Рабочая программа по родному башкирскому языку
рабочая программа (9 класс) на тему

                                                             Календарь-тематик планлаштырыу.

                                                                       9 класс. Йылына-68 с171т

Аңлатма яҙыу.

9 - сы  класс өсөн туған (башҡорт) теленән һәм әҙәбиәтенән эш программаһы.

Программа:  бөтәһе 68 сәғәткә планлаштырылған. Аҙнаһына 2 сәғәт иҫәбенән.

Төҙөүсеһе :  ?1йфуллина Резида Р1шит 6ы8ы

Дәреслек: 1. Әсә теле: Урта мәктәптең 9 – сы класы өсөн дәреслек. 5 – се баҫма, үҙгәрешле.– Өфө: Китап, 2014. – 168 бит. Псәнчин В.Ш.

                   2. Башҡорт әҙәбиәте. Урта мәктәптең 9 – сы класы өсөн дәреслек. 2 – се баҫма. - Өфө: Китап,2010. – 240бит. Хөсәйенов Ғ.Б.

Программа  кимәле: базис

У6ытыусының тел буйынса уҡыу - уҡытыу методик комплекты :

1. Усманова М.Ғ., Ғәбитова З.М. Башҡорт теленән диктанттар һәм изложениелар йыйынтығы.– Өфө: Китап, 2009.
2. Ғафаров Б.Б. Әҙәбиәт уҡытыу методикаһы. – Өфө : Китап, 2008. – 352 бит.
3. Псәнчин В.Ш. Псәнчин Ю.В. Башҡорт теленән программалар (5 – 11 кластар өсөн) – Ижевск: КнигоГрад, 2008. – 160 с.
4. Баһауетдинова М. И., Йәғәфәрова Г. Н. Башкорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә яңы технологиялар ҡулланыу.

Уҡыусылар өсөн тел буйынса уҡыу- уҡытыу методик комплекты:

 1. Әсә теле: Урта мәктәптең 9 – сы класы өсөн дәреслек. 5 – се баҫма, үҙгәрешле.– Өфө: Китап, 2009. – 168 бит. Псәнчин В.Ш.

 2. Башҡорт әҙәбиәте. Урта мәктәптең 9 – сы класы өсөн дәреслек. 2 – се баҫма. - Өфө: Китап,2010. – 240бит. Хөсәйенов Ғ.Б.

Программа үҙенсәлектәренең характеристикаһы:

           Эш программаһы Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан раҫланған “Башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән программа. Псәнчин В.Ш. Псәнчин Ю.В. Башҡорт теленән программалар (5 – 11 кластар өсөн) – Ижевск: КнигоГрад, 2008. – 160 с.

Башҡортостан Мәғариф  Министрлығы  тарафынан  тәҡдим  ителгән  программа Башҡортостан Республикаһы Йәрмәкәй районы муниципаль районының Йәрмәкәй ауылы урта дөйөм  белем  биреү  мәктәбе  муниципаль  дөйөм белем  биреү  бюджет учреждениеhының  «Уҡыу  планы»на  ярашлы  рәүештә тормошҡа  ашырыла.

Был эш программаһында федераль һәм республика закондары талаптары тормошҡа ашырыла:

• «Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре тураһында» Законы;
• Башҡортостан Республикаһы халыҡтары телдәре тураһында» Законы;
• Башҡортостан Республикаһының “Мәғариф тураһында” Законы;
• Башҡортостан Республикаһының “Уҡытыу һәм тәрбиә биреү” концепцияһы;
• Рәсәй Федерацияһының «Мәғариф тураһында» Законы.

Программа йөкмәткеһе 3 йүнәлештән тора:

1.  телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу һәм камиллаштырыу;
2.  телдең системаһын ( фонетика, орфография, орфоэпия, грамматика, пунктуация) өйрәнеү;
3.  бәйләнешле текст менән эшләргә өйрәтеүҙе күҙ уңында тота. Шулай уҡ унда милли тәрбиә  тураһында ла мәсьәлә күтәрелә.

Программаның йөкмәткеһе һәм төҙөлөшө.

Рус һәм башҡа мәктәптәрҙә телде белмәгән балаларға башҡорт телен өйрәтеүҙең байтаҡ үҙенсәлектәре бар. Уларҙың иң мөһимдәрен һанап китәбеҙ:

1. Башҡорт телен башланығыс кластарҙа алған белем һәм күнекмәләрҙе талаптарға ярашлы практик йүнәлештә тәрәнәйтеү, башҡорт теленең өндәр системаһы, лексик байлығы, морфологик категориялары һәм синтаксик төҙөлөшө тураһында белем биреү.
2. Туған әҙәбиәт материалы еңелдән ауырға барыу принцибына ярашлы урынлаштырыла. Йөкмәткеһендә нигеҙҙә идея - тематик, тарихи-хронологик һәм жанр принцибы һаҡлана. Башҡортостандың мәҙәниәте, әҙәбиәте, сәнғәте өйрәнелә.
3. Башҡорт теле мотлаҡ практик рәүештә өйрәнелә. Лингвистик һәм әҙәби күренештәр, уҡыу материалы нигеҙендә, практик ҡулланыу маҡсатынан сығып өйрәнелә (коммуникатив йүнәлеш).

