. Илсемб2т еренд2ге топонимдар6ы 0йр2неп, уларзы классификацияланы7.
Эшебеззе8 теоретик 232ми2те: Илсемб2т ауылыны8 тарихын 32м уны8 топонимдарын ны7лап 0йр2не1, туплан4ан м24л1м2тт2р6е системалаштырыу.
Практик 232ми2те: йыйыл4ан материалды, 0йр2нелг2н ауыл тарихын Илсемб2т ауылында й2ш2г2н халыкка еткере1 32м матбугат битт2ренд2 ба9тырып сы4арыу6а тора. Был тикшерене1 эшебе6 у7ыусылар6а, улар6ы8 ата— 2с2л2ренд2 7ы6ьгк3ыныу уятыр, улар 6а 1662рене8 тыу4ан ер62рене8 тарихын 0йр2не162 актив 7атнашыр6ар тип уйлайбы6.
I б1лек. Баш7ортостан топонимика3ы тарихы
I.1. Ним2 ул топоним?
Топонимика- (грексанан (topos)- урын 32м (fnoma)- исем, атама)- географик атамалар6ы, улар6ы8 килеп сы4ышын, м242н21и 232ми2тен, 19ешен, заманса торошон, я6ылышын 32м 2йтелешен 0йр2не1се ф2н. Топонимия- бер2й территория топонимдарыны8 йыйыны3ы. Ер6е8 09т0нд2 урынды терк21, билд2л21, исем бире1 географик атаманы8 и8 т0п 32м баш м242н23е 32м билд2л2неше ул.
Баш7ортостан топонимика3ына йыл4алар, тау6ар, кургандар, 7алалар 32м ауылдар, шулай у7 баш7а географик объекттар ин2. Топонимдар я84ы6лы7 исемд2р62н д2, урта7лы7 исемд2р62н д2 я3алыр4а м0мкин. Тел232 7ай3ы 3ыу объекты - гидронимдар, тау атамалары- оронимдар, торама пункттар (ауыл, 7ала, район, урам) атамалары - ойконимдар тип атала, Б0т2 топонимдар 6а бер- бере3е мен2н д2 32м ошо ер62 й2ш2г2н халы7 мен2н д2 ты4ы6 б2йл2нешт2 тора. А6 4ына ошо б2йл2неш бо6ола ик2н был ауыр э6емт2л2рг2 килтер2. Кешелек телг2 бирелг2н 32м б0тм2й тор4ан милекк2 7ара4ан ке1ек 7арай. Уны 3а7лар4а, я7лар4а 32м 19терерг2 к2р2к тип уйламай. Тел ул аралашыу 7оралы 4ына т1гел. Тел- халы7ты8 ба3алап б0т0рг0306 м262ни2т 32м тарихи 7омарт7ы3ы. Тел й2ш232, ер-3ыу атамалары ла онотолма9.
I.2.Баш7ортостан топонимика3ы буйынса я6ма сы4ана7тар тарихы
Баш7ортостан топонимика3ы тура3ында беренсе м24л1м2тт2р антик автор6ар4а 7арай. Геродотты8 (бе66е8 эра4а тиклем V быуат) , Гиппократты8 (бе66е8 эра4а тиклем V быуат) , Страбонды8 ( I быуат), Плиний Секундты8 ( I быуат), Анней Луканды8 ( I быуат), Помпоний Мелды8 (I быуат), Клавдий Пталомей6ы8 (I быуат), Аммиан Марцеллинды8 ( IV быуат) хе6м2тт2ренд2 Урал тау6ары топонимы Рипейские/ Рифейские горы топонимы мен2н б2р62й к1р32тел2. Византия императоры Константин Багрянородный(X быуат) сочинениеларында Геих (Яйы7), Ател (И6ел) йыл4алары тура3ында телг2 алына. Ибн Фадлан (X быуат) Бул4ар4а барышлай борон4о баш7орттар6а була. Уны8 «Запискаларында» Баш7ортостан топонимия3ы тура3ында тулыра7 м24л1м2тт2р бар. М2хм1т ?аш4ари6ы8 (XI быуат) т182р2к донъя карта3ында Баш7орт далалары топонимын билд2л2нг2н. Каталони (XIV быуат) атласында 32м а4ай- энеле Пицигани6ар6ы8(XV быуат) «л-И6риси6е8 м24л1м2тт2ре буйынса т060лг2н карталарында борон4о баш7орт 7алалары: Башгирт, Бурджан, ?ара7ыя, Минжан, Мазира 32м ?азира билд2л2нг2н. XIV быуатты8 м2мл1к тарихсы3ы, географ «л-Омари Алтын Ур6а сикт2рен билд2л2г2нд2 Себер, Ибирь, Башгирд 32м Чулыман 0лк2л2рен и9к2 ала.
