Рабочая программа по башкирсой литературе. 7 класс.
рабочая программа (7 класс) на тему

Аңлатма

Башҡортостан Президентының 1999 йылдың 15 февралендәге Указы менән башҡорт теле республикабыҙҙа, рус теле менән бер рәттән, дәүләт теле итеп раҫланды. Ошо указға ярашлы һәм Башҡортостан Республикаһының «Мәғариф тураһында» Законы нигеҙендә республика мәктәптәрендә уҡытыу һәм тәрбиә биреү Концепцияһы төҙөлдө. Унда милли мәктәптәрҙә туған телдәрҙе уҡытыуҙың мөһим проблемалары, бурыстары һәм юлдары билдәләнде.

1995 йылда үткәрелгән Беренсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы, башҡорт халҡын тергеҙеү, туған телде, тарих менән йолаларҙы, әҙәбиәт менән мәҙәниәтте өйрәнеү кәрәклеген билдәләп, тейешле ҡарарҙар ҡабул итте.

Эш программаһы Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан раҫланған «Төп дөйөм белем биреү буйынса башҡорт мәктәптәре өсөн башҡорт әҙәбиәте буйынса өлгө программалар» нигеҙендә төҙөлдө. Төҙөүсеһе М.Б. Юлмөхәмәтов—Өфө: Китап,2011.-80бит.—(Икенсе быуын стандарттары).  Норматив документ: “Башҡортостан Республикаһы Балаҡатай районы муниципаль районы Билән ауылының УДББ МБМУ төп дөйөм белем биреү программаһы”

Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителгән программа Билән урта  дөйөм белем биреү мәктәбе муниципаль бюджет дөйөм белем биреү учреждениеһының уҡыу планына ярашлы рәүештә тормошҡа ашырыла.

Дәреслек:  Башҡорт әҙәбиәте: Дөйөм белем биреү учреждениеларының 7-се класы өсөн дәреслек-хрестоматия /Авт.-төҙ.: М.Ғ. Ғималова, Ғ.Б. Хөсәйенов.-3-сө баҫма.-Өфө: Китап, 2014.—384 бит.

Сәғәттәр һаны: Барыһы 68 сәғәт; аҙнаһына 2 сәғәт.        

Эш программаһы әҙәбиәтте өйрәнеүҙә тематик,хронологик һәм жанр принцибынанигеҙләнгән. Дәрестә төп урын әҙәби әҫәрҙе өйрәнеүгә бирелә.Әҫәрҙәрҙә һүрәтләнгән ваҡиғалар, тормош картиналары, образдар уҡыусыларҙың күҙ алдына тере, йәнле картина итеп баҫтырылһын өсөн, әҫәрҙәрҙе өйрәнгәндә текстарға ҡарата һүрәттәр эшләү, телдән һүрәтләү алымдары  ҡулланыла.

