Сөс каттыжыышкынынга катаптаашкын кичээл
план-конспект урока (6, 7 класс) на тему

Сөс каттыжыышкынынга катаптаашкын кичээл

 Кичээлдиң сорулгазы:    1.Сөс каттыжыышкынының  грамматитктиг демдектерин катаптаар, домактан ылгалын, домак тургузарынга ужур-дузуазын  көргүзер. Янзы-бүрү тургузуглуг сөс каттыжыышкыннарын

тып билиринге чаңчыктырар. Сөс каттыжышкынында чагырткан сөстүң чугула сөс-биле грамматиктиг харылзаазын билип  алырын  чедип алыр болгаш оларның холбаазы.

  2. Мөзү-шынар кижизидилгезин : «Эртежи кижи эзерлиг аътка     таваржыр» деп үлегер домак дамчыштыр уругларның хей-аъдын көдүрер.

  3. «Эртежи кижи эзерлиг аътка таваржыр» деп үлегер домакка

                             даянып алгаш, тыва улустуң чаңчылдарын дамчыштыр

                             эртежи кижи дугайында угаап –боданыышкынныг чогаадыг.

Дерилгези: презентацияда – кичээлдиң дерилгезин киирген,  ном, 

                            уругларга тускайлаан карточкалар.

                                           Кичээлдиң чорудуу :

1.     Организастыг кезээ.

2.Катаптаашкын :

Уругларны кичээлдиң темазы болгаш  сорулгазы-биле таныштырар

  Сөс каттыжыышкынының дугайында башкы өөреникчилер-биле киирилде  беседа  чорудар.

Аңаа хереглээр айтырыглар: 1. Сөс  каттыжыышкынының  сөстен  ылгалы чүдел? (Сөс-даа, сөс катыжыышкыны-даа чүвелерни,  кылдыныгларны  азы ылгавыр  демдектерин адаар. Ынчалза-даа сөс каттыжыышкыны,  сөске бодаарга, оларны улам тода адаар, чүге дээрге  чагырткан  сөс чугула сөстү  тодаргайлап,  ылавылап  турар.)

а)  Өөреникчи бүрүзү бодунуу- биле сөс каттыжыышкыны  чогаадыр:

(аргалыг болза уруг бүрүзүн айтырарын кызыдар.) чижээ: чылыг күс, солун ном, кызып өөренир, эки ажылчын,кара карак, дагда аал,

даг эдээнде суур, делгем кудумчу, хүрең самбыра, калбак хана……

б) Сөс каттыжыышкыны кандыг сөстерден      тургустунарыл?

                  ( Сөс каттыжыышкыннарында бир cөс өзек, а өcке сөс аңаа чагырткан болур.)

                                             Сөс каттыжыышкыны

Чагырткан сөс                                                                      Чугула сөс

Чугула сөстен келген                                                      Чагырткан сөсче айтырыгны

айтырыгны харыылаар.                                            салып чоруур.

Оюн:   бир кижи чагырткан сөс болур, бирээзи чугула сөс болур.

            (ынчангаш  1-ги арынга чаңгыстың  санынга  дүрүмнү чугаалаар)

            Чижээ : Чугула сөс : (Мен чагырткан сөсче  айтырыгны салып          

                            салып чоруур мен.)

                          Чагырткан сөс : (Мен чугула сөстен келген айтырыгны

                          харыылап чоруур мен.)

Чижээ;  кылын көжеге,тенек оол, авазының уруу,  орай дүне.

                                         Самбырага ажыл:

    а) д.а + ч.а = ( шыргай арыг, чавыс херим, ногаан  шык, чиг эът )

    б) ч.а + к.с = ( тоол  ыдар, инек саар, балык сыырткыыштаар,   ыры ырлаар   )

    в) нар + д.а.= аажок улуг, кедергей угаанныг, шору хептиг, кедергей чырык)

   г) ч.а+ч.а = (куш уязы, аң оруу, инек изи,  стол буду, ажыл шагы)

   д) нар + к.с.= дораан  келир, даарта чанар, өжегерээн алгырар, шуут кырыыр.)

  Сөс  каттыжыышкынында  болгаш  домакта  сөстерниң  холбаазының  кандыг хевирлери бар?