XVII быуатты8 а6а4ында 32м XVIII быуатты8 башында географ С.У.Ремезовты8 3ы6маларында т0нья7 32м т0нья7- к0нбайыш Баш7ортостанды8 географик атамалары са4ылыш таба. Артабан В.Н.Татищев, П.И.Рычков, П.С.Паллас, В.М.Черемшанский, Р.Г.Игнатьев, А.Г.Бессонов 3.б. хе6м2тт2ренд2 к1п кен2 топонимдар терк2л2. П.И.Рычковты8 “Лексикон или словарь топографический Оренбургской губернии”китабы Баш7ортостанды8 и8 беренсе топонимик 316леге булып тора. 1881 йылда Р.Г.Игнатьев тарафынан “Название вод, урочищ и проч., как памятники югров в Уфимской провинции” м272л23е ба9ылып сы4а. Унда т0рл0 географик объекттар6ы8 ки8 исемлеге килтерел2. Баш7орт топонимдарын ф2нни 0йр2не1 XX быуатты8 50- се йылдарында башлана.Баш7орт топонимика3ын х26ерге тикшерене1 башлан4ысы булып Ж.Кейекбаев тора. Уны8 ф2нни хе6м2тт2ренд2 Баш7ортостан топонимика3ын анализлау6ы8 т0п принциптары эшк2ртел2. Тарихи-лингвистик тикшерене162р 3060мт23енд2 Баш7ортостан топонимика3ында бер нис2 хронологик 7атлам барлы4ы билд2л2н2.
1959 йылда Э.В.Мурзаевтар6ы8 «Ерле географик терминдар 316леге» донъя к1р2.
№у84ы 30-40 йыл эсенд2 т0р0к топонимика3ы К.»бдеморатов, А.»бдер2хм2нов, С.Атаниязов, Ф.Г.;арипова, С.О.Ша3мыр6аев, Г.Е.Корнилов, А.К.Матвеев, О.Т.Молчанова эшт2ре мен2н тулыланды.
Х26ерге Баш7ортостан топонимика3ын 0йр2не1 мен2н Ф.Г.Хисаметдинова, Р.Ш2к1р, ».З.»сф2нди2ров, З.А.Сиразетдинов, Э.М.Мурзаев, А.А. Камаловтар ш040лл2н2.
I б1лекк2 йом4а7
Ер атамаларын 0йр2не1 шуны к1р32т2: Баш7ортостанды8 к0нбайыш 0л0ш0- баш7орттар6ы8 борон- борондан й2ш2г2н т0й2ге. Уны8 ме8 йылдан ашыу шанлы тарихы бар. Баш7ортостан топонимдарын д1ртк2 б1леп 7арау6арын аны7ланы7.Гидронимдар- 3ыу ят7ылы7тарыны8, оронимдар- 7ал7ыулы7тар6ы8, ойконимдар- торама пункттар6ы8, микротопонимдар- 6ур булма4ан географик объектты8 атамалары ик2нлеген асы7ланы7. Баш7ортостан топонимика3ы тура3ында беренсе м24л1м2тт2р антик автор6ар4а 7ара4анлы4ын белдек. Каталони (XIV быуат) атласында 32м а4ай- энеле Пицигани6ар6ы8(XV быуат) «л-И6риси6е8 м24л1м2тт2ре буйынса т060лг2н карталарында борон4о баш7орт 7алалары: Баш7орт, Бурджан, ?ара7ыя, Минжан, Мазира 32м ?азира билд2л2нг2нлеген 0йр2ндек. В.Н.Татищев, П.И.Рычков, П.С.Паллас, В.М.Черемшанский, Р.Г.Игнатьев, А.Г.Бессонов 3.б. хе6м2тт2ренд2 к1п кен2 топонимдар терк2ле1ен к162ттек. Баш7орт топонимдарын ф2нни 0йр2не1 XX быуатты8 50- се йылдарында башлана. Ж.Кейекбаев хе6м2тт2ре был 0лк2л2 6ур 232ми2тк2 эй2 булыуын билд2л2нек. Х26ерге Баш7ортостан топонимика3ын 0йр2не1 мен2н 4алимдар6ы8 ны7лы ш040лл2не1ен асты7.
