«Улусчу ужурлар – амыдыралдың дөзү»
календарно-тематическое планирование (5 класс) на тему

№

п/п

Темалары

Шагы

Кичээлдиң хевири

Өөреникчилерниӊ билип

алыр ужурлуг чүүлү

Ай, хүнү

Онаалгазы

I-ги улдуң – 10 шак

1.

Амылыг бойдус.

1

Чаа тема тайылбыры

Бойдус дугайында ханы, делгем, харын-даа тодаргай системалыг билиишкиннер.

Ар. 4. Айтырыгларга боданыр. Кыска чогаадыг «Бистиӊ төрел аймактыӊ дагылгазы». Презентация «Төрээн суурум даглар-биле хүрээленген».

2.

С. Сарыг-оол «Хамнаарак». М. Кенин-Лопсан «Овааны алгаары».

1

Чаа тема тайылбыры

Хамнаарак куштуӊ кадарчы кижи-биле бир-мөзүлежи.            

Ар. 5, 6. Айтырыгларга боданыр. Хамнаарак деп куштуӊ болгаш оваа чуруун чуруур. Презентация «Хамнаарак – ыраажы куш», «Тывада оваа тейлер».

3.

С. Сүрүӊ-оол «Тывалаар кускун» (Тоожудан үзүндү).

1

Чаа тема тайылбыры

Тыва сөс, тыва чем, тыва хеп, тыва чаӊчыл, тыва мал, тыва сагылга, тыва хам дээр кижи ёзулуг националист кижи.

Чуруктарга презентация «Тыва хептер», «Тыва аъш-чем аймаа». Тыва дыл дугайында шүлүк шээжилеп алыр.

4.

Тыва улустуӊ оран дугайында билиишкини. Оран дугайында чалбарыглар.

1

Чаа тема тайылбыры

Оран – кедергей делгем уткалыг билиишкин. Кижиниӊ иштики сагыш-сеткили.

Ар. 9, 10, 11. Айтырыгларга боданыр. Чурук «Өскен-төрээн чуртумнуӊ таӊды оранында өзүп турар аӊ-меӊи, кат-чимизи».

5.

М. Эргеп «Кедергей-ле байлак оран». Үш оран дугайында.

1

Чаа тема тайылбыры

Тыва чурту кедергей-ле байлак оран. Аӊчыларныӊ аӊнаашкын үезинде эскериглери.

Ар 12, 13. Айтырыгларга боданыр. Чурук «Үстүү, ортаа, алдыы ораннарныӊ онзагайы».

6.

Дээр дугайында. Дээр чадаары.

1

Чаа тема тайылбыры

Дээр, дээрлер – делегей культуразыныӊ бир онзагайы. Тос дээр. Тыва кижиниӊ дээрге чалбарары. Дээрниӊ овур-хевири. Дээр – тускай күчүлүг оран.

Ар 15, 16. Айтырыгларга боданыр. Чурук презентациязы «Дээрниӊ овур-хевирлери».

7.

Хүн дугайында. Хүн дуртунуӊ календары.

1

Чаа тема тайылбыры

Хүн – чылыгны, чырыкты болгаш бодунуӊ херелдерин хайырлап, чер кырында чуртталганы хандырып турар оран. Хүн дурту алды бөлүктүг.

Ар 18, 19. Айтырыгларга боданыр. Хүн дуртунуӊ календарын доктаадыр.

8.

Чайгы хүн дуртунуӊ ажыл-агый календары. Ай болгаш хүн дугайында.

1

Чаа тема тайылбыры

Хүн дуртун эт-сепке дегген хүннүӊ херелдеринден тодарадыр. Ай биле хүн – ыдыктыг чүүлдер.

Ар 21, 22. Айтырыгларга боданыр. Чурук презентациязы «Хүн туттуруушкуну». Ай, хүн дугайында тывызыктар, үлегер домактар тып бижип эккээр.

9.

С. Пюрбю «Белек».

1

Чаа тема тайылбыры

Чүүден артык ховар белек – чүрек-биле айны, хүннү эжеп бээри.

Ар. 24. Айтырыгларга боданыр. «Авамга белээм» деп шүлүк азы кыска чогаадыг бижиир.

10.

С. Сарыг-оол «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу» «Мөӊге аржаан» (Тоолчургу чугаа).

