Урок - конкурс Темэ: «Адыгэшым и уэрэд»
план-конспект урока (9 класс) на тему

Урок – зэ1уха

Урок - конкурс

Темэ: «Адыгэшым и уэрэд»

МКОУ «ООШ № 4 ГП Терек»

адыгэбзэмрэ адыгэ литературэмрэ и  егъэджак1уэ Мамий Альбинэ

1.Организационный этап.

Егъ. Макъамэр къоуэ.

Темэр: «Адыгэшым и уэрэд»-1-нэ слайд

2-нэ  слайд  

Темэ: «Адыгэшым и уэрэд»

Егъ.:Нобэрей ди урокым  мыпхуэдэ къалэнхэр зыхуэдгъэувыжащ:

3-нэ слайд

2.Подготовка учащихся к работе.  Урокым и ек1уэк1ык1энур

Урокым щыдгъэзэщ1эну мыпхуэдэ мурадхэр зыхуэдгъэувыжащ:

1) «Адыгэш» зи ф1эщыгъэц1э журнал къыдэдгъэк1ынущ,  Сонэ .А . и « Шагъдий»усэрзэпкърытхынущ;

2) шы гъэхъуным, зехуэным теухуауэ ядбгъэдэлъ  щ1эныгъэм хэдгъэхъуэнущ, литературнэ тхыгъэ зэпкърыхынымк1э ди1э есэныгъэм, ди бзэм зедгъэужьынущ;

3) адыгэшым лъэпкъым и дежк1э и1э мыхьэнэр

зыгурыдгъэ1уэнущ, шыр ф1ыуэ тлъагъуу, пщ1э хуэтщ1у зедгъэсэнущ; дыкъызыхэк1а лъэпкъыр гъэбжьыф1эным,ди гур хуэдгъэушынущ.

3. Основной  этап.

Егъ.: Дэ ди хабзэщ л1ыхъужьу дунейм ехыжа ц1ыхум теухуауэ зэхьэзэхуэ ирагъэк1уэк1ыу. Абыхэм ящыщщ щык1э зэпеуэныр. Мы 1уэхугъэр нэхъ зытращ1ыхьыр л1ыгъэ хэлъу зи псэр зыта ц1ыхущ. Шыууей зэдэжэхэр къуэми, псыми, елъап1эми, вагъэми щхьэхьу, къыжьэдэкъуэ щымы1эу ирижэрт. Ягу илъыр зыт: зым япэ зэрищынырт, тек1уэныгъэр зы1эрагъэхьэнырт.

Апхуэдэ шыгъажэшхуэ щок1уэк1 ди Къэбэрдей литературэми. Ауэ мыбы пхык1 гъуэгуанэм къыщызэдэжэр ди адыгэ усак1уэщ, тхак1уэхэрщ, къызэрыдэжэр я бзэщ1эныгъэмк1эщ, лъэпкъ лъагъуныгъэмк1эщ, ирагъэк1уэк1 лэжьыгъэшхуэмк1эщ.

Ат1э, шыууей емызэшыжу а гъуэгум къыщыжэу тек1уэныгъэр къыщызылэжьар «Шу пашэ» ц1э лъап1эр зыхуагъэфэщар хэту п1эрэ? Фщ1эуэ п1эрэ?

Едж.: Ар К1ыщокъуэ Алимщ.

4-нэ слайд

Егъ.: «Адыгэшрэ адыгэл1рэ», - жи1ащ пасэрейм. А псалъэжьыр етхьэл1апхъэщ К1ыщокъуэ Алим.

Егъэджак1уэр     къоджэр.

5-нэ слайд

Еджак1уэр  К1ыщокъуэ   Алим  "Сык1уэнт   нэхъ   псынщ1эу"  усэм   къоджэ  -  гук1э.

Егъ: «Шы  жэр   сытесу  среух» ,- жызы1а К1ыщокъуэ  Алим  и  хъуэпсап1эр къехъул1ащ.

Абы   иухащ  и  гъащ1эр  шы    жэр тесу .  Ауэ , усак1уэр  т1эу  мэпсэу   жа1э.

Зэр - езыр  дунейм  щытетк1э,   ет1уанэр -  езыр   дунейм    щехыжу и тхыгъэхэр   къанэу   игъащ1эм   щыпащэк1э. А  гъащ1ит1ыр  зэпоувэжри  усак1уэр     уахътыншэ     ящ1. Насыпу  щы1эм елъэгэк1ыж анасыпыр псоми   яритыркъым-зэрызыххэщ,анасыпыризум К1ыщокъуэ  Алим

 лъысауи   къыщ1эк1ынщ.