                                        Башкарылга холбаазы.

Чагырткан сөс ( чүве ады азы чүве уткалыг  хереглеттинген  өске  чугаа

кезээ)  хамаарыштырарының  падежинден  аңгы доора падежке (эдеринчилиг  азы  эдеринчи  чокка турар холбааны башкарылга дээр.

 Чижээ: сандайга олурар, сандай кырынга олурар, сандай долгандыр кылаштаар.

                                       Хамааржылга холбазы.

  Чагырткан сөс  хамаарыштырарының падежинде (кожумактыг  азы  кожумак   чок), чугула сөс  хамаарылга кожумактыг болур холбааны хамааржылга  дээр. Хамааржылга  холбаазы  ийи  талалыг,   удур-дедир

холбаа болур. Чижээ: мээң сорулгам,  авазының оглу,  аңның чыдыны,

 кудук   cуу.

                                     Каттыжылга  холбаазы.

 Чагырткан    сөс   чугула сөске  чүгле утка  талазы-биле ( кандыг-даа

кожумак  азы  эдеринчи чокка ),  туружун  ёзугаар  мурнундаазы  соондаазынга  хамааржыр  холбааны  каттыжылга  дээр. Чижээ:

кызыл пөс, алдын шак, аянныг номчуур, уткуштур  кылаштаар, чиир чем, эрткен  чыл,   доңган холл.

                                      Тааржылга  холбаазы.

Чагырткан болгаш чугула сөстер  кайызы-даа бир дөмей  санда  болгаш  арында турар холбааны  тааржылга дээр. Чижээ:Мен номчудум, ол номчуду, силер номчудуңар, бис ажылчыннар бис.

Тоол :   Чырык өртемчей кырынга  бурган чурттап чораан чүвең иргин.

              Бурган хүн бүрүнүң   аас-кежиин  чер кырынче  эртениң-не хүн херелдери-биле   деңге  чаржалаштыр чажар турган. Ол  аас-кежикке чүгле эртежи кижи  таваржыр. Ол хүннүң  аас-кежиин  уткуп хүлээп  алган  кижи,  бүдүн  хүннy  бадыр   аас-кежиктиг  болур.

   Ынчангаш   «Эртежи кижи эзерлиг аътка  таваржыр» дээри шын.

   1.Домак деп чүл? (Төнген утканы илередир сөстер  каттыжыышкыннарын  азы чаңгыс-даа сөстү домак    дээр.)

   2. Домакты долу  морфолого-синтаксистиг сайгарылгазын кылыр.

     Д.а.              ч.а.                    д.а                ч.а                     к.с

 Эртежи   кижи              эзерлиг  аътка      таваржыр

        3. Эртежи кижи  кандыг болурул?

3. Үстүнде  бердинген  сөстерниң дузазы-биле «мээң  өг-бүлемниң кежигүннери» деп сөстерни  немепкеш, хамаарылга хевириниң сөс катттыжыышкыннарын тургузар. Чижээ:    өпеяның тодуу,  акымның чедиишкини,  угбамның сергээ,  оолдуң дыңнангыры,  уруумнуң арыг-силии,  ачамның   тура-соруу,  авамның  дидими.

4.  Эзерлиг  аътка таваржыр  деп  философчу  билиишкинде   кандыг утка-шынар кирип турарыл?

 Аас-кежикке таваржыр,

Ажыл- ишке таваржыр,

Чедиишкинге таваржыр

Чогунгур чорукка таваржыр……….

Үстүнде  бердинген   сөстер  каттыжыышкыннары  кайы холбаада турар-дыр?   (каттыжылга)

5. «Улуг уйгу  баш  азазы» деп  үлегер домактан   сөс  каттыжыышкыннарын   ушта  бижиир, холбаазын айтыр.

6. «Чалгаадан  сөс  үнер, чазыйдан  оор үнер» деп үлегер  домактың  утказын тайылбырлаар,  сөс  каттыжыышкыннарын ушта бижиир, холбаазын айтыр.

7.   Чогаадыг  бижидер (чогаадыгны   баш удур берген турар, үстүнде

үлегер домактардан   сөс  каттыжыышкыннары- биле)

Эртежи кижи.   Уйгужу кижи.   Аас- кежиктиг кижи.