1

Чаа тема тайылбыры

Чүү-даа чүве өлүр тынныг, өзер назылыг болур, а мөӊгеназын турбас. Мөӊге ногаан ыяштар: чойган, пөш, шиви, хады, артыш, шаанак …

Ар. 25. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Тыва чуртунуӊ аржааннары», «Кожууннарда аржааннар», «Мээӊ кожуунумда аржаан».

II-ги улдуң – 7 шак

1.

Ай календары. Сылдыстар.

1

Чаа тема тайылбыры

Ай календарын чуруп, көрүп, санап өөренир. Үе-шагны, чүктерни, чүвелерниӊ аразында хемчээлин, агаар-бойдустуӊ өскердиишкинин кижилер сылдыстар дузазы-биле билип ап чораан.                                      

Ар. 26, 27. Айтырыгларга боданыр. Чуруктар презентациязы «Айдыӊ дүн». Дыӊнадыг «Чеди-Хаан, Үгер, Шолбан сылдыстар чүнү айтып турарыл?».

2.

Сылдыстар болгаш сылдыстар бөлүүнүӊ дугайында тоолчургу чугаалар. Сылдыстар дугайында тыва улустуӊ тоолчургу чугаалары.

1

Чаа тема тайылбыры

Сылдыстарныӊ хевирлери колдуунда дириг амыттаннарга дөмей. Черде чеже кижи бар-дыр, дээрде ынча сылдыс бар. Чеди-Хаан, Үш-Мыйгак, Үгер деп сылдыстарга онзагай аттарны тывысканы.  

Ар. 28, 30. Айтырыгларга боданыр. Солун-оол Монгуштуӊ «Сылдыстар» деп ырызыныӊ сөстерин бижип эккээр, ырлап күүседир.

3.

Тыва авалыг планета.

1

Чаа тема тайылбыры

Дээрде бичии планеталар бар. Олар хүннү долганыптурар. 1982 чылда бир чаа планетага Надя Рушеваныӊ адын тывыскан. Наталья Дойдаловна Ажыкмаа – 10 муӊ ажыг чуруктарны арттырган тыва кижи.

Ар. 30. Айтырыгга боданыр. Дыӊнадыг азы презентация «Надя Рушева – салым-чаяанныг чурукчу».

4.

Хуу сылдыс.

1

Чаа тема тайылбыры

Кижи хуу сылдызын билир, аӊаа чалбарып чоруур болза эки. Ол төрүттүнген чылындан үндезилеттинер.

Дыӊнадыг «Мээӊ кады-төрээннерим Чеди-Хаанныӊ сылдыстарында».

5.

Черниӊ бодарааны. К. Кудажы «Черге йөрээл».

1

Чаа тема тайылбыры

Дээр биле черниӊ холбаазыныӊ ачызында дириг чуртталга эгелээн. Чер – бойдустуӊ байлаа. Тыва улус черге кедергей ыдыктыг хамаарылгалыг. Чер – ием. Оглу, кызын төрээн черим чемгербишаан. Шаа кээрге, чавызадыр чыдып аар мен, чараш черим илиг-даа бол көдүрлүш дээр. Өскен черим өрү турзун, бедик турзун.

Ар. 34, 35. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Хой – черден кастынып оъттаар азырал мал».

6.

Л. Чадамба «Бай-ла Тайгам».

1

Чаа тема тайылбыры

Бай-Тайга – байлак болгаш элбек дүжттүӊ ээзи.

Ар. 36. Айтырыгга боданыр. Ырыны шээжилээр. Дыӊнадыг «Бай-Тайга кожуунда суурлар аттары», Презентация «Шыраа-Булак – улуг тайга».

7.

Делегей ыяжы.                                                                                                                                                                                                    

1

Чаа тема тайылбыры

Ыяш – кайгамчык өзүм. Ооӊ дазылдары, уну, будуктары, бүрүлери нарын тургузуглуг боорда, чаӊгыс организмге хамааржыр.Чаӊгыс будук сынар болза, бүдүн ыяш баксыраар. Кижи-даа, күрүне-даа ындыг тургузуглуг. Ыяш – делегейниӊ, чуртталганыӊ, бөлүк улустуӊ овур-хевири.

Ар. 38. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Арыгда өзүп турар ыяштар».