II б1лек. Илсемб2т ауылыны8 тарихы
II.1. Илсемб2т ауылыны8 7ы97аса борон4о тарихы
Илсемб2т ауылыны8 тамыр6ары !рм2к2й 32м К2кребаш ауылдарына барып тоташа. Я3а7 татары Сурманаш А7килдин 1693 йылда Илсемб2т 32м та4ы ла ике улы мен2н К2кребаш7а килеп ултыра. Улар килмеш2к хо7у4ында !рм2к2й62 й2ш2г2н була. XVIII быуат башында барлы77а килг2н был ауыл, мо4айын,телг2 алын4ан Илсемб2тте8 исемен й0р0т2лер.
Илсемб2тт2 а9аба баш7орттар 6а, килмеш2к баш7орттар 6а, я3а7лы 32м хе6м2тк2р татар6ар 6а бар. Илсемб2т ауылына Ырымбур 0й26ене8 №арыш-?ыпса7 (2ле Баш7ортостанды8 К1г2рсен районы ер62ренд2 й2ш2г2н ?арый-?ыпса7) баш7орттарыны8 килеп ултырыу документтары 3а7лан4ан. ?ушымта.
1816 йылда 3арыш- 7ыпса7тар6ы8 3аны 43, 1850 й.- 50, 1859 й.- 99 (ир-ат) була.
1850 йылда бында Ырымбур губерна3ы Минз2л2 0й26е №е8р2н улусыны8 Шуран ауылынан килг2н 6 кеше (ир-ат) килмеш2к сифатында 41мер ит2
1816 йылда4ы VII ревизия я6маларында и92пк2 алын4ан баш7орттар6ы8 исемд2ре 3а7лан4ан. Араларында а9абалар 6а (М21летовтар), килмеш2кт2р 62 (Битек2евт2р) бар.
1798 йылды8 10 мартында4ы килеше1г2 ярашлы, Илсемб2тте8 ?ыр- Йылан а9абалары Минз2л2 0й26ене8 Мошо4а ауылынан Яхъя мен2н Я7шы4ол Ту7та4олов тиг2н типт2р62р6е индереп ултырта. Килмеш2кт2р ер 0с0н 20 3ум т1л2й 32м йылына 0й башына 10 тин ха7 т1л21 бурысын ала.
1808 йылды8 8 декабренд2 килеше1 т060п, Илсемб2т кешк3е ;0з2йер М21летов 10 кешен2н тор4ан 3 татар 4аил23ен килтереп индер2. Араларында «бделм2н, ?орбан42ли «бделк2римов, Ибра3им Я7упов, Т0в2тулла «бдер2шитов исемлел2ре була.
1811 йылды8 11 февраленд2 0й башынан йылына 10 тин ха7 т1л21г2 килешеп хе6м2тк2р татар Ф2йзулла М2с241тов мен2н улы ;иба6улла Ф2т7уллин т0пл2н2. Сы4ыштары- Б0г0лм2 0й26ене8 Ми8ле4ол (Суллигат) ауылынан. (Таблица). Таблицанан к1ре1ебе6с2, 3у84ы и92пк2 алыу6ар м24л1м2те д0р09л0кк2 тап килм2й, баш7орттар 3аны билд2л2нм2г2н.
II.2. Илсемб2т ауылыны8 топонимдары 32м улар6ы классификациялау
Илсемб2т ере топонимдар4а бик бай. Улар6ы ойконимдар4а, гидронимдар4а, оронимдар4а 32м микротопонимдар4а б1леп 7арайы7.
Ойконимдар
Илсемб2т ауылы. Илсемб2т антропонимынан. Тарихи сы4ана7тар6ан к1рене1енс2, 1693 йылда Сурманаш А7килдин Илсемб2т 32м й2н2 ике улы мен2н К2кребаш7а килеп ултыра 32м 3у8ыра7 улы Илсемб2т ауыл4а ниге6 3ала.
