Улусчу эртемден - Ондар Дарыма Киш-Чалааевич
учебно-методический материал на тему

План

1. Киирилде

2. Ондар Дарыма Киш-Чалааевичинин намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-ижи. Ук-тоогулуг, салым-чаяанныг эртемден

3. Улусчу эртемден, аас чогаалынын чыыкчызы, суртаалчызы

4. Дарыма Ондарнын салгалдарынын сактыышкыннары

5. Туннел сос

Киирилде

Сорулгалары:

1. Улустун аас чогаалынын нептередикчизи, Тыва Республиканын алдарлыг ажылдакчызы. Дарыма Киш-Чалааевич Ондарнын намдарын болгаш чогаадыкчы ажылын шинчилээр.

2. Дарыма Киш-Чалааевичинин салгалдарга арттырып каан уужезин сайзырадып, аас чогаалынын хевирлеринге болгаш номчулгага ук теманы дамчыштыр сонуургадыр.

3. Аас чогаалынын кадагалакчылары улусчу салым-чаяанныгларны тодарадып шинчилээри болгаш чоннун чаагай чанчылдарын, культуразын бедидип, угаан-бодалын сайзырадыры.

Аннотация

Шинчилээр чуул:

Улусчу эртемден чогаалчы, эмчи-домчу, Дарыма Ондар – аас чогаалынын чыыкчызы, суртаалчызы. Салгалдарынга аас чогаалын дамчыдып, чеченнин сонун арттырганы.

Шинчилээр объектизи – улусчу эртемденнин тыва литературанын хогжулдезинге, тыва чонунга арттырган аас чогаалынын болгаш оске жанрларнын хевирлери…

Ажылдын сорулгазы:  аас чогаалынын тыва литературадаажыглалынын бедик утка-шынарлыын, тыва езу-чанчылдарны, чоннун культуразынга синиргени, сос курлавырын байыдып, уран-мерген болдуруп турары.

Ажылдын практиктиг ужур-дузазы:  ажыл ук теманы улам хандыр шинчилээринге сонуургалды оттурар болгаш темага хамаарыштыр шенелде шинчилел ажылы болуп турар.

Ажылдын туннели:  методиктиг дуза кылдыр парлалгага унер. Ам-даа чедир уламчылап сайзырадыр.

Дарыма Киш-Чалаевич Ондарнын допчу-намдары

        Дарыма Киш-Чалаевич Ондар 1934 чылдын апрель 10-да Тыва Арат РЕспубликанын Чоон-Хемчик (амгы Сут-Хол) кожууннун Манчуректе Устуу-Чыраалыг-Ой деп черде кыштагга малчын, тараачын ог-буленин 6 уругларынын эн улуу бооп торуттунген. ачазы Киш-Чалаа Чопченеевич. (уйгур-ондар, 1902-1970) Манчуректин Холчуктуг сумузунун сураглыг могези (Чалаа-Моге дижир чораан), анчы, одучу, тоолчу, каргыраалаар, хоомейлээр кижи чораан. Авазы Балбыр уруу Серенмаа база-ла Алдан-Маадыр сумузунга торуттунген. Хой ажы-толдуг ог-буленин уруу. 1929-1955 чылдарда (26 чыл тургузунда) чылдын-на Абаканче мал суруп чоруп турган. Ачазынын адазы Чопчене аарый бээрге, авазынын торели Ишкин иштинден хооп эккелгени Ондар Матпа (Чаштыг-Кадай) деп хам эдип каан. Ол хамнын зерекселин 1950 чылдар эгезинде орус эртемден В. П. Дьяконова Ленинградче аппарган, о лам ында тоогу-этнография музейинде шыгжаттынын чыдар. Суг-Аксынын чеди чыл школазын, Кызылдын башкы училищезин, совет-партия школазын, Кызылда куруне башкы инстидудун дооскан. 1956 чылда Саглыга ажылдап тургаш, сураглыг тоолчу Ооржак Чанчы-Хооден тоолдар бижип эгелээн. Экспедицияларга, чыыштарга идепкейлиг киржип турганын барымдаалааш, 1966 чылда Н. А. Сердебов Ондар Дарыманы эртем-шинчилел инстидудунче ажылдаары-биле чалаан. Оон бээр 1990 чылдарга чедир 34 чыл дургузунда ол институттун аас чогаал болгаш литература секторунга ажылдап келген. Ол уенин дургузунда Дарыма Киш-Чалааевич бугу булуннарынга чедип, аас чогаалынчыып келген.