6-нэ слайд

«Адыгэш» зыф1этща журналым и   проект

Егъ:Нобэ "Адыгэш" зи ф1эщыгъэц1э журналыр   К1ыщокъуэ  Алим и  ц1эк1э    къызэ1узмыхыныр  сигу техуакъым.

Аращи, дык1уэнщ   ет1уанэ  напэк1уэц1ым. Щедгъэк1уэк1ынущ мыбы шыгъажэшхуэ.  Дызрижэнур  литературнэ творческэ гъуэгуанэрщ . Деплъынщ  а    гъуэгум  хэт   емызэшу  и   шы   лъэ   макъыр   щигъэ1уфми .

Егъ: Нобэ дэ ди урокым   къедгъэблэгъащ  9 -  нэ  классым и  еджак1уэхэр, ди къэпщытак1уэхэр:Лэжьэрей Дэянэрэ Пщы1эж Айзанэрэщ. Абыхэм    къыхэжанык1хэр къапщытэнущ .

Егъ: Къежэк1ыгъуищ къытпэщылъщ. Еджак1уэхэр гупищу гуэшын .

Егъ.: Зиш нэхъ жэрхэр на1уэ хъуа нэужь, иджыри зэ илъыгъуэ щы1энущ. Ауэ ар нэхъ гугъущ.

Аращи, сынывохъуэхъу нобэрей 1уэхугъуэм кърихьэл1а ди хьэщ1эхэм ф1ыгъуэр здэфхьыну, шыгъажэм хэтынухэм ехъул1эныгъэк1э, гуф1эгъуэк1э фухыну!

Егъ.: Усак1уэ, тхак1уэ! Къарук1и, л1ыгъэк1и, ерыщагък1и къахьыркъым а ц1эр! Ц1ыхур абы къыхуегъэщ1. Къалъху апхуэдэу усак1уэ, тхак1уэ мыхъунк1э 1эмал имы1эу. Ц1ыхур хьэуаиншэу зэрыпсэуфым хуэдэщ ар. Апхуэдэ ц1ыху псори зытрищ1ыхьыр къызыхуигъэщ1 а 1уэхурщ. Мис апхуэдэ усак1уэщ Сонэ Абдулчэрим.

Егъ.: Хэт жи1эфын абы теухуауэ псалъэ?

Едж.: Еджак1уит1ым псалъэ жа1э.

9-нэ слайд

Егъ.: Дыдевгъэжьут мы уэрэдым

Егъ.: Сыт мы уэрэдыр зытеухуар?

Едж.: Шагъдийм  

11-нэ слайд

Егъ.: Хэт мы уэрэдыр зыгъэзащ1эр?

Едж.: Хьэхъупащ1э Амырхъанщ.

Еъ.:Хэт жи1эфын абы теухуауэ псалъэ?

Едж.: Зы еджак1уэм презентацэ къегъэлъагъуэ, абы топсэлъыхь.

12-нэ слайд

Едж:Еджак1уэм  игъэхьэзыра   презентацэр   къегъэлъагъуэ, топсэлъыхь абы.  Ар,  уэрэджы1ак1уэщ, шык1эпшынэми  1эзэу  йоуэ. Дизэманым  ц1ыху   мащ1эщ  щы1эр  абы  еуэжыфу.

Егъ.: Сыт «Шагъдий» уэрэдыр зытеухуар?

13-нэ слайд

Егъ.: Нобэрей урокым адыгэш журналым и проектым делэжьынущ.

14-нэ слайд

Егъ.: Ауэ, япэрауэ, сыхуейт фытепсэлъыхьыну адыгэмрэ шымрэ къыздак1уа гъуэгуанэм.

15-нэ слайд

Егъ:Аращи, шыгъажэм щ1эдзэнщ.  Зиш нэхъжэрхэр на1уэхъуа нэужь, иджыри зэ илъыгъуэ щы1энущ. Ауэ ар нэхъгу гъущ.

Аращи,сынывохъуэхъу нобэрей 1уэхугъуэм кърихьэл1а ди хьэщ1эхэми ф1ыгъуэр здэфхьыну, шыгъажэм хэтынухэм ехъул1эныгъэк1э ,гуф1эгъуэк1э фухыну!  

Егъ.: Япэ къежэк1ыгъуэм мыпхуэдэ лэжьыгъэхэр щыдгъэзэщ1энущ.

                        Поисковая работа.

16-нэ слайд

Егъ.:Сыт хуэдэ адыгэш лъэпкъхэр щы1э?

Егъ.:Сыт хуэдэ к1уэк1эхэр щы1э?

