Чаа материалды тайылбырлаарының план - конспектизи
план-конспект урока (5 класс) на тему

Чаа материалды тайылбырлаарының план -  конспектизи

Кичээлдиң темазы: Демдек аттары

Кичээлдиң сорулгазы:

1. Кандыг? Чүлүг? деп айтырыгга харыылаттынар чувелерниң шынар, демдээн илередир сөстерни өөредири;

2. Демдек аттарын аас болгаш бижимел чугаага шын ажыглап билирин, сөс курлавырын байыдары база уругларның харыылзаалыг чугаазын сайзырадыр;

3. Төрээн бойдузунга ынак, камгалакчы болгаш кижизидикчи чоруккка өөредири.

Кичээлдиң хевири: чаа чүүлду өөредириниң кичээли.

Дерилгези: схема, предметтиг болгаш сюжеттиг чуруктар, карточкалар.

Кичээлдиң планы:

1.      Организастыг кезээ.
2.      Белеткел ажылы:

1. Кандыг? Чүлүг? деп айтырыгга харыылаттынар сөстерни сактып чугаалажыр (чаа материалды ханы билип алырынга белеткел ажылы).
2. Тывызыктар, үлегер домактар-биле ажыл.
3. Сөс – биле ажыл.
4. Катаптаашкынны түңнээр.

3.      Чаа материалдың  тайылбыры:

1. Чурук – биле ажыл. Чуруктуң утказын айтырыглар езугаар сайгарар.
2. Беседа методу.
3. Түңнел (башкының сөзү).

4.     Быжыглаашкын:

1. Мергежилге сайгарылгазы.
2. Сөс – биле ажыл.
3. Үн бижилгезин дыңнаар (аянныг номчулга).

           V.      Онаалга бээри.

           VI.    Кичээлди түңнээри.

Кичээлдиң чорудуу

I. Организастыг кезээ.

II. Чаа материалды ханы билип алырынга белеткел ажылы.

         - Уруглар, дараазында чуруктарда сөстерни шынар-демдээн илереткен сөстери-биле катай адаңар.

 - Ыт (кандыг?) бичии, демир-үжүк (кызыл), күс (алдын), инек (шокар), боорзак (чигирзиг) дээш о.ө.

 - Дараазында тывызык, үлегер домактарда кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар сөстерни тывыңар.

•  Хевири борбак, өңү ногаан, ишти кзыл, амданы чигирзиг.

 - Кандыг чигирзиг чемниң дугайында чугаалап турар-дыр, уруглар? (арбуз)

 - Уругларның харыылары - Кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар сөстер:  (хевири (кандыг?) борбак, өңү (кандыг?) ногаан, ишти (кандыг?) кызыл, амданы (кандыг?) чигирзиг.

• Эки аътка ээ хой,                

Эки кижээ эш хой.

 - Кандыг? аътка (эки аътка), кандыг? кижээ (эки кижээ).

 - Улегер домактың утказы-биле ажыл.

 - Эр хейлер, уруглар? Ам кижи бүрүзү кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар чижектерден берип көрүңерем. (уруг бүрүзүнүң харыызы)

 - Чаа адаанывыс сөстер чүнү илередип чоруурул, уруглар? (Чижээ, кара (чүвелерниң өңүн), шокар (өң-чүзүнүн), быжыг (шынарын), чигирзиг (амданын) дээш о.ө.

 - Эр хейлер! Бөгүн кичээлде чүвелерниң шынар-демдээн илереткен сөстерни база оларның домакка ролюн улам ханы өөренип көөр бис.

III. Чаа материалдың тайылбыры.

1. Сюжеттиг чурук-биле ажыл.

 - Чылдың кайы үезил?

 - Чүге ынча деп бодап тур силер?

 - Теректер кандыг өңнүг хептерин кедипкенил?

 - Уруглар кайда чедип келгенил? Уруглар аттан берээлиңер.

 - Олар чүнү канчап турарлар-дыр?