        Улустун аас чогаалынын чыыр талазы-биле эртемдени, аас чогаалды билири-биле ховар кижилернин бирээзи - Дарыма Киш-Чалааевич Ондар. Куш-ажылчы базымын Алдан-Маадыр сумузунга кижизидикчи башкыдан эгелээн. Овурнун комсомол райкомунга секретарьлап, Саглы, Алдан-Маадыр, Бора-Тайга, Суг-Аксы школаларынга башкылаан. Тыванын дыл, литература болгаш тоогунун эртем-шинчилел институдунга ажылдааш, бичии эртем ажылдакчызындан улуг эртем ажылдакчызынга четкен.

        Ол сагыш човангыр ада. Оонун ишти Дайгымаа Астыкпановна-биле уш

у ругну остургеш, эртем-билигге чедирип каан. Улуг уруу Чечек – Томск хоорайга эртем чедип, аспирантура дооскан, эртем ажылдакчызы… уруу Уран – садыг шугумунда, оглу Мерген – чолаачы. 1992 чылда Тыванын сарыг шажыннын оралакчызы Камбы-Ламбазы турган. Эм оъттар-биле улус эмнээр эмчи-лама чораан. 2000 чылда мочээн.

Чогаадыкчы ажыл-ижи

        Тыва чоннун аас чогаалын-тоолдарны, тоолчаан домактарны чыып, оларны чырыкче ундурген болгаш аас чогаалынын экспедицияларын, тоолчуларнын чыыштарын кылган.  Дарыма Киш-Чалааевич Ондар тыва улустун аас чогаалынын могейикчизи, хой-хой тыва тоолдарны, улегер домактарны, тывызыктарны ада-огбелеривистен дыннап бижип, аныяк салгалга ортээ турбас белек кылдыр арттырган.

        Ол ниитизи-биле сес аас чогаал чыындыларын белеткеп ундурген. Оларга « Тыва улустун тывызыктары» (1976), « Маннайнын тоолдары» (1971), «Тыва тоолдар» (1968), «Демир-Шилги аъттыг Тевене-Моге» (1972), « Тывынарам, тывынарам» (1968), «Арзылан моге» (1974), «Баазанайнын тоолдары» (1980), «Бора-Шокар аъттыг Боралдай» (1983) деп чыындыларнын автору. Мындыг янзылыг тускай чыындылардан ангыда темаларга он ажыг статьяларны бижип, институттун ундургени тускай чыындыларга болгаш республика солуннарынга парлаткан. Дарыма Киш-Чалааевич Ондарнын чогаадыкчы талантызы хой талалыг. Ангы-ангы чылдарда элээнхой шулуктерни бижип, «Улуг-Хем» альманагынга, «Шын», «Тыванын аныяктары» деп солуннарга парлаткан. База тыва дылче алтай улустун тывызыктарын, моол улустун «Монгун куу биле алдын куу», «Сагынгыр буга», «Чалча болгаш ноян» деп тоолдарын очулдурган.

        2004 чылда торээн чери Алдан-Маадырга 70 харлаан юбилейинге оон эш-оору, ог-булези, чангыс чер-чурттуглары эртемденге тураскаадып чылыгчырык сактыышкыннарны эртирген. Ол юбилейге уткуштур оон ог-булези, уруу Чечек Ондаровна Адыгбай адазынын изин-салгаан эртемден болган амгы уеде философия эртемнеринин кандидады Тыванын Куруне университединин башкызы, институттун эртем ажылдакчылары Урана Донгак, Василий Салчак оларнын кол киржилгези-биле «Улусчу эртемден – Ондар Дарыма» деп чыындыны чырыкче ундургени,оон адын монгежидеринге буянныг сактыышкын болган. Бо чыындыда торээн черинге, аас чогаалын чыып, бижикчилеринге тураскааткан шулуктерни, тоолчургу чугааларны («Инек биле Сыын») кыска чечен чугааларны болгашоске-даа аас чогаалынын хевирлерин ундурген.