Егъ.:Сыт хуэдэ плъыфэхэр и1э адыгэшым?

                         Проблемная ситуация.

  Егъ.: Гупищми класстер вгъзащ1э. Япэ гупым- Шагъдийм ейр, ет1уанэ гупым –хуарэм ейр, ещанэ гупым- къундетым ейр

Егъ.: Кластерыр ягъэзэщ1эху Шагъдийм и видео йода1уэ, йоплъ.

Шагъдийм и кластерыр щащк1э усэм щыщ псалъэхэр къахь,къоджэ.

Шыгъажэ хъуамэ ,щытхъур къыбохьыр

Щ1ыхьыр уохъумэ, Шагъдий лъэрыхьым.

Егъ.:Зэгъэпщэныгъэхэр,эпитетхэр,метафэрэхэр къыхэвгъэтауэ п1эрэ?

Едж.:Зэгъэпщэныгъэр къыже1эр

Едж.:Си шы къарапц1эу пц1ащхъуэу щ1элъэтым.

17-нэслайд

Егъ.: Къэпщытак1уэхэм ет1уанэ гупым я шыр зэрытежар къе1уатэ. А гупым Аслъэн къызэрыхэжанык1ам дыщегъагъуазэ.Тыгъэу адыгэшыр ирет.

Ещанэ къежэк1ыгъуэ.

                  Межпредметная  связь.(С  литературой)

Егъ.: Еджак1уэхэр мыпхуэдэ лэжьыгъэхэм елэжьынущ:

19-нэ слайд

Егъ.: Къэпщытак1уэм ещанэ гупым я шыр зэрытежар къыдже1э. А гупым Анзор къызэрыхэжанык1ар ди пащхьэм кърелъхьэ. Саугъэту ( адыгэшыр ирет).

Егъ.: Ат1э, гупищми япэ ищахэр иджыри зэ къыздэдгъэжэнхэщ. Иджыри зэ илъыгъуэ едгъэщ1ынщ. Ауэ ар нэхъ гугъущ. (Псалъэзэблэдз)

20-нэ слайд

УЭРЭДЫР КЪОУЭ, ХЬЭХЪУПАЩ1Э. А (ВИДЕО)

 Гупищри   зэпоуэ. Егъ:Япэ  гупым  -   Шагъдийм  и  кластер  фщ1ы.

Еджак1уэхэм  шым  и  теплъэрэ  и  щытык1эрэ  усэм  къеджурэ  къыжа1э.

            4.Закрепление.    

Тетрадым  ирегъэтхэн.

Зэгъэпщэныгъэхэр: пц1ащхъуэу щ1элъэтыр,

Эпитетхэр:

Метофэрэхэр:

Егъ:дауэ адыгэхэр  шым тесу щыта ик1и дауэ дытесын хуей шым?

         Здоровьесберегающий   компонент.

Едж:Захуэу,занщ1эу.

Едж: Дэри дибхэр  занщ1э дывгъэщ1ыжыт. Шым фытесу къызыщывгъэхъут. Дыщытхэк1и дыщеджк1и занщ1эу дыщысын хуейщ,ди бгыр 1ушэ мыхъун папщ1э.

Ет1уанэ   гупым-Хуарэм и  кластер фщ1ы.

Ещанэ  гупым -  Къундетым и  кластер   фщ1ы.

Егъ:Сыт  кластер  псалъэм  къик1ыр?

Едж: Кластерыр  урысыбзэм   къыхэтхащ.Щытык1э  жи1эу   аращ.

Егъ:Щытык1э,  хьэл,  фащэ  жи1эу   аращ.

                                      Гупищми   кластер     ящ1.        Лэжьыгъэр  ягъэзэщ1эху  уэрэдыр  къоуэ,   адыгэшым  и  презентацэри     къредзэ.(вид

                    Уэрэдыр къоуэ, Хьэхъупащ1э А. (видео).

Еджак1уищри   щхьэхуэу   мэт1ысри   псалъэзэблэдз   ящ1. Япэ пэжу  зыщ1ыжыр ток1уэ.   Гупищым    къахэжанык1ам  мы    саугъэтыр изот. Псоми   къатежа

Егъ.:                                  Мурат  мы  "Шагъдийр"   тыгъэ    худощ1.

Егъ:Мис  нобэ фэ къызэхуэфхьэса  лэжьыгъэхэм  ипкъ  итк1э «Адыгэш»  зи ф1эщыгъэц1э   журналыр къыдэдгъэк1ынущ. Ар фэ фи япэ научнэ лэжьыгъэ ц1ык1ущи, къывэхъул1ауэ къызолъытэ,  иужьк1и нэхъ лэжьыгъэшхуэхэми зефпщытыну сынывохъуэхъу!