    Эртежи кижи деп кымыл ол? Эртежи кижи кандыг болурул?

 Тыва чоннуң  амыдыралында  кижи бүрүзү  эртежи чораан. Тыва кижиниң бурун шагдан бээр амыдырап чорааан ажыл-ижи мал ажылы.

 Мал малдап чораан кижилер  кончуг эртежи чораан. Малды сыгыр даң бажында саар, одарынче үндүрер. Тыва улустуң тоолдарында  эрес, кежээ

кижилерни уйгу чыдын чок кылдыр тоолдап турар, олар караңгы имирде

азы «куш сиктевээнде»  тургаш ажыл амыдыралын, аян-чоруун уламчылап  чорааннар. Эртежи кижи хүннүң херелдери-биле деңге туруп кээр. Эртежи кижиниң хей-аъды бедик болур. Ол омак-сергек, хөглүг, хүндүткелдиг, быжыг тура-соруктуг,  аас-кежиктиг кижи-дир. Эрте тура халааш, ажылга , кичээлге бүгү  чүүлүнге  белеткениптер. Эртежи кижиниң инек мал-маганы кышты хүр ажар. Эртежи кижиниң  мал-маганы семис болур. Эртежи кижи дээрге  шупту ажылдарга четтигер

 кижи-дир. (Ондар Күдер 7 «б» класс.)

Уйгужу кижи.

  Уйгу кижиге хоралыг. Улуг уйгу кижиниң бажының азазы деп бурунгулар ынчаар чугаалажыр турган. Уйгу кижини эки чүвеге чедирбес,

улустарга кончуттурар, бак сөгледир, аартыктаттырар, ыйаладыр.

  Уйгужу кижи дээрге-ле туразы улуг, чалгаа кандыг-даа чүүлге сонуургалы куду, тура-соруу чок. Көк дүъшке чедир удуур кижилер

онаалга кичээлинге безин четтикпес болурлар. Олар озалдап келгеш хөй-

ле чылдагаан чугаалаар. Уйгужу кижиниң чылдаа хөй болур. Ындыг улус

хүндүткел  чок, башкыларга-даа ,эштеринге-даа аартыктадып чоруур.

Хөй удуур, ажылдавас, номчуттунмас кижилерниң угаан медерели сайзыравас. (Монгуш Бэла 7 «б» класс)

  Аас-кежиктиг кижи деп кымыл ол?

 Аас-кежиктиг кижи  дээрге биче сеткилдиг, долгандыр турар чүүлдерниң чүгле эки талазын көрүп чоруур  болгаш күзелдери бүдүп чоруур  кижи.

  Чижээ: Биче сеткилдиг кижи  бир кижиниң оскунуп алган акшазын көдүрүп берген. А ол кижи четтиргенин илеретпейн халып чоруй-даа барза, биче сеткилдиг кижи хомудавас, чүге дизе акшазын  чидирген кижи

хөлчок далажып чоруур боор деп бодап, харын-даа ол дуза катканынга өөрүп,  аас-кежиктиг болур.

    Кижиниң аас-кежии кылып турар ажылында, өг-бүлезинде. Кижиге тааржыр ажыл- мергежил   кижини аас-кежиктиг  кылып болур.

Аас-кежик долгандыр турар, эш-өөрү кижилерден кончуг хамааржыр.

 Өске кижилерни хүндүлеп  чурттаар болзуңза-ла аас-кежиктиг болур

сен.

Онаалга Чалгаа кижилер дугайында үлегер домактар тып келир.

Демдек салыр. Кичээлди түңнеп чугаалажыр.

Сарыглар. С.Ч.

Сукпакская средняя общеобразовательная школа им. Б.И. Араптана

Муниципального  района «Кызылский кожуун» Республики Тыва.

          Тыва дыл  кичээлинде ажык кичээлдиң план- конспектизи.

( 7 дугаар класска.)

  «Сос каттыжыышкынынга катаптаашкын кичээл»

Кызыл кожууннуң

Сукпак ортумак школазының

Тыва дыл болгаш чогаал

башкызы: Сарыглар.С.Ч.

Кызыл кожуун

2013-2014