        Торээн черинге оон каас-чараш бойдузунга тураскааткан шулуктери онзагайчерни ээлеп турар.

Торээн чуртум.

Ажык байлак эгээртинмес

Арбын даглар хову шыпкан.

Амыдырал байлак-шиник-

Алдар аттыг мээн чуртум.

Эртем-билии тоолда дег,

Эдеринчи, ракетавыс,

Эн-не ырак Курбустугну

Эргээш, кээптур, оорунчуун.

Башкаланмас соруу чангыс,

Маадыр ишчи аймак чоннуг,

Ортемчейге быжыг тайбын

Оргуп туткан мээн чуртум.

        Дарыма Киш-Чалааевич Ондар тыва эртемге,  культурага киирген улуг улуг-хуузун, улус-чонга ачы-буянын Тыванын Чазаа бедии-биле унелеп, 1994 чылда анаа «Тыва Республиканын алдарлыг ажылдакчызы» деп хундулуг атты тывыскан.

        Тыва Республиканын Чогаалчылар эвилелинин кежигуну. Тыва Республиканын алдарлыг ажылдакчызы. 2000 чылдын июнь12-де мочээн. «Эки кылган ажыл – элеп читпес алдар» дижири дег,ОндарКиш-Чалааевич Дарыманын бугу тываны могаг-шылаг чокка эргип чоруп тургаш, тоолчулар, чеченнерден чыып бижип кааны хой санныг аас чогаалы чангыс эвес чыындыларга, шинчилелдерге ундезин болган.

        Тыванын гуманитарлыг шинчилелдер инстидудунун аас чогаал фондузунда Дарыма Киш-Чалааевиччеден ажыг ангы-ангы чеченнернин, чеди мун ажыг аас чогаалынын янзы-буру хевирлерин болгаш чузун-буру дыл, тоогу, этнография-биле холбашкан материалдарны ун тырттырар херекселге болгаш саазынга арттырып каан.

        Ол болза тоолдар, тоолчургу болгаш тоогу чугаалар; алгыш-йорээлдер, тывызыктар, ыр-кожамыктар, улегер домактар, дурген чугаалар; хамнарнын онзагай аас чогаалы, анчыларнын солун чугаалары, хоктуг чугаалары, черлер аттарынын тывылган тоогулери, кижинин чаа торуттунуп чаяаттынганындан эгелээш, ону соолгу орукче удээринге чедир, оон хун-буруде кылып чоруур ажыл-амыдыралы-биле болгаш ажы-толу, азыраан малы, аал-чурту, оран-делегейи-биле холбашкан чанчыл-езулалдарга хамаарышкан материалдар; унуштерден эм-тан кылырынын чончу аргаларын мерген угаанныг огбелерден шингээдип ап, кижинин мага-бодунга, сагыш-сеткилинге, угаан-бодалынга сузук-биле деткимче коргузеринин дугайында материалдар болур.

        Тыванын гуманитарлыг шинчилелдер инстидудунун аас чогаал фондузунда тоолчуларнын болгаш чечен кижилернин намдар-тоогузунге хамаарышкан унелиг материалдарнын колдуу-ла Дарыма Киш-Чалааевичинин чыып бижээн ажылдары болуп турар. Ол материалдарнын чамдыызынын онзагай чуулдерин манаа допчулап корээлинер.

