Тожу анчыларынын ужурлары
статья по истории (6 класс)

Муниципальное бюджетное  оздоровительное, образовательное  учреждение санаторного типа для детей, нуждающихся в длительном лечении,  Ийская санаторная общеобразовательная  школа – интернат.

668532, Республика Тыва, Тоджинский кожуун, с. Ий,  ул. Санлесная 10, tyva_school_186@mail.ru

Класс шагы  «экология 5 класс » :

«Тожу анчыларынын ужурлары болгаш  оларнын  долгандыр  бойдуска хамаарылгазы.»

                                                                                       Удуртукчузу тоогу башкызы:

                                                                                                Дамдын Алимаа Шагдыровна.

Класс шагынын планы:

                                   1.Тожу чоннунун  аннаарынын тоогузу .

                                    2. Диин, алдыны ,элик хулбусту ,

                                         адыгны аннаары база сагыглары.

                                     3.Тожуда билдингир анчылар

                                     4. Улустун   аас-чогаалы.

                                     5.Туннел.

Сорулгазы: Тожуда аннарнын ховартап  эвээжеп турары чонну  дувуредип турар ынчангаш келир уенин    анчыларнын база чоннун  ан –меннге , бойдуска хамаарылгазындан  дорт хамааржырын билиндирери.Торээн чонунун тоогугун  ооренип оон улегер алырыга кижизидери.Бойдуска ынак хумагалыг болурунга  ооредип билиндирер.

Дерилгези : Презентация , чуруктар , улегер домактар.

Тыванын сонгу  чугунун чону Тожу  -Баш –Хем, Хамсара, Сыстыг-Хем чону нун кол амыдыралы –аннаар ,балыктаар .Бичежек аннарны ча-биле а улуг аннарны аянын дузазы- биле адар турган .Чоорту бооларны орус чондан кеш-биле орнап ап чораан. Тожунун чону барыын болгаш топ кожууннардан идик хеви биле ылгалып турган.Ан кежи шыва тон алды азы диин кежи бортБышкак (ан азы иви бышкаа)

Кичээлдин  чорудуу.

1.Организастыг кезээ

-    Экии уруглар !Бо хун Тожу кожууннун башкылары бисте аалдап келген дир!.Олар -биле  амыр -менди солчуп байырдан чедирип каар бис бе уруглар!

Муз.Тожу –ла мен деп ырынын  аялгазы биле.Аннар болгаш анчы  деп  танцы сам.

- Бо хун класс шагында чуну чугаалажырывысты  билип каан боор силер уруглар .( уругларнын харыызы ).

-Ийе  бо хун анчылар дугайында аза дорту- биле чугаалаарга Тожу анчыларынын ужурларынын дугайында  чугаалажыр бис.

Дыннадыг .(Очур –оол Сайын ).Тыва дептерден.

  Тожу кожуун  азы Тыванын сонгу –чоон  талазынын  чону  топ болгаш барыын кожуунардан  конгус ылгалдыг.Идик -хеви  чугаа –домаа чурттаар оран савазы биле  онзагай.Кышкы чадырын ан  ан болгаш иви   кештерин ден  шыпкан болур.Чайгы чадыры  шандан  болур.Бир аалда   уш –дорт  чадыр  азы ог-буле чурттап турар .Тос –он хире  ивилерлиг  болур чораан.Чайгы уеде  балыктап  аннап  амыдырап чорааннар .Балыкты –даа анны –даа  чугле чииринге ойлуг  тудуп аннап чораан.

Ча болгаш  аяын дузазы биле  аннап чорааннар.Анчылар одаан  ыап –ла суг биле ожургеш  чоруур.Чингистиг черге одагланмас  кадыг айыыл чок черге  от салыр  болган.Ан оглунга азы эзирике таваржы берзе  дегбенер  авазы тыпайн баар деп  чагыыр чораан.