Дәрестә баланың конкрет ғәмәли мәсьәләләрҙе, йәғни ғәмәли эштәрҙе дөрөҫ башҡарыуынан тыш, уның дәрестә нисек эшләүе, конкрет тәҡдимдәр индереүе, аҡыллы ҡәңәштәре, уҡыу мәсьәләһенең сиселешенә йүнәлеш биреүе, инициатива күрһәтеүе, диалог барышында мәҙәниәтле аралашыуы һ.б. төрлө ҡатнашлығы ла баһалана. “Башҡорт әҙәбиәте” дәреслеге комплектына контроль-баһалау материалдары тәҡдим ителә. Унда һәр дәрес буйынса уҡыусыларҙың белемен тикшереп барыу өсөн тестар бирелә. Тестарҙы дәрестең төрлө этабында файҙаланып була. Шулай уҡ беренсе, икенсе ярты йыллыҡта һәм уҡыу йылы буйынса уҡыусыларҙың алған белемдәрен контролдә тотоу өсөн махсус тестар бирелә.Уҡытыусы тарафынан төҙөлгөн ағымдағы контроль эштәр ҙә программаның өйрәнелгән материалын үҙләштереүҙе тикшереү маҡсатында уҙғарыла. Уларҙың төрө һәм үткәреү йышлығы өйрәнелә торған материалдың ҡатмарлылығынан, уҡыусыларҙың белем кимәленән сығып билдәләнә. Һөйләү һәм яҙыу телмәрен үҫтереү буйынса һорауҙарға ҡыҫҡаса йәки тулы яуап бирә белеү, үҙ фекереңде логик яҡтан эҙмә-эҙлекле, дөрөҫ, асыҡ итеп һөйләү һәм яҙыу, һүҙлек менән эшләү, әҫәрҙең йөкмәткеһе буйынса һәм яҙма эштәргә план төҙөү, әҙәби изложение, инша яҙыу һәм башҡа төрлө ижади эштәр башҡарыу күҙ уңында тотола.Программала 4 изложение, 3 инша, 4 контроль эш, 3 тест планлаштырылған.  Ағымдағы контроль эштәр өсөн уҡытыусы йә тотош дәресте, йә уның бер өлөшөн генә файҙалана ала.

Әҙәбиәт дәрестәрендәуҡыусыларҙың һөйләү һәм яҙыу телмәрен үҫтереүгә бәйләп, әҙәби текстарҙы тасуири һөйләү күнегеүҙәре үткәрелә. Әҙәби текстағы һүҙҙәрҙе асыҡ итеп, логик баҫымдарҙы, паузаларҙы һәм тейешле темпты һаҡлап уҡырға өйрәтеү маҡсат итеп ҡуйыла. Тасуири уҡыу, уҡығанды һөйләп бирә белеү, сағыштырыу, мәҡәл, әйтемдәрҙе һәм башҡа образлы һүҙҙәрҙе һәм һөйләмдәрҙе телмәрҙә урынлы ҡулланыу, яҙғанда һәм һөйләгәндә цитаталар файҙаланыу, тәбиғәтте күҙәтеү һәм күҙәткәнде яҙып, һөйләп бирә белеү кеүек эштәрҙе башҡарыу ҙа күҙ уңында тотола. Яҙыусының әҫәрҙәрен өҫтәлмә рәүештә өйрәнеү өсөн 2 кластан тыш дәрес планға индерелгән.

Программа буйынса башҡорт әҙәбиәтен уҡытыуҙың маҡсаты һәм бурыстары:

1.  Донъяға гуманистик ҡарашы, милли үҙаңы һәм дөйөм Рәсәй гражданлығы үҙ аңы, патриотизм тойғоһона эйә булған, рухи үҫешкән шәхес формалаштырыу.
2. Уҡыусыларҙың ижади һәләттәрен үҫтереү
3. Уҡыусыларҙың башҡорт, рус һәм донъя әҙәбиәтенең ҙур ҡаҙаныштарын аңлауы, уларҙы уҡыу һәм анализлау, һүҙ сәнғәтенең образлы фекерләүгә нигеҙләнеүен, әҙәбиәттең тормошҡа бәйле, тарихи булыуын аңлауына ирешеү.
4. Уҡылған әҫәр тураһында шәхси фекер туплай белеүе һәм шул фекерҙе кешеләргә еткерә белергә өйрәтеү.
5. Уҡыусыларҙың  әҙәби әҫәрҙе уҡып, комментарий биреү, анализлау кеүек эштәрҙе башҡара алырға өйрәтеү.
6. Уҡыусыларҙың яҙма һәм һөйләү телмәрен үҫтереү
7. Уҡыусыларҙы башҡорт халҡының тарихы, мәҙәниәте, сәнғәте, әҙәбиәте, мили йолалары, башҡорт халҡының күренекле шәхестәре, уларҙың эшмәкәрлеге, ижады һәм башҡалар менән таныштырыу.
8. Балаларҙы башҡорт донъяһына алып инеү, башҡорт халҡына, үҙҙәре йәшәгән төйәккә ихтирам һәм һөйөү тәрбиәләү.