Урокыр   къызэщ1экъуэжын

Адыгэмрэшымрэ.

Мы зэманым дунейм тетщ шы лъэпкъ зэмыл1эужьыгъуэу 200-м щ1игъу, абы щыщу 50-р ди къэралым щызэрахуэ. Нэхъ шы лъэпкъыф1дыдэу ябж хьэрыпышыр, адыгэшыр, инджылызышыр. Япэ дыдэушыр къызэрагъэ1эсэрэ илъэс мини 6 мэхъур, абы лъандэрэ ц1ыхур йолэжь шы лъэпкъыр егъэф1эк1уэным. Ар къайхъул1эн щхьэк1э къагъэсэбэп нэхъ шы лъэпкъыф1хэр, къарууф1эхэр, бэшэчхэр, жэрхэр.

Апхуэдиз зэманым къриубыдэу ц1ыхум шыр игъэсэфащ зэрыхуей дыдэм хуэдэу: шэсмэ, псынщ1эу и гъуэгум хигъэщ1у; щак1уэ ирик1уэмэ, 1ущу; зауэм 1утмэ, и бгъэмк1и и ф1алъэмк1и бийм езэуэну, езыр мышынэу, къимык1уэту; къызэдагъажэмэ – япэ зыри иримыгъэщыну, и щ1ыб тесым щхьэк1э и къарури и псэри итыну хьэзыру.

Адыгэхэм я гъащ1э псор шым епхауэ щытащ: зек1уэ ирик1уэрт, иривэрт, ирисэрт; зэблагъэхэр, зэныбжьэгъухэр шык1э зэк1элъык1уэрт. Абы къыхэк1к1э дэтхэнэ адыгэл1ри хущ1экъурт нэхъ шыф1зы1эригъэхьэным, шы 1эпслъэпс ек1у, 1эщэ-фащэ дахэ зэрызэригъэпэщыным.

  1.  Адыгэш    лъэпкъхэр

1. АБЫКЪУ

2.АЧЭТЫР

3. БЭЧКЪАН

4. ЕГЪЭН

5. ЕСЭНЕЙ

6. ЖЭРАЩТЫ

7. КЪРЫМЩОКЪАЛ

8. КЪУНДЕТ

9. ЛОУ

10. ТРАМЭ

11. ХЬЭГЪУНДОКЪУЭ

12. ШАГЪДИЙ

13. ШЭДЖЭРОКЪУЭ

14. ЩОЛЭХЪУ

15. ЧЫПЫЛУ

16.Дзыгъуафэ.

17.Нат1эгъуджэ.

АДЫГЭШЫМ И ШЫФЭЛ1ЫФЭХЭР.

Адыгэш псоми зэщхьуя хэлът: щхьэгъурт(блащхьэмхуэдэу), жьэпхъэбгъухэр бгъуф1эт, пэщхъын быхъут, тхьэк1умэ дзасэт, нэ п1ащэ-нэкъилыдык1т, пщэзадэ к1ыхьт,я сокур лъэныкъуэк1э тегъэщ1ат, я бгъэр зэлъы1ухат, бгъуэт, ф1алъэ лъакъуит1 зэхуакур быхъут, пл1эшх, псыгъуэт, лъащхьэ лъагэт,лъэдакъацэтэкъым, шылъэгу дыгъуэ вабдзэкумбт(лъэгугъуанэруэт, и бгыр захуэу и1ыгът, и пхэщ1ыщхьэр хуэегъэзыхыгъуэт, и лъакъуэхэр захуэт ,куут), к1эпкъ псыгъуэ к1эщ1т. А псоми я щ1ы1ужк1э шы лъэпкъ къэс хьэлыф1у яхэлът: бэшэчагъ, лъэрызехьагъ, псынщ1агъ, губзыгъагъ, 1ущагъ.

Нэхъ шыф1дыдэуя бжхэм зэреджэр шагъдийщ. Абыхэм къаймыхьэлъэк1ыу махуэ къэс километри 120-м щ1игъу зэпачыфырт, махуэ-махуит1к1э мышхэми, псы емыфэми яхуэшэчырт, лъабжьэ быдэхэти, мывалъэми щызек1уэрт. Адыгэшхэм щыщу пщ1эгъуалэр нэхъ ц1эры1уэт ик1и нэхъкуэдт, ауэ шы къарэми, брулми, пц1эгъуэплъми лъэрызехьэ куэд къыхэк1ырт.