-Силер кырган –аваларынарнын  кырган ачаларыннарнын  аннап чораанынын дугайында  чуну билир силер уруглар ? ( уругларнын харыылары )

Башкынын тайылбыры :

Диин, алдыны ,элик хулбусту , адыгны аннаары база сагыглары

     Дииннин эъдин  чемге хереглеп чораан ,кежинден бичии уругларга  бопук идик  борт даарап берип чораан.Алдынын эъдин  шоолуг чивес  чуге дээрге  кадыг болгаш чуксуг.Кежинден  борт даарап Саяндан ажып келген орус кыдат  садыгжыларга аъш –чемге орнап турганнар.Тожунда  эр хиндиктиг кижи бурузу аннаар.Шаанда херээженнер эр кижилерден дора эвес аннаар чораан. Диини  чарынын кырынданна олура –ла  атткаш  дускай даянгыыш болур ыяжы биле  илбектеп аар. Алдыны н изинге  ытты салыптарга  ыяшче  ундуре бээрге  адып алыр.Хаялыг черге  даштар аразынче  кире бээрге  ыштаар, ыштаптарга  алды  уне маннап кээрге адар.Чамдыкта  чанчыс алдыны ийи- даа хонук  истеп сурер.Оон туржук  херээженнер  безин бо уеге чедир аннаар.

Улуг аннарга элик хулбус буур мыйгак  адыг хамааржыр.Элик сыыны  чайгы уеде эртенги кежээки одар уезинде  аннаар.Аннын  эъдин чоок кожалары торелдери -биле улежип чиир. Аннын кежинден идикти ,хаакты кылыр.Часкы уеде  кыс   аннар аттпас.Чуге дээрге боос уези.Эликти кышкы уеде сегиртир .Ук чернин чону « туралажыр» дээр. Уш кижи  турага турар,Ийи азы чангыс кижи алгырып анны сурер. Ан кээрге  турада кижилернин кайы бирээзи адар.Аткан кижи  бажын ооргазын алыр.Алгырганы  ужалыг бутту артканнары  боттары улежир.Сыын мыйгакты чайгы уеде одардан ангыда чайгы уеде дуъште  малгаш азы холге  кирип турар уеде адары белен.Барыын болгаш топ кожууннарда  анчылар  дус кедээр дээр , а бистин анчыларывыс «довурак» аннаар дээр.

Баш бурунгаар белеткеп каан бедик ыяшта  серижигешке  анны хондур кедээр.Чуге дээрге аннар дунеки уеде  дус чылгап келир.

Адыг аннарнын эн улуу.Эъди  унелиг чаа , оду эм.Чайгы уеде  колдуунда  адыгны атпас.Эъди чыдыг шоолуг читтинмес болур.Куску болгаш кышкы уеде чиирге амданныг.Куску чайгы уелерде  чугле эки боолуг чорааш азы хенертен таварышканда адар.Аннаар таарымчалыг уе – кышкы ижээнде удуп   чыдар уедеТожу.Анчылар  ижээн дивес – унгур аалдаар дээр.Баштай  ижээнни  анчы азы ыды  коруп каар.Чангыс кижи «аалдавас » уш дорт кижи  болур.Ижээни долгандыр  анчылар туруп алыр  5-6 метр ыракка турар.Узун шеттер-  биле  ижээннин аскын дуглаар дундуунден  шет -биле  «буруладыр». Шет узун болур. Адыгны корген кижи – кежин ,улуг назылыг кижи биле атткан кижи  одун улежир .Адыгнын адыжын , дыргаан база улежир.Адыгнын дыргаа  биле домнаныр чаш уругнун кавайынга кара куштерден  камгалал кылдыр азар.Адыгнын чаан соока алысканда  боостаа аарыгларынга база херээжен аарыгларга ажыглаар.Ортен  кеш аарыгларынга  эмнээринге дыка дузалаар.

Сагылгалары.1.Аал чоогунга  боду келген анны адып болбас.