III-кү улдуң – 11 шак

1.

Ыдык ыяштар.

1

Чаа тема тайылбыры

Ыяшты онзагайлаар чаӊчыл кайы-даа чонда бар. Хадыӊ – чырык чүүлге, чалбыраашка, ак сеткилге дүүшкен. Бамбук – кижи төүрүттүнгенде, өгленгенде, өлгенде, ыдыктаар. Дуб – ыдык ыяш, ооӊ иштинде бурганнар чурттап турар. Шиви – дидим, чоргаар, шынчы чоруктуӊ, мөӊге чүүлдүӊ, узун назынныӊ овур-хевири. Артыш – ёзулал ыяжы. Артыштыг чер – бурганнар чурттап турар чер.

Ар. 39. Айтырыгларга боданыр. Чуруктарга презентация азы дыӊнадыг «Ыдык ыяштар».                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              

2.

Тыва улустуӊ ыяшка хамаарылгазы.

1

Чаа тема тайылбыры

Ыяш чүгле бойдустуӊ байлаа эвес, кижиге хей-аътты, ажы-төлдү, аас-кежикти сөӊнеп болур күштүг чүүл. Хам дыт – бедик, уну чоон. Ажы-төлү доктаавас азы ажы-төлү чок улустуӊ аас-кежиктиг, ажы-төлдүг чуртталга дилеп алыры. Тел ыяш – чаӊгыс черге кожалаштыр шиви, дыт, теректиӊ үнери. Каӊ-кадык, арыг ханныг салгалдыӊ овур-хевири. Бай ыяш – чаӊгыс дөстен муӊ ажыг будуктарныӊ чаттылып үнгени. Шыдалдыг амыдыралды сеткиир сорулгалыг.

Ар. 40. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Тыва чоннуӊ чалбарыыр, ыдыкшыдар ыяштары».

3.

Чадаӊ үнүштер.

1

Чаа тема тайылбыры

Тыва улус артыш, шаанак, шеӊне, оргаадай дээн чижектиг чадаӊ үнүштерни янзы-бүрү ёзулалдар кылырынга, караӊ эмнээшкинге ажыглап чораан. Артыш - кижиде, аалда, кажаа-хораада багай чүүлдерни арыглап үндүрер. Ук үнүштер аразындан артыш онзагай черни ээлеп келген. Өшкү артыш, хой артыш, аът артыш деп аӊгылаар. Шаанак – мөӊге ногаан чадаӊ үнүш. Чөдүлге, тыныш оруу кыскалаанда, артыш орнунга база ажыглап турар. Шеӊне, шеӊнелиг шай – эм шынары күштүүнден аза безин дыынмас дижир. Оргаадай – эр, кыстыг, кижи дүрзүлүг: дурт-сынныг, баштыг, салааларлыг, холдарлыг, буттарлыг, ховар эм оът.

Ар. 42. Айтырыгларга боданыр.

4.

К. Бегзи «Шеӊне чечээ».

1

Чаа тема тайылбыры

Шеӊне – өӊгүр, чараш, чассыг, чайга четпейн эстей бээр чечек.

Ар. 44. Айтырыгга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Чечектер – черниӊ кырыныӊ каастакчызы».

5.

Оргаадай казарда чалбарыг.

1

Чаа тема тайылбыры

Оран-таӊдызындан оргаадайны хайырлаарын, аарыг-аржыкка туттургаш ону дилеп келгени.

Презентация азы дыӊнадыг «Оргаадай – кижи дүрзүлүг үнүш».

6.

Төрээн черим даштары.

1

Чаа тема тайылбыры

Даштар тускай төөгүлүг, ужур-уткалыг, чажыттыг. Төрээн чурттуӊ (черлерниӊ), өг-бүлениӊ кандыг-бир онзагай демдектери, сүзүглелдери сиӊниккен даштарны ужурлуг даштар дээр. Оларны бөлүктээрге: эдилел, төрел бөлүк улустуӊ, төөү-тураскаалдыг, чурт-девискээр, ойнаар, көдүрер, суг, каасталга даштары дээр.

Ар. 45. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Эдилел даштарыныӊ онзагай демдектери».

7.

Төөү-тураскаал даштары.