 - Кым аас-биле сөзүглел чогаадыптарыл? (2-3 уругларны айтырар)

 - Чурукта кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар сөстерни тыптыңар.

 - Уругларның харыылары: сарыг (бүрү), бичии (уруглар), кара (дуруяа), сериин (күс) дээш о.ө.

 - Кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар сөстер чүнү илередип чоруур-дур, уруглар? (өңүң, чыдын, хемчээлин)

 - Олар илередип чоруур сөстериниң кайызынга чоруур-дур? (мурнунга)

Чижээ: угаанныг кижи, быжыг идик, кызыл чечек дээш о.ө.

 - Домактың кандыг кежигүнү болурул? (тодарадылга)

2. Дүрүм-биле ажыл.

 - Номувуста дүрүмну ыыткыр, тода номчуур.

 Башкының сөзү: «Кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар сөстер чүвелерниң шынар талазы-биле демдээн көргүзер. Оларның иштинде: чижээ, шилги (инек) чүзүн илередип чоруурул? (өң-чүзүнүн), чавыс (бажың) – хемчээлин, тенек (оол) – кижилерниң аажы-чаңын, хойзуг (хеп) – чыдын, амданын,  калбак (шынаа) – хевир-дүрзүзүн болгаш о.ө.

3. Сөс-биле ажыл. (бижимел)

 - Уруглар, чүвелерниң өңүн көргүскен чижектер-биле домактардан чогаадыңар;

  - мал-маганның өңүн көргүскен сөстерден…;

 - кижиниң аажы-чаңын көргүскен сөстерден…;

 - чүвелерниң амданын, чыдын көргүскен сөстерден дээш о.ө.

Уругларның берген сөс каттыжыышкыннарын кыдырааштарынга бижидер (демдек аттарынче шын айтырыг салырын база домакка ролюн, кандыг чугаа кежигүнүнге хамааржып чоруурун билип алырын чедип алыр)

 - Демдек аттары кандыг чугаа кезектеринге хамааржып чоруурул?

 - Домакка демдек аттары кандыг домак кежигүнү болуп чоруурул, адаан шыйыңар.

4. Шүлүк-биле ажыл.

Аяс, чылыг майда көөр сен,

Аккыр аржыыл шарып аар мен.

Каш-ла хонук будээттингеш,

Хатка ону силгип бээр мен.

Чидиг ногаан дизиглерим,

Чинчилери артып калыр.

Салбакталган чараштарым

Шала күзүн кара апаар.

а) Шүлүктүң аянныг номчулгазы.

б) Сөс-биле ажыл. (бижимел)

 Устунде шулукте аржыыл деп сөстү «чечек» деп уткалыг, дизиглерим, чинчилер «чодураалар» деп утка-биле,  будээттинер деп сөстү «каастаныр» де утказы-биле чеченчидип ажыглаан .  

 - Шүлүкте чүнүң дугайында чугаалап турарыл?

 - Шүлүкте кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар сөстерни тывар. (аяс, чылыг май, аккыр аржыыл, чидиг ногаан дизиглерим, салбакталган чараштарым).

 - Демдек аттары кандыг чугаа кежигүнүнге хамааржыырыл?

5. Шилилге диктант.

         - Бердинген сөстерни чогуур одуруунче чарып бижиир: 1-ги одуругже кым? чүү? деп айтырыгга харыылаттынар, 2-ги одуругга- кандыг?, 3-кү одуругга – канчанган? канчап тур?

Тайга, узун, Чойганмаа, үнелиг, чолаачы, кайгал, хоомейжи, бедик, шураар, кара, каттар, амданныг, инек, тааланчыг, көргүзер, кээргээчел, ыраажы, ырлап чоруур, кажа, эмчи дээш о.ө.

V. Онаалга бээри.

Демдек аттары кирген «Мээң ачам» деп чогаадыг бижиир.

VI. Кичээлди түңнээри.

 - Кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар сөстер чүнү илередип чоруурул? (чижектери)

 - Домакка кандыг кежигүн болуп чоруурул?

 - Кандыг чугаа кезээнге хамааржырыл?