Шы дэгъуэ дыдэхэм щхьэк1э адыгэхэм «хуарэ», хуарэмхуэдэщ» жа1э. Шы дахэу ябжырт нат1эгъуджэр,  лъакъуэхур (зи  лъащхьэр е лъащхьит1ри); угъурлы дыдэу ялъытэрт    щэлъахъэ   зралъхьэ  лъакъуищыр (ф1алъит1ымрэ к1эбдз сэмэгумрэ) лъакъуэхумэ; «угъурсызщ» хужа1эрт, лъакъуипл1ри хужьмэ.

Шы дахэ нэхъ къызыхэк1ыр жэращтыращ. Шым щ1агъуэ хэзымыщ1ык1хэр жэращтым и дахагъым егъэплъакъуэ: лъагэ дыдэкъым, шы бжьыф1эщ. Ауэ лъапщэк1э лъэрыхькъым. Жэращтыр пщамэ, и уанэгум исыр нихьэсыжыфынукъым.

Лъэпкъ гъэщ1эгъуэн дыдэр къундетыращ. Илъэс зыхыблк1э къэнахуэркъым а шылъэпкъым и ф1агъи и теплъи. Шыщ1э ныбжьым щитым ар шы къызэрык1уэм къыхэбгъэщыфынукъым, лъэкъыцэ ц1ык1ущ, фейцейщ, теплъэ и1экъым. Илъэсит1ым щхьэдэха нэужь, зихъуэжу щ1едзэ: и цым зеукъэбз, и ныбэр зыщ1ешэ, и тхьэк1умэр жан мэхъу, теплъэ къищтэу хуожьэ. Щыжэк1э и к1эбдз лъакъуит1ыр здынидзысым и ф1алъэ лъакъуэр къыздищтэжам ф1ыуэ щхьэдох! Шыр т1эк1у к1ыхьы1уэщ ,ауэ абы щхьэк1э къэмынэу, жьым зэрихьэ цы щабэм хуэдэу зегъазэ. Щыжэк1э, щ1ым лъэмы1эсрэ жып1эу лъэтауэ мак1уэ.

   3.     ШЫ ПЛЪЫФЭХЭР

ПЩ1ЭГЪУАЛЭ – ХУЖЬ – СЕРАЯ

ПЦ1ЭГЪУЭПЛЪ – ПЛЪЫЖЬ – ГНЕДАЯ

КЪАРЭ – Ф1ЫЦ1Э – ВОРОНАЯ

БРУЛ – ЩХЪУЭ – ЧУБАРАЯ

КЪЭБЫФЭ (ГЪУЭ, И СОКУРИ И К1ЭРИ Ф1ЫЦ1ЭУ) –

ГНЕДО-ПЕГАЯ

ГЪУЭ,1ЭПАП1Э ХЭЛЪУ-РЫЖЕ - ЧУБАРАЯ

ГЪУЭ ЗЭФЭЗЭЩ- РЫЖАЯ

КЪУЭЛЭН- ГНЕДО-ПЕГАЯ

ПЦ1ЭГЪУЭПЛЪ- ГЫНЫХУФЭ - СВЕТЛО - ГНЕДАЯ

      2.   АДЫГЭШЫМ И К1УЭК1ЭХЭР

ЛЪЭБАКЪУЭ

УЩ

ЛЪЭХЪУ

ХЬЭМК1Э

ЕСЫР

    5.    АДЫГЭХЭМ ШЫР ЗЭРАГЪАШХЭУ, ЗЭРАГЪАСЭУ ЩЫТАР.

Адыгэхэм илъэсым т1эу шым щэрэ лырэ кърагъащтэрт, гъэмахуэ

хуабэр къэмыс щ1ык1э, щ1ымахуэ уаер къимыхьэ щ1ык1э. Шыр бо к1ыф1ым

щ1аубыдэрт, гъудэбадзэр зэран къыхуэмыхъун щхьэк1э. Япэ щ1ык1э зы

тхьэмахуэк1э зэнтхъыр мащ1э-мащ1эурэ иратырт. Иужьк1э чеймизу

хуагъэувырт, хуэшхым хуэдиз ишхыу. Тхьэмахуищ-пл1ык1э апхуэдэу

ягъашхэрт. Пщэдджыжь къэс и к1эр, и ныбэ лъабжьэр, и лъакъуэхэр

ятхьэщ1ырт. И щ1ыфэр махуэм т1эу ялъэщ1ырт. Мазэ дэк1а нэужь, шы

гъэшхармахуэкъэс къыщ1ашурэ кърагъэк1ухьу, мащ1эу кърагъэжыхьу, псы

щ1ы1эм щэ-пл1э хагъыхьэ-хагъэк1ыу хуежьэрт. Апхуэдэ щ1ык1эк1э шыр

япсыхьт. А зэманым абы зэнтхъым нэмыщ1хьэи хуи иратт. Шым и фэр

дахэу, ц1уужу щытын щхьэк1э, сабынк1э е джэдык1эк1э ягъэпск1ырт.