Школьная урамы. Ауылды8 арт7ы урамыны8 исеме.1941 йылда, 1920 йылда 3алын4ан башлан4ыс м2кт2п ниге6енд2, ете йыллы7 м2кт2п асыла. Я8ы м2кт2п Совет урамына 3алынды, 2 шулай 6а урамды8 исеме 3а7ланып кил2.
Речная урамы. Ы7 буйында ярты ауыл урынлаш7ан, шунлы7тан урам шулай атал4ан бул3а к2р2к.
Гидронимдар
Ы7 йыл4а3ы. Ыйы7 32м Ы7 гидронимдарыны8 килеп сы4ышы бер нис2 версияла 3а7лан4ан.Был гидроним т0р0кс2н2н ыйык/ ыдук/ йайы7/ изык/ ысыак/ иссык/ изге тиг2нде а8латалыр. В.Н.Татищев Ы7 атама3ыны8 т1б2нд2ге этимология3ын бир2: «Ик- значит великая…» [Татищев, 1793. С.77]. Борон Ыйы7 форма3ында 7улланыл4ан бул4андыр. Х26ер 7ы9ыл4ан форма3ы 7улланыла бул3а к2р2к. Йог/ йок «река» 316ен2н килеп сы77ан тип т2 а8латыла.
Тоба к1ле. Был гидроним кеше исеме мен2н б2йл2нг2н. Был урында Тоба тайфа3ы тиг2н 7арсы7 й2ш2г2н.
Шарлы7. Я64ы ташыу ва7ытында Ы7 мен2н )с2н йыл4алары 3ыуы 7ушыла тор4ан бул4ан, ошо урынды «шарлама» тип ата4андар. Элекке ва7ытта был ер62 7уйы тал 7ыуа7тары, 7айын 19к2н. Х26ерге ва7ытта был ер62 бес2нлек. Был ер6е х26ер к1р2н 1л2не ба97ан, шунлы7тан бес2н 26ерл21 0с0н халы77а был урында к1п к0с 3алыр4а к2р2к.
?ы6ыл 3ыу со7оро. ?ы6ыл яр ерене8 исемен2н 7ал4ан булыр4а тейеш. Был ер6е ?ы6ыл яр баяры бил2г2н бул4ан.
Андрей к1ле. Вятский ауылынан Андрей исемле кеше к1сеп килг2н, ошо бай кешене8 исеме мен2н б2йле атама. Был бай к1л буйына йорт 3алдыра. Уты6 гектар ере була. К1лд2н балы7 тот7андар, ашлы7 с2ск2нд2р, бес2н сап7андар.
Р2хм2тулла кисе1е. Был кисе1 Ы7 йыл4а3ынан тура4а кизл21г2 сы4а тор4ан урын. Халы7 был кисе16е «Ы7 7ола4ы» тип т2 атап й0р0т2.
Татыш к1ле. Ы7 йыл4а3ы мен2н ауыл ара3ында урынлаш7ан к1л. К1лде8 тир2 я4ын тал7ыуа7тары ба97ан. Колхозлашыу6ан 3у8 утын булмау с2б2пле, был таллы7ты хе6м2т ха7ы и92бен2 б1леп бирг2нд2р.
№у4ылма. Халы7 теленд2 был Ы7 3ыуыны8 ташыу ва7ытында бер ташып сы4ыуын, бер кире яр6арына 7айтыуын а8лата.№ыу ташы4ан йылдар6а бес2нлект2н 6ур у8ыш йыялар.
«Орошение ер62ре». Рус телен2н т2ржем2л2 «3у4арыу» тиг2нде а8лата. Был 1970- 1978 йылдар6а т060лг2н 7оролма.Культуралы к0т01лек булдырыу, б0рт0кл0 культуралар6ан мул у8ыш алыу, асы7 грунтта й2шелс2л2р62н ю4ары у8ыш 19тере1 ма7сатында т060лг2н.
Оронимдар.
Й0р2к тауы. Форма3ы мен2н й0р2кк2 о7ша4ан 0с0н «й0р2к тау» тип исем бирг2нд2р.
Ахун со7оро. Со7ор ер Ахун исемле бай кешене8 исемен2 арнал4ан.