                          2.Боос азы  оолдуг ан атпас .

                          3.Турага азы одарга  хой аннар чорза  чангысты азы ийиден хойну атпас.

                          4. «Оске ан» аннардан  бир ылгалдыг (чангыс мыйыстыг ,хевири ангы ,) анны атпас.

Оске анга таваржырга  айыылды азы эки чуулду болурун  сагындырып турар.Бо таварылгада анчы дораан  дедирлеп чанар турган.Чуге дээрге  ындыг аннар «чер ээзи » азы «аза ан » бооп болур.

Тожуда билдингир анчылар.

3 1.Мырлаа Акович  ….Ленин орденнинин эдилекчизи . Улуг даг чурттуг .Чангыс анныыр сезонда диинни  мундан эвээш эвести алдыны «кишти» 50 -100 чедир промхозка дужаап чораан .

  2.Бараан Серен Чурукпановна .Тора-Хем совхозтун алдарлыг аннчызы Ленин орденнинин  база медальдарнын эдилекчизи.Диини беш чустен чеди чуске чедир , кишти чээрбиден – беженге чедир дужаап турган.

  3.Тундума Кумзуяк …. Промхозхтун алдарлыг ажылдакчызы анчызы .Бугу назынында  олук дужаап кат  чимис тооруктун нормазын ажыр кууседип  чораан.Улуг уруу Тундума Валентина Кумзуяковна

алдарлыг башкы.Оглу Тундума Леонид Кумзуякович  ачазы дег суурнун улуг анчызы ,Тундума Ирина Кумзуяковна – товаровед,Тундума Алимаа Кумзуяковна – хууда  сайгарлыкчы  пекарня  садыглыгларлыг.

Амгы уеде аннаары  база  акша ажылдап алырынын бир аргазы.Ынчангаш бистин суурувуста  эки анчылар  эвээш эвес .Оларга Баглат Кежиктиг Евгеньевич , Шуурге Кежиктиг Павлович , Кол Азият Андреевич дээш оон-даа оскелер хамааржыр.Олуктин  ортээ 2008 – 2011 чылга чедир 1000 акша -2000 мунга акша, 2011-2014 чылга чедир 500 акша, 2015 чылда 4000 мундан- 5000 мунга чедир.

Моон коорге  олук ортээ бо чылын эн улуг болуп турар.

 Улустун   аас-чогаалы.

    iii  Анчынын чанчылы.Тожунун   чоннунун  кол амыдыралы  - аннаары ынчангаш чоннун аас чогаал ….Хой нуурузунда  бойдуска болгаш ан –менге хумагалыг болурунга кижизидип турар.

Улегер- домактар .(Кол Монгун-Херел, Хертек Мерген ,Дандарай Чодураа)

Ошкен дээш от орну артавас                                                        Силгиир анда

Олген дээш  адыг бажы артавас.                                                 Алды чараш.

Танды олчазын улежип чиир .                                                     Кызыл эът тоне бээр

Ажырамчы  чазый болба.                                                              Кызыл арны косту бээр.

Дурген чугаа.

Кордум четтим кок хорум ,

Хорумналза бедик оваа,

Овааланза  орзан даштар,

Дашталза –ла  хаяда истер

Истелзе -ле  имин ыяш,

Ыяшталза –ла  ыргак сояк,

Соякталза –ла  айдызаан боо.

Чалбарыг.

Улуг –Даг   хэйыракан (хайыракан)

Уруг чаштан оскен Тайгам

Ууттунмас эъттиг анндан хайырла.

Уруг- дарыым  ишти- хырным бортап

Улуг диленип чор мен.

Силгиир аннын чаражы

Алды киштен  ,диин кужугенден

Аскымга ой эъттен берип хайырлап

Аал оранымга аъш –чем орнаар

Чараш анындан хайырлап кор , Тайгам

Кожумактар

Баарымда  одаан каккан

Баалдыктыннын анчызы мен  

Озенинде  одаан каккан

Одугеннин анчызы мен.