Шыщ1эр илъэсипл1-тху хъуху, языныкъуэхэм деж блыхъуху, табыным

хэту хуиту ут1ыпщауэ щагъэтт. Шыр апхуэдэу щ1а1ыгъыр бэшэчу,

гъуехьым щымышынэ уягъэсэн щхьэк1эт.

Илъэсищ-пл1ы ныбжьым нэсанэужь, шыр ягъасэу щ1адзэрт, шхуэ

пщ1эхалъхьэу, гум щ1ащ1эу.

АДЫГЭШЫМ ХУЖА1АХЭР

Къэбэрдейхэр, зы щ1эблэм адрей щ1эблэм иритыжурэ шы гъэхъуным и щэхухэм щыгъуазэ ищ1урэ къек1уэк1ащ. Адыгэшым и1э еф1эк1ыныгъэ псори илъэсищэ бжыгъэк1 зэф1игъэуващ. Абы ехьэл1ауэ шыф1к1э узыщыгугъхъунухэр хэплъыхьауэ къыхахырт, ягъашхэрт, ягъэхъуак1уэрт, нэгъуэщ1 гулъытэхэри хуащ1ырт. Шыр ирагъасэрт щ1ып1э гугъусыгъухэм къыщик1ухьыфу, езыр-езыру мэкъумылэрэ псырэ къигъуэтыфу.     А    псори сэбэп хъурт адыгэшым зиузэщ1ынымк1э, гугъуехьхэм пэщ1этыфынымк1э. Абы теухуауэ адыгэхэм жа1эрт: «Гугъуехьхэр къызэзымынэк1ыф шыр шыхъунукъым».

Костанянц Р.

Шэрджэсым – пщыми, уэркъми, пщыл1ми – нэхъ къищтэнут езыр мэжал1эмэ, и шым и ныбэр игъэныкъуэ нэхърэ.

Хъан-Джэрий.

Къэбэрдейшууейлъэрызехьэхэм я шыхэрбгыхэм, псы бжьэпэхэмкъелъэфуягъасэ, абыхэм сыт хуэдизлъагэгъ ямы1ами. Къэбэрдеишхэр сыт щыгъуикъуршым зэрыща1ыгъым, къызэрыщагъэсэбэпымахэр иригъэсащ щ1ып1э нэхъгугъудыдэхэр, къуршбжэнымхуэдэу къызэхак1ухьыфу, нэхъ шынагъуэхэм къыпак1ухьыфу.

   Броневицкий. С.

Шэрджэсхэм къагъэхъур шы къек1ухэщ, лъэщхэщ, бэшэчхэщ, жэрхэщ, зауэ хуэ1ухуэщ1эхэм нэхъ хуэгъэсахэщ.

Паллас П.

(нэмыцэ къэхутак1уэ)

Къэпщытак1уэхэр: Псори хъарзынэу фылэжьахэщ .Ауэ"Шагъдий"-р  нэхъ   къыхэжанык1а щ.  А  гупым   Мурат япэ  ищащ .

21-нэ слайд

22-нэ слайд

23-нэ слайд

Къэпщытак1уэм:  Зиш тек1уам саугъэтхэр идот. (Адыгэш).Пашэныгъэр куэдрэ Тхьэм къуит! Фэри, ц1ык1ухэ, сынывохъуэхъу ехъул1эныгъэ фи1эну!

Егъ.:Адыгэш лъэпкъхэр,шым и к1уэк1эхэр нэхъ фигу къинэн папщ1э, фи тетрадхэм ифтхэ.

Егъ.: Адыгэшым и к1уэк1эхэри фи тетрадхэм ифтхэ.

24-нэ слайд

Егъ.: Адыгэхэр шым дауэ тесу зэрыщытар?

Едж.: Захуэу, занщ1эу.

Егъ.: Ат1э, ц1ык1ухэ, и1эт т1э, фэри шым фытесу къызэщывгъэхъут, дибгхэр занщ1э дывгъэщ1ыжыт.

25-нэ слайд                                                                                  

    Пэбг-хужь-с проточиной.

26-нэ слайд

   Карэ- лъакъуэху -вороная с белой шерстью.