Осло тау. !6ене8 геологик т060л0ш0 мен2н д0р09 формала4ы конусты х2терл2тк2н 0с0н ошо атама бирелг2н. Урман хужалы4ы был тау4а а4астар ултырт7ан, х26ер тау 7уйы урман мен2н 7аплан4ан. 1996 йылды8 июль айында ян4ын сы4ып к1п а4астар ю77а сы4а.
Зыярат тауы. И9ке зыярат янында4ы тау. Тоба к1ле мен2н ике арала урынлаш7ан.
Балахан со7оро. Балапан антропонимынан. Был со7ор6о халы7 Палапан со7оро тип т2 й0р0т2. Я8ы зыяраттан 09т2 урынлаш7ан.
«1ли2 72бере. Балахан со7ороно8 ю4ары 0л0ш0нд2 урынлаш7ан. «1ли2 исемле дини 7анундар буйынса й2ш21се 32м динг2 ышаныр4а са7ырыусы кеше х0рм2тен2 атал4ан урын. Дин 0с0н 3у4ыш7анда вафат бул4ан 32м уны ошо ерг2 к1мг2нд2р . Бындай изге кешел2р6е 1лг2нд2н 3у8 , ихтирам ите1 й060н2н айырым ер62 к1м2 тор4ан бул4андар. Ауыл кешел2ре был ерг2 ихтирам мен2н 7арай6ар. Й2йен ям4ыр яумай тор3а,ауылды8 7арттары был урын4а килеп, ям4ыр 3орап, 70рь2н у7ый6ар.
Микротопонимдар.
Тимер тырна7 3ы6а3ы. Был урын4а ер белгест2ре тимер62н 0с сатлы та4ан ултырт7андар, шунан 7ал4ан исем бул3а к2р2к. Х26ерге ва7ытта ауыл хал7ы был 3ы6а еренд2 малдарына бес2н 26ерл2й62р.
Ары9лан та4аны. Был та4анды ла ер белгест2ре ултырт7ан бул4ан.№у4ыштан 3у84ы йылдар6а был та4ан4а Ары9ланг2р2й исемле кеше а9ылынып 1лг2н. Шул х2лд2н 3у8 «Ары9лан та4аны» тиг2н исем 7ал4ан.
Пашка ере. Пашка- Андрей бай мен2н бер ту4ан, бай балалары. Батрактар яллап, игенселек мен2н ш040лл2нг2нд2р. Пашка бил2г2н ер62р6е халы7 хужа3ыны8 исеме мен2н атап й0р0тк2н.
Ми8лебай ере. Элекке ва7ытта Ми8лебай6ар бил2г2н ер булла. Х26ер был урында бес2нлек ер62ре.
«се ере. ?асандыр 3а6лы7 бул4ан урын.Тупра4ы 2се бул4анлы7тан, мул у8ыш алып булмай,шу4а к1р2 к0т01лек итеп фай6аланыла.
№ыулы кыуа7 со7оро. Элек был со7ор6а 3ыу сы4ып тор4ан . Унда ике т0п 0й28ке 19еп ултыр4ан бул4ан, шунан 7ал4ан исем. Был со7ор тир23енд2 к1рше ауылды8 ыр6ын таба4ы урынлаш7ан бул4ан.
Калъяр. Юлдар4а 3алыу 0с0н 7омло ва7 таш сы4арыу урыны. Ы7ты8 аръя4ында урынлаш7ан.
Ике с242т 1т2 тор4ан к1пер. Был ике с242т 1т2 тор4ан поезд к1пере беренсе башлап Япры7 мен2н ике ара4а а4ас свай6ар мен2н эшл2нг2н. Ы7 аша 1т2 тор4ан к1пер. 1908- 1911 йылдар6а т060л0п б0т2 32м беренсе поезд 1т2. Икенсе тимер к1пер 1929 йылда т060л0п фай6аланыу4а тапшырыла. К1пер6е 1те1 мен2н Татарстан сиге- шуны8 0с0н ике с242т 1т2 тор4ан к1пер тиг2нд2р.
II б1лекк2 йом4а7
Илсемб2т ауылыны8 борон4о тарихын 0йр2неп т1б2нд2гел2р6е асы7ланы7:
- Илсемб2т ауылыны8 тамыр6ары !рм2к2й 32м К2кребаш ауылдарына барып тоташа.