Башҡорт әҙәбиәтен уҡытыуҙың маҡсатынан һәм бурыстарынан сығып, программаның йөкмәткеһе түбәндәгеләрҙе үҙ эсенә ала:

М.Ямалетдинов «Кѳрәш, кеше!»

Йәмғиәтте үҙгәртеп ҡороу,торғонлоҡтан ҡотолоу идеяһы

Ғ.Дәүләди «Ҡоролтайға барам»

Ҡоролтайҙа халҡыбыҙҙың азатлыҡ, яҡтылыҡ традицияларға таяныу,халыҡты берләштереү, гуманлыҡ ѳсѳн кѳрәшкә ѳндәү.

Илгизәр Диҡҡәт «Башҡорт кѳсѳ»

Башҡорт ғәсҡәренең Сынғыҙхан менәнн кѳрәше, башҡорт  яугирҙарҙарының ныҡлығы.

Туғанлыҡ кѳсѳ        

Ғайса Хѳсәйенов «Ете ырыу»

 Тарихҡа аңлатма биреү,халыҡтың тормош- кѳнкүрешен,социаль һәм милли-колониаль иҙеүгә ҡаршы кѳрәшен һүрәтләү, Аҡһаҡалдар,ил батырҙары, Алдар батыр образы.Кире образдар.

Тарих буйынса парсалар. «Алдар батыр ҡиссаһы.»

Булат Рафиҡов  «Эйәрләнгән ат»

Сағылдырған осор, Рогервик тотҡондары. Салауат,Юлай Аҙналиндың тормош-кѳнкүреше һәм Башҡорт  иле-Ҡаратауҙа йәшәгән урман ҡарауылсыһы Аҡмал,Етембайҙың фажиғәле яҙмышы. Тарихи фараздың жанр үҙенсәлектәре

Текст м-н танышыу, эстәлеген үҙләштереү, әҫәргә анализ.

Яныбай Хамматов «Тѳньяҡ амурҙары»

Башҡорт  халҡының XIXбыуат башындағы тормошо. 1812 йылғы Ватан һуғышында башҡорт ғәскәрҙәренең күрһәткән батырлыҡтары.Башҡорт яугирҙарының Кутузов, немец яҙыусыһы Гёте менән осрашыуҙары тураһында әңгәмә.  Ҡаһым түрә, Буранбай образдары.

Башҡорт халыҡ ижады         

Йырҙар. Риүәйәттәр. Йыр тураһында тѳшѳнсә.

Тарихи ваҡиғалар,хәрби поход тураһында йырҙар «Урал», «Эскадрон», «Йәйләүлек» «Азамат», «Салауат телмәре», «Салауат», «Икенсе әрме» р-те, «Любизар», «Әхмәт Байыҡ», «Ҡаһым түрә».  Тарихи ваҡиғалар,хәрби поход тураһында йырҙар, риүәйәт һәм легенда тураһында тѳшѳнсә. Баструкка йәки һѳргѳнгә ебәрелгән кешеләр тураһында йырҙар: «Буранбай» риүәйәте, «Буранбай» йыры, «Бейеш» риүәйәте, «Бейеш» йыры. Түрәләр турвһында йырҙар. Власть кешеләренән зарланыу,уларға нәфрәт белдереү йырҙары: «Ҡолой Кантон», «Абдулла ахун», «Тәфтиләү». Ҡатын-ҡыҙ яҙмышы,тәбиғәт тур. йырҙар һәм р-ттәр: «Зѳлхизә», «Ғилмияза», «Таштуғай» риүәйәте.

«Ҡурай» йыры. Ғ.Хѳсәйенов «Ҡурай»

Кластан тышдарес. «ИлсеҒайса» Композитор Хѳсәйен Әхмәтов

Сеңләүҙәр

Туй йолаһы м-н бәйле булыуы,үткән быуатта башҡорт ҡатын-ҡыҙҙар яҙмышы сағылдырыуы.