27-нэ слайд

   Пщ1эгъуалэ-хужь - белая

28-нэ слайд

      Къэбыфэ - гнедо-пегоя            

 Егъ.:Урокыр къызэщ1экъуэжын.Рефлексия.

Егъ.: Ат1э, сыт «Шагъдий» усэр зытеухуар?

Едж.: Адыгэшым, Шагъдийм.

29-нэ слайд

Едж.: Шагъдийм.

30-нэ слайд

31-нэ слайд

Еджак1уэхэм жа1э:

- Адыгэш лъэпкъхэр

- Ад. Зэрагъасэу, зэрагъашхэу щытар.

-….и плъыфэхэр

-….теухуауэ псалъэжьхэр.

32-нэ слайд

Едж.: Адыгэшыр зэрытхъумэным дыхуэщ1экъун хуейщ. Ахэр зэрыдгъэбэгъуэным яужь дитын хуейщ.

33-нэ слайд

Едж.: Адыгэшым пщ1э хуэтщ1у, ф1ыуэ тлъагъуу, дгъэбагъуэу, дыкъызыхэк1а лъэпкъыр дгъэбжьыф1эу дунейм дытетыну.

Егъ.: Фэ, ц1ык1ухэ, нобэ адыгэшым теухуауэ куэд къэфщ1ащ, куэди жыф1ащ. Дуней псом шы пэрытхэм ящыщ зыр, нобэ к1уэдыжыпэнк1э шынагъуэ щы1эщ. Щолэхъу лъэпкъыр к1уэдыжыпащ. Дывгъэхъумэ къэна лъэпкъхэр.

Егъ.: Унэ лэжьыгъэр щхьэж и къарум къызэрихьым хуэдэу фелэжь.

34-нэ слайд

Егъ.: Нобэ ди журналыр зэрызэхэтлъхьэныр проектым ф1ыуэ псори фыхэлэжьыхьащ, «5» фхузогъэув. Ди япэк1и ехъул1эныгъэ фи1эну сынывохъуэхъу! Ди къэпщытак1уэ лъап1эхэм нобэрей урокыр гукъинэж фщызыщ1ын саугъэту адыгэшыр тыгъэ фхузэщ1.

Егъ.: Зэхудощ1ыж зэ1ущ1эр Бицу Анатолэ и усэм щыщ псалъэхэмк1э - « Жьы хъу хабзэкъым псалъэжьыр».

«Шым я нэхъ жэрыр адыгэшщи,

Л1ым я нэхъ хахуэрр адыгэл1щ».

Узыншэу фыщытхэ!

АДЫГЭ ПСАЛЪЭЖЬХЭР

1. АДЫГЭШРЭ Л1Ы БЭШЭЧРЭ.

2. АДЫГЭМ И НЫБЭР ЕГЪЭНЫКЪУЭРИ И ШЫМ И НЫБЭР ЕКЪУ.

3. ШЫ ХЪУЭЖАЛЭ И УАНЭ ПЫЛЪАП1ЭМ ПЕЛЪХЬЭЖ.

4. ШЫМ ЕПСЫХЫУ ШЫДЫМ ШЭСКЪЫМ.

5. ШЫР ПТЫМЭ, ШХУЭРИ ДЭЩ1ЫГЪУ.

6. ШЫЩХЬЭР П1ЭЩ1ЭК1МЭ, ШЫК1ЭМ УК1ЭЛЪЫМЫ1ЭБЭЖ.

7. ШЫ ЗИМЫ1ЭМ УАНЭ КЪЕЩЭХУ.

8. ШЫ ЗИМЫ1ЭР КЪАМЫШЫК1Э ЕРЫЩЩ.

9. ШЫ САКЪ ХЬЭ КЪЕДЗАКЪЭРКЪЫМ.

10. ШЫ ТЕСЫК1Э ЗЫМЫЩ1ЭМ УАНЭР ЕКЪУТЭ.

11. ШЫМ ДАМЭ ТЕТУ ЗЫЛЪАГЪУР БЛЭРАЩИ, БЛЭМ

ЛЪАКЪУЭ Щ1ЭТУ ЗЫЛЪАГЪУР ШЫРАЩ.

12. ШЫМ ЕХУЭХЫМ НЫБЭПХЫМ ТРЕЛЪХЬЭ.

13. ШЫР ТЕСЫМ ЕГЪЭДАХЭ.

14. ШЫФ1 ЗИ1ЭМ ДАМЭ ТЕТЩ.

15. ШЫФ1ЫР ЕЗЭШМЭ, ПЫРХЪАЛЭЩ.