- 1693 йылда Сурманаш А7килдин Илсемб2т 32м та4ы ла ике улы мен2н К2кребаш7а килеп ултыра 32м 3у8ыра7 улы Илсемб2т Илсемб2т ауылына ниге6 3ала.
- Илсемб2т ауылына Ырымбур 0й26ене8 №арыш-?ыпса7 (2ле Баш7ортостанды8 К1г2рсен районы ер62ренд2 й2ш2г2н ?арый-?ыпса7) баш7орттарыны8 килеп ултырыуы тура3ында4ы документтар 3а7лан4ан.
- Илсемб2т ауылы- борон4о баш7орт ауылы.
Илсемб2т ауылы ерене8 географик атамаларын 0йр2ндек. Улар6ы классификациялап 7араны7. Ауылдар к1п осра7та ниге6 3алыусы кешене8 исеме мен2н атал4ан. Бе66е8 Илсемб2т ауылыны8 исеме л2 тап шулай килеп сы77анлы4ын э6л2не1ебе662н белдек. Илсемб2т ере микротопонимдар4а (Тимер тырна7 3ы6а3ы, Ары9лан та4аны, Пашка ере, Ми8лебай ере 3.б.), гидронимдар4а (Ы7 йыл4а3ы, Тоба к1ле, Андрей к1ле 3.б.), оронимдар4а (Й0р2к тауы, Осло тау, Зыярат тауы 3.б.). Тел й2ш232, ер- 3ыу атамалары ла онотолма9 ик2нлеген2 ышанды7. Телде 3а7лау 0с0н ер- 3ыу атамаларын 0йр2неп т2 0лг2шеп булыу4а инанды7.
Йом4а7лау
Шулай итеп, географик объектты8 беренсе билд23е булып уны8 атама3ы й2ки исеме тора. Ер атамаларын 0йр2не1 шуны к1р32т2: Баш7ортостанды8 к0нбайыш 0л0ш0- баш7орттар6ы8 борон- борондан й2ш2г2н т0й2ге. Уны8 ме8 йылдан ашыу шанлы тарихы бар. Баш7ортостан топонимдарын д1ртк2 б1леп 7арау6арын аны7ланы7.Гидронимдар- 3ыу ят7ылы7тарыны8, оронимдар- 7ал7ыулы7тар6ы8, ойконимдар- торама пункттар6ы8, микротопонимдар- 6ур булма4ан географик объектты8 атамалары ик2нлеген асы7ланы7. Баш7ортостан топонимика3ы тура3ында беренсе м24л1м2тт2р антик автор6ар4а 7ара4анлы4ын белдек.
Каталони (XIV быуат) атласында 32м а4ай- энеле Пицигани6ар6ы8(XV быуат) «л-И6риси6е8 м24л1м2тт2ре буйынса т060лг2н карталарында борон4о баш7орт 7алалары: Баш7орт, Бурджан, ?ара7ыя, Минжан, Мазира 32м ?азира билд2л2нг2нлеген 0йр2ндек. В.Н.Татищев, П.И.Рычков, П.С.Паллас, В.М.Черемшанский, Р.Г.Игнатьев, А.Г.Бессонов 3.б. хе6м2тт2ренд2 к1п кен2 топонимдар терк2ле1ен к162ттек. Баш7орт топонимдарын ф2нни 0йр2не1 XX быуатты8 50- се йылдарында башлана. Ж.Кейекбаев хе6м2тт2ре был 0лк2л2 6ур 232ми2тк2 эй2 булыуын билд2л2нек. Х26ерге Баш7ортостан топонимика3ын 0йр2не1 мен2н 4алимдар6ы8 ны7лы ш040лл2не1ен асы7ланы7.
Туймазы районы Илсемб2т ауылыны8 борон4о тарихын 0йр2неп т1б2нд2гел2р6е асы7ланы7:
- Илсемб2т ауылыны8 тамыр6ары !рм2к2й 32м К2кребаш ауылдарына барып тоташа.
- 1693 йылда Сурманаш А7килдин Илсемб2т 32м та4ы ла ике улы мен2н К2кребаш7а килеп ултыра 32м 3у8ыра7 улы Илсемб2т Илсемб2т ауылына ниге6 3ала.