«Ерәнсә сәсән». Әкиәттең йѳкмәткеһе,Ерәнсә сәсән образы

В. Зефиров«Йәнтүрә» хикәйәһе. «Йәнтүрә» хикәйәһенә анализ. В.Зефиров тарфынан яҙылып алыныуы.1812 ййлғы Ватан  һуғышында башҡорт  ҡатын-ҡыҙҙарының ҡатнашыуы.

Салауат Юлаев биографияһы. «Тыуған илем», «Уралым», «Егеткә»

Салауат Юлаев биографияһы. Салауаттың 1773-1775 йылғы Крәҫтиән һуғышында башҡорт халҡының батыр юлбашсыһы, Пугачёвтың яҡын ярҙамсыһы булыуы. Импровизация һәм импровизатор тураһында тѳшѳнсә

М.Аҡмулла биографияһы.

«Башҡорттарым,уҡыу кәрәк» «Дуҫлыҡ»,«Нәфсе», «Аттың ниһен маҡтайһың?»,«Ѳлгѳр һүҙ»

Аҡмулла биографияһы. Шиғырҙарҙасағылдырылғаносор,мораль –этик проблемалар.

М.Ғафури биографияһы. «Үҙем һәм халҡым», « Мин ҡайҙа?», «Гѳлдәр баҡсаһында» Яҙыусының биографияһы. Шиғырҙа хеҙмәткә дан йырлау, хеҙмәт кешеһенең генә хѳрмәткә лайыҡ булыуы. Шиғыр тѳҙѳлѳшѳ тураһында тѳшѳнсә.Лирик,эпик әҫәрҙәр.

Ш.Бабич биографияһы.

Яҙыусының биографияһы.Батырға хас сифаттарҙы данлау, аманатҡа тоғролоҡ идеяһы. Башҡорт халҡының тормош-кѳнкүрешен, данлы тарихын,тәбиғәтен тасуирлау. «Салауат батыр», «Зәки—Башҡортостан терәге» «Ҡурайҡайға»

Д.Юлтый «Тимеркәй фәлсәфәһе»

Әҫәрҙә ябай кешенең фажиғәле яҙмышын, эске донъяһын,уй-кисеререштәрен сағылдырыу.Тимеркәй,Сәми ҡарт,Ҡотлояр образы.

Һ.Дәүләтшина «Айбикә» Биографик белешмә

Яҙыусының биографияһы,ул йылдарҙы социалистик нигеҙҙә үҙгәртеп ҡороу ѳсѳн алып барылған кѳршәш, был кѳрәштә ҡатын-ҡыҙ образын һүрәтләү.

Кластан тыш дәрес. Рәссам Ҡасим  Дәүләткилдиев.  РәссамӘхмәтЛотфуллин

Образ,персонаждарҙыңхарактерҙарынасыусаралары. Портрет тураһында тѳшѳнсә.

Инша яҙыу күнекмәһе булдырыу. Һүрәткә ҡарап фекер йөрөтөү, рәссамдың ни әйтергә теләүен күҙҙалау, төҫтәр ҡулланыуҙың үҙенсәлеген күҙәтеү.

Р.Ниғмәти «Йәмле Ағиҙел буйҙары»

Ағиҙел образында башҡорт халҡының данлы үткәндәрен,ауыр яҙмышын,кѳрәше һәм бәхетле тормошҡа сығыуы. Поэма тураһында тѳшөнсә

М. Кәрим «Айгѳл иле»

Драманың йѳкмәткеһе, Айгѳл,Ричард Галин, Йәғәфәр образдарҙа халыҡҡа хас гүзәл сифаттарҙың сағылышы. Драма тураһында тѳшөнсә

Р.Ѳмѳтбаев «Атлы башҡорт»

Ватан һуғышы осорондағы һуғыш ваҡиғаларын,батыр яугир һәм ат образын тасуирлау.