16. ШЫФ1ЫР НЫБЖЬЭГЪУФ1ЫМ ХУЭДЭЩ.

17. ШЫФ1РЭ ВЫФ1РЭ ПСЫБАФЭКЪЫМ.

18. ШЫЩ1Э КЪАМЫМЫЛЪХУАМ УАНЭ ТРАЛЪХЬЭРКЪЫМ.

19.ШЫМ И КЪУЭГЪУРЭ Л1ЫМ И ГЪУРРЭ.

20 . Шым  и  лъакъуэр  и  бийщ .

21. Хак1уэ мыхъу дзакъэрилэщ.

22. Брулым шибл  и  к1уэк1э   хэлъщ .

ЖЬЫ ХЪУ ХАБЗЭКЪЫМ ПСАЛЪЭЖЬЫР.

БицуАнатолэ.

«Шым я нэхъ жэрыр адыгэшщи,

Л1ым я нэхъ хахуэр адыгэл1щ»…

Адыгэр нобэ адыгэжмэ,

Абы щ1этыжмэ адыгэлъ, -

А псалъэ лъап1эхэм щыхьэт

Темыхъуэу псэункъым сыхьэт,

Тесыжрэ иш 1эщ1элъу джатэ,

Къыпыжу лъыр, мызауэу щытми.

Гъунэжу щы1эщ гъэунэхуп1э,

Адыгэм щихъумэн и напэр!..

Апхуэдэу согупсыс дапщэщи,

Жьыхъу и хабзэкъым псалъэжьми,

Ауэ псалъэжьыр бгъэулъий

Мэхъу зэрылъэпкъыу узэхыхьэм…

Ялыхь, зэгуэр апхуэдэ лей

Мы псалъэхэм къытумыгъэхьэ:

«Шым я нэхъ жэрыр адыгэшщи,

Л1ым я нэхъ хахуэр адыгэл1щ."

Урыс тхак1уэхэм жа1ахэр:

Михаил Юрьевич Лермонтов.

У Михаила Юрьевича Лермонтова много произведений, где он превозносит это животное. В произведениях Лермонтова смыкаются бытовые, воинские и фольклорные мотивы. Например, в романе «Герой нашего времени» «Карагез» верный конь Казбича. «Карагез» спасает жизнь своего хозяина. Этот конь был для него как самый лучший друг, он называет его товарищем, он дает ему разные нежные имена. Казбич сравнивает своего коня с птицей, и Карагеза, он никогда ни на что не променял бы. Любовь к коню открывает в Казбиче любящую душу.

В поэме «Конь» он становится участником происходящего. Конь предвещает беду и опасность. Он чувствует это и оповещает своего хозяина.

Отношение горцев к коню во многом совпадает с авторским.

Лермонтов всегда восхищался, любил, и почитал это умное животное.

В произведениях Александра Сергеевича Пушкина образ коня встречается часто. Конями наполнены стихи Пушкина.

«Конь»

Произведение «Конь» принадлежит к жанру героической баллады. Следует отметить, что начинается цикл «Песни западных славян» стихом «Видение короля» со сценой убийства царя и снятия с него кожи, а заканчивается именно стихотворением «Конь», в котором лошадь говорит своему хозяину о том, что враги скоро снимут из него кожу.

Таким образом, «Конь» замыкает логическую цепочку цикла. В произведение описывается монолог лошади, которая чувствует скорое приближение врага и смерть своего хозяина. В русской интерпретации, Пушкин имеет в виду приближение армии Наполеона.

Конь делиться своими предсказаниями с хозяином, постепенно подготавливая его к неминуемой смерти. В этом произведение четко прослеживаются древние верования славян в то, что животные имеют возможность предчувствовать беды и горе.

 Сам же Александр   Сергеевич  Пушкин  очень   любил    коней.  Он обожал быструю езду и ставил  своеобразные  рекорды.   Пушкин   отчаянно   ездил на  Кавказ  , и потоянно  рисовал  себя  на  коне   с  казачьей  пикой  в  руках .  Он очень гордился    своим  умением  ездить   верхом.

Лев Николаевич Толстой.

  Любовь к  животным  отражается  и  в    произведениях  Льва Николаевича Толстого .В   « Анне Карениной »  образ коня   Фру –Фру   символизируется     как   образ  преданного и верного  друга .

    У  самого   писателя  тоже  был  конь    – Дилир.  Он  известен тем ,что  в  последние годы  согласно завещанию      Толстого  был  похоронен  недалеко  от могилы   Льва  Николаевича     в  Ясной  Поляне . Даже после смерти, писатель хочет быть со своим конем.