        Дарыма Ондар 1977 чылдын февраль 1-8 хуннеринде тыванын сураглыг тоолчузу Тулуш Баазанайнын намдар-тоогузун сураглап, Улуг-Хем кожууннун Торгалыг суурга сургакчылап чораан. Оон чыып эккелген чуулдери  тыва аас чогаалын шинчилээр эртемге унелеп четпес улуг эртине дегууже болган. Ында, бирээде, улуг тоолчунун авазыБичеккей биле ачазы Халдаа Тулуштернин, база оларнын бо хуннерге чедир амыдырап-чурттап чоруур ачы-уре салгалдарынын дугайында медээлер бар. Ийиде, Баазанайнын бичиизинде тоолдар дыннап, ооренип ап чораан черлери Ары, Овур Торгалыглар, тоолду сактып алырынын аргаларын болгаш ону ыдарынын чурумун, аян-хевирин, айтып берип чораан торели болур улуг тоолчу башкызы Донгак Конгаржык, Ары-Торгалыгга кады тоолдап чораан уежилери сураглыг тоолчулар Кундай, Когел, Баштак-оол Сарыг-Шыыр, чечен хогжумчу Андрей Чулдум-оол дээш оон-даа оске тоолчулар дугайында медээлерни чыып кылган. Оларнын намдар тоогузунден алгаш коорге, ол тоолчулар кайгамчык ус-шевер, чазаныр, демир-тес-биле узаныр-дарганнаар, черге дегзе тараа тарыыр, хогжум херекселдери тудупканда игилдээр, бызаанчылаар, хомустаар кылбас-тутпас чувези чок кызымак, мерген угаанныг огбелер боор чуве болду деп бадыткап тодараткан.

        Дарыма Киш-Чалаевичинин чыып кааны тоолчуларнын болгаш чечен кижилернин намдар-тоогузу-биле холбашкан материалдарында оларнын хой-кезии анчылар, малчыннар болуп турары база таварылга эвес. Олар аас чогаалынын жанрларындан ангыда, аннаарда аннар, ховар куштар оттунери, оларны эдискилеп, амыргалап кыйгырары, мал алзырда инекти хооглээри, хойну тоотпалаары дээн ышкаш база-ла кижинин хун-буруде кылып турары бо бугу чуулдерде, амыдырал-чуртталгазынын ужур-утказы синникени база бир онзагай. Дарыма Киш-Чалааевич Ондарнын чыгган аас чогаалындан улегер домактарынын болуктээшкинин тодарадып корээлинер.

1. Дарлакчыларга удур.

Ыт чараазын чылгангаш, тотпас,

Дужумет ундут алгаш, покпес.

Балык чок холдун солганы дээре,

Ажык чок байнын ядарааны дээре.

Ядыыны бай кээргеес.

Янданны от кээргевес.

Кожамыктар

Аштаза-даа, суксаза-даа,

Алдан-Маадыр чуртум херек.

Сургап, чагып, айтып турар

Суртаалдыг-ла авам херек.

Суксаза-даа, аштаза-даа,

Суму тову чуртум херек.

Сургап, чагып, айтып турар

Суртаалдыг-ла авам херек.

Кужур чурттум Алдан-Маадыр

Айдын чырык турар болзун.

Арат чоннун совхозтары

Амыр хогжуп турар болзун.

Сула тараа тарып аарда,

Сула оъттуг Хаттыг-Чазы

Суксап келгеш домактажыр

Суксун чемниг авам кадай

Каргыраанын сынын ойдан

Харап, коруп органымны.

Кайбы кара кожулаамны

Кагбайн, салбайн чораанымны.

Когей сыннын кырын ойдан

Коруп, харап органымны

Коруп, суйбап чораанымны.

Кобду дайынынга киржип чораан Ондар Алдын-Херел Орбакановичиден Ондар Дарыма Киш-Чалаевич 1970 чылда дыннап бижээн.

Кожамыктар

Доруг дойнун сынын чазаан

Дозулуг-ла кызыл эзер.

Дозур кара бажым чазаан

Догуржактыг кызыл чала

Ыравазым ырай берген,

Ыр-ла шоорум киткей берген.

Ырлай берген кулугурга

Ыргак хомус кайын чедер.

Чер-ле кезиир кулугур дээш,

Ченгем, акым аттына бээр.

Челе соорткен бызаалар чок,

Ону дилеп чордум дээр мен.