- Илсемб2т ауылына Ырымбур 0й26ене8 №арыш-?ыпса7 (2ле Баш7ортостанды8 К1г2рсен районы ер62ренд2 й2ш2г2н ?арый-?ыпса7) баш7орттарыны8 килеп ултырыуы тура3ында4ы документтар 3а7лан4ан.
4.Илсемб2т ауылы- борон4о баш7орт ауылы.
Илсемб2т ауылы ерене8 географик атамаларын 0йр2ндек. Улар6ы классификациялап 7араны7. Ауылдар к1п осра7та ниге6 3алыусы кешене8 исеме мен2н атал4ан. Бе66е8 Илсемб2т ауылыны8 исеме л2 тап шулай килеп сы77анлы4ын э6л2не1ебе662н белдек. Илсемб2т ере микротопонимдар4а (Тимер тырна7 3ы6а3ы, Ары9лан та4аны, Пашка ере, Ми8лебай ере 3.б.), гидронимдар4а (Ы7 йыл4а3ы, Тоба к1ле, Андрей к1ле 3.б.), оронимдар4а (Й0р2к тауы, Осло тау, Зыярат тауы 3.б.) бай. Тел й2ш232, ер- 3ыу атамалары ла онотолма9 ик2нлеген2 ышанды7. Телде 3а7лау 0с0н ер- 3ыу атамаларын 0йр2неп т2 0лг2шеп булыу4а инанды7.Туймазы районы Илсемб2т ауылыны8 тарихын э6л2неп я6ыу ми82 бик т2 о7шаны. Беренсен2н, унда мине8 ту4андарым й2ш2й. Икенсен2н, мин б2л2к2й са7тан у7 ауылды8, йыл4аны8 исемд2ре 7ай6ан килеп сы7ты ик2н тиг2н 3орау 09т0нд2 уйлана инем. Ма7сатым тулы3ынса 1т2лде: ауылды8 тарихы тикшерелде, топонимдары 0йр2нелде. Бе66е8 уйлауыбы6са, 32р кеше 16 тамыр6арын, 16 тыу4ан ерене8 тарихын, уны8 килеп сы4ышын белерг2 тейеш.
?улланыл4ан 262би2т
1.».З.»сф2нди2ров. История сел и деревень Башкортостана: справочник. Книга первая. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1990.
2.».З.»сф2нди2ров. История сел и деревень Башкортостана: справочник. Книга вторая. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1991.
3.».З.»сф2нди2ров. История сел и деревень Башкортостана: справочник. Книга третья. Уфа: Китап, 1993.
4.».З.»сф2нди2ров. История сел и деревень Башкортостана, о сопредельных территорий. Уфа: Издательство «Китап»им. З.Биишевой,2009.
5.Камалов А.А. Башкирская топонимия. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1994.
6. Камалов А.А. Башкирские географические термины и топония. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1997.
7.Камалов А.А. . Камалова Ф.У. Атайсал . Уфа: Башкирское издательство «Китап» 2001.
8. Камалов А.А. ,Камалова Ф.!. Баш7орт телене8 тарихи- этимологик 316леге. )ф0, «Китап», 2007.
9.Хисамитдинова Ф.Г. Названия башкирских населенных пунктов XVI-XIX веков. Уфа: «Информреклама», 2005.
10. Хисамитдинова Ф.Г. Географические названия Башкортостана.Материалы для историко- этимологического словаря.. Уфа: «Информреклама», 2005. Издательство «Гилем», Уфа-2006.
11. Ш2к1р Р. Ер6е8 х2тер китабы. )ф0, 1974.
?ушымта
«Дан сей ея императорского величества Елизаветы Петровны из Уфимской провинциальной канцелярии Указ Уфимского уезду Кипчакской волости команды старшины Заита Абдуллова д. Сайкановой (Саиткановой?) башкирцам Битикию Давлетову с товарши для того, что сего мая 4 числа 1758 года в присланном ее императорского величества и Оренбургской губернской канцелярии в реченную провинциальную канцелярию указе написано. По данному во оную губернскую канцелярию мы, Битикой с тов., доношению объявили, что назад тому пять лет за неимением в старом жилище довольного сенокосу и пашенной земли и всего домового удовольствия с позволения старшинского поблизости к нему старшины по уступке вам той же Кыр-Иланской волости команды старшины Москова Давлеткулова деревни Ильчембетовой башкирцов Муртазы Дюмеева с тов. перешли бы на вотчинную их землю для житья, пашни и сенокосу и хмелевого щипанья и звериного гону и протчаго употребления, крому бортного ухожья, за что де заплатили им оброку по 1 рублю 20 коп., 3 двора, чем они Муртаза с тов. дали вам письмо, почему тут поселилось башкирцов шесть да ясашных татар пять, итого одиннадцать дворов. Только житье вам на том месте указу ни откуда не дано и просили вы, чтоб о том вам дать указ. Почему оным о. и. в. Оренбургской губернской канцелярии указом здешней провинциальной канцелярии велено ту вашу прозбу разсмотреть и потом надлежащее определение учинить в чем указов по своему усмотрению.