Календарь-тематик план

Эш программаһы үтәлешенән һуң көтөлгән һөҙөмтәләр:

• Саф башҡорт әҙәби телендә аралашыу.
• Диалект һүҙҙәрен әҙәби телдән айыра белеү.
• Әҙәби әҫәрҙе анализлай белеү. Әҫәрҙең жанрын, темаһын, идеяһын аңлай һәм билдәләй белеү
• Тасуириһүрәтләүсараларынбилдәләргә белеү
• Әҫәрҙеңсюжетын, композицияһынтаныу.
• Художестволыәҫәрҙеңяҙылыудәүере менән бәйләнешен аңлау, әҙәби әҫәрҙе бөгөнгө көн менән бәйләй белеү
• Башҡортхалыҡижадында, башҡортяҙыусыларыныңәҫәрҙәрендә күтәрелгән проблемаларҙы асыҡлай белеү
• Әҙәби терминдарҙы  телмәрҙә ҡуллана белеү
• Әҫәрҙәргәҡаратааныҡфекер, үҙҡарашынбулдырыу һәм үҙ ҡарашын дәлилләй белеү
• Әҙәбиәҫәрҙедөрөҫтауыш, тасуириуҡырғаөйрәнеү
• Әҙәбиәҫәрҙеаңлыитепуҡыуһәмйөкмәткеһен үҙләштереү
• Өйрәнелгәнәҫәрҙең тексы  буйынсаһорауҙарғаяуапбирә белеү
• Изложение, инша, кластаһәмөйҙәижадиэштәряҙыу

Уҡытыусының  уҡыу- уҡытыу методик комплекты:

• «Төп дөйөм белем биреү буйынса башҡорт мәктәптәре өсөн башҡорт әҙәбиәте буйынса өлгө программалар» нигеҙендә төҙөлдө. Төҙөүсеһе М.Б. Юлмөхәмәтов—Өфө: Китап,2011.-80бит.—(Икенсе быуын стандарттары).
• Башҡорт әҙәбиәте: Дөйөм белем биреү учреждениеларының 7-се класы өсөн дәреслек-хрестоматия /Авт.-төҙ.: М.Ғ. Ғималова, Ғ.Б. Хөсәйенов.-3-сө баҫма.-Өфө: Китап, 2014.—384 бит.
• Баһауетдинова М.И. Башҡортса-русса этнокультурологик лексика һүҙлеге.—2-се баҫма, яңыртылған.—Өфө: Китап, 2012.—һүрәттәре менән 148 бит.
• Баһаүтдинова М.И. ,Йәғәфәрова Г.Н. Башҡорт теле  һәм әҙәбиәте дәрестәрендә яңы технологиялар ҡулланыу (методик ҡулланма).—Өфө:НМЦ «Педкнига», 2010.
• Ғималова М. Башҡорт әҙәбиәтен уҡытыу методикаһы
• Исҡужина Ф.С., Әбүбәкерова З.Ф. Башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән иншалар йыйынтығы.—Өфө, 2010.
• Cәмситова Л.Х. Башҡорт фольклоры концептосфераһы. Лингвокультурологик һүҙлек.—Өфө: Китап, 2013.-492б.
• Сәмситова Л.Х. Башҡорт тел картинаһында мәҙәниәт концепттары.—Өфө: Китап,2010.
• Шарапов И.Ә. Әҙәбиәт уҡытыуҙа тыуған яҡты өйрәнеү.—Өфө: Китап,2011.
• Шарапов И.Ә. Башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән тест һорауҙары. Уҡытыусылар өсөн ҡулланма.—Өфө: Китап,2010.
• www.Oprb.ru    www. Nsportal.ruwww. Uroki.net www.yeshlek.ru/kitap/
• www.husainov. com www.istbash.infowww.Bspu.ru www.bashkironline.org
• www.bashkir.ru www.tugantel.ruwww.yaktash. yeshlek.ruwww.bashgord.com

Контроль эштәр