Каткы бажы каткан эвес,

Хаак-ла бажы каты-ла ыйнаан,

Хаак бажы катса-даа-ла,

Катап унуп кээр-ле ыйнаан.

Манны-Хая Кыргысович, 1905 чылда торуттунген, Арыг-Бажы суур.

Тывызыктарнын темалары байлак, дылы уран-чечен

Кижи, мал аймаа, азырал амытаннар аймаа, ан-мен аймаа, куштар аймаа, балык, курт-кымыскаяк дугайында, ортемчей, агаар-бойдус дугайында, суг, оът-сиген, чырык дугайында, даараныр херекселдер, орук, аъш-чем, идик-хеп дугайында, ог, бажын дугайында дээш черле тончу чок деп болур. Бо адаанывыс темаларны «Тывынарам, тывынарам» (1968) деп номундан болуктеп тодараттым.

Тывызык дугайында каш чижекти корээлинер.

1. Чугаазы чажыт,

Чурумалы чараш.

2. Адын адаарга оске.

Арнын коорге боду.

3. Арнын таный-дыр мен,

Адын, адыр, тыптайн.

4. Шолалаарга ангы –

Чогум коорге, арны

Дарыма Ондарнын доргул-торелинин сактыышкыннары

Раиса Рузаевна Ооржак:

 - Дарыма даайывыс кады торээннеринин эн-не улуу кижи. Ол мээн авамнын кады торээн улуг акызы. Элээди уелеримде-ле, ортумак класстарга тургаш-ла даайымнын эртем-номга хандыкшылдыг чоруун эскерген мен. Хой-ле тоолдарны шээжи билир биске кежээлерде ыдып бээр турган. Тоолчу кырган-ачавыс Хургул-оол Монгуштун тоолдаарындан салдыкпас чораан. Даайымнын хой-хой тоолдарын дыннап, чыып бижип берип чораан мен. Огбе тоолчувустун улегери Дарыма Ондарнын аас чогаалынын чыыкчызы, улусчу эртемден болганынга улуг салдарлыг, ооредиглиг болганын даайывыс сактып чугаалап орар чуве. Чечен-мерген состери, улегер домактары-биле бистерни угаадып, эртем-билигге, куш-ажылга бисти угаадып сургап чораан. «Олутта олча чок, чыдында чыргал чок» чоор дигилеп ажылгыр болурун сургап чорду. Оон чечен состери тыва чонну сургап, угаан-бодалын сайзырадып, аас чогаалынче сонуургалды кодурген деп бодаар мен.

        Монгуш Чечек Хунаевна:

- Ондар Дарыма Киш-Чалаевич кады ойнап оскен акым-дыр. Билип кээримге-ле аалывыста турар кижи. Элээди уелеринден эгелээш-ле оон аас чогаалынга сундулуу, чечен мергенин эскерген мен. Улегер домактарны, тоолдарны кежээнин-не чай хос аразында биске ооедип, аравыста чечен-мерген, соскур кижи кымыл деп маргыжып-даа турар бис. Аас чогаалынын хевирлеринден кожамыктарны амгы уеге дээр сонуургап, чогаадып чон ортузунда чарлаттынган езу-чанчылдар моорейлеринге ырлап кууседип чор мен. Шынап-ла, аас чогаалы чоннун, бистин салгалдарывыстын келир уеде амыдыралынын культурлуг, чараш чеченболурунун херекчизи деп бодаар мен.

Туннел

        Аас чогаалынын чыыкчызы, эртемденивис Тыва чуртувустун толептиг кижилеринин бирээзи. Ол эдержип, ужуражып чораан чечен-мергеннери ышкаш ус-шевер, чуруттунар, дошпурлуурлаар, хомустаар, хоомейлээр, чогаадыкчы, башкы, эмчи-амгы уенин чечен-мерген кижизи чораан дээрзин таныжып кордувус. Оон чогаадыкчы ажылындан, эртемденнернин, торел-доргулунун сактыышкыннарындан, оон шынап-ла улусчу эртемден чораан овур-хевири илереп келир.