1

Чаа тема тайылбыры

Төөү-тураскаал даштарынга көжээ даштар, кижи көжээлер, хаяларда бижимелдер болгаш дүрзүлер, даш овур-хевирлер хамааржыр.

Ар. 47. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Бижиктиг-Хаяныӊ чажыды».

8.

Чурт-девискээр даштары.

1

Чаа тема тайылбыры

Чурт-девискээр даштарынга оваалар, боду бүткен даштар (Самыылыгныӊ чүрээ, Теве-Хая, Дөгээ...) хамааржыр. Тывада оваалыг черлер: Он-Кум (Улуг-Хем), Адар-Төш (Чөөн-Хемчик), Өвүр оваазы, Калдак-Хамар (Тес-Хем)… Артка келген кижи оваага даш салыр, кадаан баглаар, чеминиӊ үстүн чажар.

Ар. 48. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Бижиктиг-Хаяда Кижи-Көжээ, Үш угбашкы».

9.

Ойнаар даштар.

1

Чаа тема тайылбыры

Оюнга хереглээр даштар: сайзанак даштары, кижи-даштар, көдүрер даш.

Ар. 48, 49. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Тывада көдүрер даштыг черлер».

10.

Суг даштары.

1

Чаа тема тайылбыры

Тожунуӊ Доора деп черде Чараш-Даштыг деп хем бар. Ооӊ даштары дириг амытаннар дүрзүлүг. Боду бүткен даштарга кайы хамаанчок дегбес. Туӊ – тереӊ хемнер, далай дүвүнүӊ дажы. Ону үрерге, күштүг үн үнер.

Презентация азы дыӊнадыг «Тывада хемнер болгаш хөлдер».

11.

Каасталга даштары.

1

Чаа тема тайылбыры

Каасталга даштары ужур-уткалыг. Оларга кыс кижиниӊ чинчи-шурулары, сыргалары, билектээштери, билзектериниӊ карактары, а эр кижиниӊ бижээниӊ сывы, чиӊзелиг бөргүнүӊ одагазы дээш өске-даа чүүлдер хамааржыр.

Презентация азы дыӊнадыг «Каасталга даштары чүнү айтып турарыл?».

IV-кү улдуң – 9 шак

1.

Чонар даш.

1

Чаа тема тайылбыры

Чонар даш – онзагай даш. Ол (агальматолит) ТР-ныӊ байлаа, улусчу культураныӊ бир нептереӊгей кезээ. Сураглыг даш чонукчулары Бай-Тайга кожууннуӊ Кызыл-Даг сумузунда чурттап чоруур. Тыва даш чонукчулары колдуунда дириг амытаннар дүрзүзү кылыр. Сураглыг даш чонукчулары Хертек Тойбу-Хаа, Раиса Аракчаа, Бригад Дүпчүр …

Ар. 51. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Чонар даштан дүрзүлер», «Бай-Тайгада чонар даш».

2.

Төлге даштары.

1

Чаа тема тайылбыры

Тыва улустуӊ төлгезинде хуваанак даштары көскү черни ээлеп турар.Ук даштарныӊ саны – 41, өӊү кандыг-даа болур. 41 хемден чаӊгыстап чыгган болгаш кара-куштуӊ боскаандан алган даштар-биле хуваанак салырга, кончуг шын болур. Аштарны хуваап салыр боорга, ук төлгени хуваанактаары дээр. Хуваанакты салыры тускай чурумнуг. Ону кургаг артыш-биле холааш, торгу пөске шарыыр.

Ар. 52. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Хуваанак салыры».

3.

Арт-сынга хамаарышкан бурунгу билиишкиннер.

1

Чаа тема тайылбыры

Арт – черниӊ бедии, шыпшыы, улуг оруктуӊ ортузу. Арт ажарын шагдан тура кижилер амыдыралдыӊ бир бергези-биле дөмейлеп чораан. Арт кырынга келген улус аът-хөлүнден дүжер, ооӊ ээзинге чеминиӊ дээжизин сөӊнээр, алгыш-йөрээлин салыр, чаламазын баглаар, арт кырында оваага ыяап-ла даш салыр.

Ар. 53. Айтырыгларга боданыр. Чогаадыг-сактыышкын «Артты ажып эрткенивис».

4.

Ыдыктыг тос таӊды.