Хавак тайга хайыракан

Хадып турда чагдаванар

Чурек тайга хайыракан

Чудеп турда чагдаванар.

Кара анныг силгиир анныг

Чаважынга  чуртаксаар мен.

Чараш кара  анчы оолдун

Чадырынга оруксаар мен.

Сыын мыйгак турлаа болган

Сынннар эдээ торээн черим

Сырынналдыр манннап орар

Сыын баштыг чарыларым.

Бо кичээлдин  мурнунда  Ий суурнун улуг назылыг   херээжен   анчызы, ивижи чораан  улуг угбай

 Тонгурбан Кунзенмаа Аковна- биле ужуражып  чораан болгай бис 83 харлыг.Шаанда  хой кезии херээженнер  аннаар чораан.Мен база анныыр уезинде 50-60 диинни база 5-6 алдыны  (кишти )

адып экээр чораан мен.Мээн эжим Ак Хунзурге  улуг анны ( сыын мыйгак) безин аннап кээр чораан.Амгы уеде херээжен улустун аннаары  ийи-чангызар апарган.Аныяк херээжен  анчыларга  Наадым Салбаккай Бичеооловна ( Хам-Сыра),Бараан Людмила ( Адыр –Кежиг).

Анкета ажылы.( Оюн Чай –Ханаа ,Донгак Аялга

     Чээрби  эр кижилерден   оскээр  кожуксээр силер  бе ? – деп айтырыга  чугле чангыс кижи ийе деп харыылаан.

Моон алгаш коорге  Тожунун  эр чону  чуртту - биле  дыка чоок  харылзаалыын  коргузуп турар. Деннелге   ажылын  дыннаалынар.(Ак  Сайын –Моге)

Тожунун промхозундан  уш чылдын  туннелдериннин дугайында  айтырган бис.

2012 – олуктун ортээ аар 3 мун акша.Энне хойну кишти  Ий суурнун  аннчылары дужааган.

2013 -2014 чылда  олук ортээ – 800 акша.Эн-не эвээшти дужааган.

2015 – чылда  олук  ортээ  4 мун акша .Ам безин элээн хой олукту  дужааган.Моон коорге  олук чоннун амыдыралынга  кайы хире ажыктыы коступ турар. Тожунун алдызы чер аайы –биле база ылгалдыг. Сыстыг –хем талазы азы тайгалары чавыс черлернин алдызы чырык сарыг оннуг ,а Чаваш , Одуген ,Улуг- Даг, Хоор-_Арганын _алдызы хурен азы кара болур чораан.

Туннел ( башкы ) :Тожу  Тыванын Эн-не хой арга- арыг ээлээн кожууну. Амгы уеде  арга арыгнын ортенип   турарындан ан -мен чылдан -чылче  эвээжеп турар.Шаандагы анчылар  хой ан атпас турган болза амгы уеде машиналыг  « чырыдып » аннаары чанчыл апарганы хомуданчыг . Машинанын фаразынын чырыындан  аннар карактары  чылчырыктап ттуруптар, ол уеде каш – даа анны  адып  болур .А бистин огбелеривис  чугле ааска ой кылдыр адып ап чораан.Бир эвес  аннаашкын  бо хевээр уламчылаар болза  келир уеде  уругларывыс  ан – мени  эъдин чиир хамаан чок аннарны чугле чуруктардан коор  апаары  магат чок .Бир эвес  чараш  бойдустуг  Тожувустун  анын успес дизе шаандагы  анчыларнын  ужурларынче  корнуп  сагыыр ужурлуг бис

Ыры : Саая Самыя .Ий суурум.( Уруглар ырлаар )

Онаалга : Дыннадыглар бижип кээр.Темазы : Арга арыг-ан меннин бажыны.

                                                                                      Анчыларнын  кандыг оске   сагыгларын билир силер.