Чтобы вам с ними в той деревне жить и по очереди старостам быть, общественные службы исправлять обще, чем де и они будут довольны… велено тебе Битикей с тов. дать сей е. и. в. указа… приступили на их деревне и владения одних их повытков, кои ныни за ними состоят из обороку и непровскою продали и особливо по позволению старшины. Указ дан в Уфе 7 мая 1758 г ”.
Илсемб2т ауылыны8 т0рл0 йылдар6а4ы халы7 и92бе алыу м27л1м2тт2ре
Йылдар | И92бе | ||||
А9аба баш7орттар | Килмеш2к баш7орттар | Типт2р62р | Я3а7лы, хе6м2тк1р. тат. | )й62р | |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
1795 | 8 (32мм23е) | -- | 117(32мм23е) | - | 38 |
1816 | 9 ир- ат | 36 ир- ат | 57 ир- ат | 25 ир- ат | 32 |
1834 | 20(32мм23е) | 92(32мм23е) | 70 ир- ат | 30 ир- ат | |
1850 | 23 ир- ат | 57 ир- ат | 28 ир- ат | 29 ир- ат | |
1859 | 29 ир- ат | 69 ир- ат | 118 ир- ат | 30 ир- ат | |
1870 | Һ2мм23е: 408 ир-ҡыҙҙар, 354 7атын-7ыҙҙар Һ2мм23е: 452 ир-аттар, 460 7атын-7ыҙҙар Типт2р62р, татар6ар: 578 ир- ат, 609 7атын-7ыҙҙар | 134 | |||
1905 | 162 | ||||
1920 | 229 |
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
Квадрат тигезләмәләрне чишү тарихы
Квадрат тигезләмәләрне чишү тарихы күпләрне кызыксындыра. Укучыларны мавыктыргыч формада, презентация кулланып, тарихи материал белән таныштытыру укучыларның фән белән кызыксынуына этәргеч ясый. Тигез...
"Урта гасырлар тарихы" курсын кабатлау буенча үткәрелгән "Бәхетле очрак" уены.
Мәктәптә тарих атналыгында үткәрелгән кызыклы һәм мавыктыргыч чара.Ул балаларның тарих белән кызыксынунын көчәйтү максатыннан "Бәхетле очрак" телеуенына нигезләнеп төзелде. Өйрә...
Тарихи-мәдәни мирасыбыз
Туган-үскән җир ул – иң төп мирас, Дәвамында гомер юлының.Хезмәт, сәгадәт, хәят мәйданы ул,Иман шарты һәрбер буынның.(Фазыл Шәех “Туган-үскән җир ул”)2012 нче ел – Тарихи-мәдәни мирас елы.Мирас... Ул ...
Нурихан Фәттахның “Ител суы ака торур” романында бу тарихи вакыйгалар чагылыш таба
“Тарихлардан килгән хакыйкать” (Н.Фәттахның “Итил суы ака торур” романы буенча йомгаклау дәресе )...
Нурихан Фәттахның “Ител суы ака торур” романында бу тарихи вакыйгалар чагылыш таба
“Тарихлардан килгән хакыйкать” (Н.Фәттахның “Итил суы ака торур” романы буенча йомгаклау дәресе )...
Казанның тарихи урыннары.
"Казанның тарихи урыннары. Диалогик сөйләмне үстерү." темасна 4 нче сыйныфта(рус төркеме) үткәрелгән дәрес эшкәртмәсе. Дәрестә лексик темага караган сүзләрнең сөйләмдә кулланышын активлаштыру, д...
Авылым тарихы, халкым тарихы (әдәби-музыкаль кичә)
Литературно-музыкальный вечер....