1

Чаа тема тайылбыры

Тос – ыдыктыг сан. Чижээ: Иезиниӊ иштинге тывылган уруг тос ай болгаш четчип, боттанып, чалараар. Тывада ыдыктыг тос кол таӊды бар.

Ар. 54. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Тос – ыдыктыг сан».

5.

Суг дугайында тоолчургу чугаалар.

1

Чаа тема тайылбыры

Суг – черни тывылдырарынга киришкен кол элементилерниӊ бирээзи. Делегей эӊ баштай сугдан бүткен. Суг бүрүзү: бичии дамырак-даа, кара суг-даа, улуг хем-даа ээлиг. Тыва чонда суг – онзагай оран. Ону Ус оран дээр.

Ар. 56. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Хемчик хемде балыктарныӊ хевирлери».

6.

С. Сүрүӊ-оол «Ырла, Хемчик».

1

Чаа тема тайылбыры

Хемчик – Улуг-Хемге үнүн каткан, унун дургаар тараажылар, кадарчылар хөглеп турар, чуртту, чонну, чуртталганы, ажыл-ишти, амыр-дышты алдаржыткан төнмес ырлыг төрээн хемим.

Ар. 58. Айтырыгларга боданыр. Видеоролик «Хемчик хемниӊ агымнары».

7.

Аржаан. К. Кудажы «Сугга йөрээл». Хартыгайлаары.

1

Чаа тема тайылбыры

Аржаан – ыдык сөс азы эм суг дээн уткалыг. Тываулустуӊ ужурунда кижи аржаанга чүгле кадыкшылын быжыглаар эвес, а сагыш-сеткилин арыглаар.Тыва өг-бүле чыл санында аржааннаар чораан. Аржааннап келген кижи агын-көгүн баглап, аъжы-чеминиӊ дээжизин аржаан ээзинге сөӊнээр. Аржаандан чоруп тура, ооӊ девискээрин аштап-арыгшлаар, ээзинге четтиргенин илередир, байырлажыр. Тыва кижи кылаӊ сугну ыдык кылдыр, алдын кылдыр көрүп чораан. Суглар бажын – кадагалаар, унун – камнаар, арыг сугну аржаанга дөмейлээр, агым сугну амы-биле чижеглээр, кара сугну – каастаар, камгалаар, хумагалаар, а хемнер унун, хөлдер эриин – бокталдырбас.              

Ар. 61. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Аржаанга сагыыр ужурлар».

8.

Отка чалбарыыры.

1

Чаа тема тайылбыры

От – кижини өске дириг амытаннардан ылгай көөр демдек. От – кижилерниӊ амыдыралыныӊ дөзү, өг-бүлениӊ чылыг-чырыы, чаяалгазы. Оттуӊ ажык-дузазы хөлчок улуг болганындан чон бүрүзү аӊаа чалбарып, янзы-бүрү чаӊчылдарны ,  ужурларны сагып чораан.

Ар. 63. Айтырыгларга боданыр. Кыска чогаадыг азы шүлүк «От – амыдыралдыӊ дөзү».

9.

Т. Кушкаш «От чаяачы». К. Кудажы «Отка йөрээл».

1

Чаа тема тайылбыры

Тывалар отту «от чаяачы» дээр. Отче суг чүве чашпас, бок октавас. Өшкен дээштиӊ от орну баспас, артавас. Отту тос-биле кыпсырга, ол арыг болур. Өске чүүлдер-биле кыпсыр болза, от бужартаар, хорадап химирени бээр. Хорадаан оттуӊ шимээни бир өске, кедерезе арынче көстерин чажа бээр. От ээзи кыс кижи болур. Ынчангаш кыс улус одун-көзүн хүндүлээр дизе чугайлаар, аштаар, ажаар-карактаар, чемгерер, арыг-силиг тургузар. Ук чүүлдер сагыттынмайн турар кыс улустуӊ одунуӊ ээзи аш болур. Эртенги шайныӊ үстүн ыӊай-бээр чажып, отка амзадыр. Аалчы кээрге араганы, аъшты-чемни амзаар мурнай, баш санай отче сөӊнээр. От-көс – бурган, кежик, чүдүг, сүзүг. От-көс-биле ойнаар болза, оюп эртпес очалаӊга ораажып боор.

Ар. 65, 69. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Отче өргүүр чемнерниӊ дээжизи».