Уҡыусыларҙың  белем кимәленә талаптар:

1. Ҙур булмаған эпик әҫәрҙәрҙе йәки уларҙың өҙөктәрен  һөйләп биреү.

  Художество әҫәрҙәрҙе инсценировкалау.

2. Уҡытыусы ҡуйған проблемалы һорау ярҙамында геройға характеристика биреү.

• Тәҡдим ителгән әҫәрҙәрҙе тәржемә итә белеү, таныш булмаған һүҙҙәрҙе айыра белеү.
• 12-14 шиғырҙы яттан тасуири һөйләй белеү.
• Эпик, лирик, лироэпик һәм драматик әҫәрҙәрҙе айыра белеү.

3. Һорауҙарға тулы яуап һәм геройҙарға баһалама биреү

• Уҡылған әҫәрҙәргә үҙ мөнәсәбәтеңде белдерә белеү.

4. Телмәр ағышында өндәрҙең үҙгәреүен айыра һәм аңлата белеү.

• Диалогтарҙа башҡа кешеләрҙең телмәрендәге орфоэпик хаталарҙы күҙәтә һәм төркөмләй белеү.
• Һүҙлектәр менән файҙалана белеү.
• Диктант, изложение һәи иншалар яҙыу.

Укыу - уҡытыу программаһында планлаштарылған һөҙөмтәләрҙе үҙләштерелеүен баһалау:

1. Класта һәм өйҙә башҡарыла торған яҙма эштәр өйрәтеү һәм тикшереү характерында була.

Уларға түбәндәгеләр инә:

• башҡорт теленән төрлө типтағы күнегеүҙәр;
• тәржемә эштәре (башҡорт теленән рус теленә һәм киреһенсә);
• дәреслектәрҙәге әҙәби текстарға пландар төҙөү;
• һорауҙарға яҙма яуаптар һәм иншалар;
• тел һәм әҙәби материалдар буйынса аналитик һәм дөйөмләштереү тибындағы схемалар, проекттар һ.б. төҙөү.

2. Башҡорт теленең ағымдағы, сирек йәки йыл аҙағында, шулай уҡ уҡыу йылы башында инеү диктанты, ҙур темаларҙан һуң йомғаҡлау контроль эштәре үткәрелә. Ағымдағы контроль эштәр программаның өйрәнелгән материалын үҙләштереүҙе тикшереү маҡсатында уҙғарыла. Уларҙың төрө һәм үткәреү йышлығы өйрәнелә торған материалдың ҡатмарлылығынан, уҡыусыларҙың белем кимәленән сығып билдәләнә. Ағымдағы контроль эштәр өсөн уҡытыусы йә тотош дәресте, йә уның бер өлөшөн генә файҙалана ала.
3. Уҡыу йылы башында инеү диктанты, сирек һәм йыл аҙағында йомғаҡлау контроль эштәре мәктәп администрацияһы менән берлектә төҙөлгән график буйынса үткәрелә. Контроль эштәрҙе сиректең беренсе көнөндә һәм дүшәмбелә үткәреү тәҡдим ителмәй.

Программа материалының үҙләштереү кимәле уҡыусыларҙың дәрестәрҙә телдән биргән яуаптарына һәм яҙма эштәренә ҡарап баһалана. Бының өсөн башҡорт теленән һәр класта түбәндәге күләмдә контроль эштәр, яҙма эштәр үткәреү ҡарала:

Программа материалының үҙләштереү кимәле уҡыусыларҙың дәрестәрҙә телдән биргән яуаптарына һәм яҙма эштәренә ҡарап баһалана. Бының өсөн башҡорт теленән түбәндәге күләмдә контроль эштәр, яҙма эштәр үткәреү ҡарал

Яҙма эш төрҙәре (изложение,инша) яҙыу уҡыусыларҙың уҡыу кимәленә, белеменә, мөмкинселегенә ҡарап уҡытыусы ҡарамағына ҡалдырыла һәм улар урынына шул уҡ күләмдә түбәндәге яҙма эштәр үткәрергә мөмкин:

- карточкалар менән эш;

- тест;

- һүрәт буйынса һөйләмдәр төҙөү;

- текста һөйләмдәрҙә һүҙҙәр тәртибе;

- терәк текстар менән инша яҙырға өйрәнеү:

- һүҙлек диктанты;

- һөйләмдәр төҙөү;

- һүҙлек менән эш;

- һүрәтләү иншаһы;

- синквейн төҙөү (слайд төҙөү: шәжәрәләр, минең ғаиләмде…)

Программа буйынса башҡорт теленә өйрәтеүҙең маҡсаты һәм бурыстары:

1. Уҡыусыларҙы башҡорт әҙәби телендә дөрөҫ һөйләшергә, өйҙә, йәмәғәт урындарында, хеҙмәт процесында башҡорт әҙәби телен практик файҙаланырға өйрәтеү.
2. Башҡорт теленең фонетик, лексик, грамматик нормалары буйынса белем һәм күнекмәләр биреү.
3. Дәреслектәге, уҡыу ҡулланмаларындағы текстарҙы, башҡорт телендә сыға торған «Йәншишмә», «Аҡбуҙат», «Аманат», «Шоңҡар», «Йәшлек» гәзит-журналдарын үҙ аллы һәм аңлы уҡыу күнекмәләрен биреү.
4. Аралашыуҙа кәрәк була торған типик һөйләмдәрҙе күсереп, үҙ фекерҙәрен билдәле кимәлдә үҙ аллы яҙыу күнекмәләрен булдырыу.
5. Башҡорт телен өйҙә, йәмәғәт тормошонда, хеҙмәт процесында практик файҙаланырға өйрәтеү.
6. Башҡорт телен практик өйрәнеүгә бәйләп, балаларҙы башҡорт халҡының тарихы, мәҙәниәте, сәнғәте, әҙәбиәте, милли йолалары, башҡорт халҡының күренекле шәхестәре, уларҙың эшмәкәрлеге, ижады һәм башҡалар менән таныштырыу, балаларҙы башҡорт донъяһына алып инеү, башҡорт халҡына, үҙҙәре йәшәгән төйәккә ихтирам һәм һөйөү тәрбиәләү.

Материал - техник ҡулланмалар

• телевизор;
• видеомагнитофон;
• компьютер;
• фортепиано; баян; ҡубыҙ;
• DVD;
• мультимедиа проектор.

Төп һәм өҫтәлмә әҙәбиәт

1. Әсә теле: Урта мәктәптең 9 – сы класы өсөн дәреслек. 5 – се баҫма, үҙгәрешле.– Өфө: Китап, 2014. – 168 бит. Псәнчин В.Ш.
2. Башҡорт әҙәбиәте. Урта мәктәптең 9 – сы класы өсөн дәреслек. 2 – се баҫма. - Өфө: Китап,2010. – 240бит. Хөсәйенов Ғ.Б.
3. Ғәбитова З.М. Телмәр  үҫтереү дәрестәре.  – Өфө: Китап, 2009.
4. Башҡортса – русса  мәҡәлдәр  һәм  әйтемдәр  һүҙлеге. –  Өфө: Китап, 1994..
5. Башҡорт  теле  таблицаларҙа,  схемаларҙа  hәм  ҡағиҙәләрҙә.  Әүбәкирова  З.Ф.–  Өфө, 2006.
6. Тел  төҙәткестәр, тиҙәйткестәр, һанамыштар. Төҙөүселәр: Иҫәнғолова Ә.Ф., Дәүләтҡолова Г.Ш. – Өфө: Эшлекле династия, 2008.
7. Журналдар  «Башҡортостан  уҡытыусыһы»,  «Аҡбуҙат»,  «Аманат».
8. Усманова М.Ғ., Ғәбитова З.М. Башҡорт теленән диктанттар һәм изложениялар йыйынтығы: Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең 5 – 11 класс уҡыусылары өсөн ҡулланма. - Өфө: Китап, 2002.
9. Ризаитдин Фәхретдин, Мәжит Ғафури, Шәйехзада Бабич. / Төҙөүсеһе И.Ә.Шарапов. - Өфө : Китап, 2007.
10. Алдырханова- Кәримова Ә.Р. Салауат батыр – ил икән. - Өфө: Китап, 2009

                                      Контроль диктант.

                                           Бер81н-бер мо5.

    !81м бала3ыны5 бер йомша6 я7ы бар: ул 98 ауылында й1ш1г1нд1 – тыу7ан  т2й1к, тормош мул, етеш са6та – икм1к мен1н кейем 618ерен белм1й. Сит-ят ер81рг1 сы7ып й2р2м14 борон, мин б9т1н я6тар8ан ,бигер1к т1 6аланан килг1н кешел1р8е5, ауылыбы8 тир13енд1ге урман-тау8ар7а 6арап: «Ожмах ке9ек матур ер81 й1ш1й3еге8», - тип 3о6ланыуын а5лап етм1й, 3ыуыбы88ан ауы8 итк1с: «Быны5 3ыма6 татлы 3ыу8ы эск1н ю6 ине», - тип тамшанып 6уйыуына аптырай тор7айным. Улар й1ш1г1н я6 шул тиклем й1м3е8, эсер 3ыу8ары т1м3е8ме ик1н ни? Хатта бе8, улар 6уйынына 2ыйынып, улар мен1н берг1 й1ш1г1н са6та, атайыбы8,1с1йебе8 618ерен белеп еткерм1йбе8. Ер й282нд1 и5 а6ыллы й1н эй13е тиг1н исем й2р2т29се 181м бала3ына анна шундай и4 киткес етеш3е8лект1р хас.

    Т2пт1нер1к фекер й2р2т315, кешене5 бер81н-бер  79мерлек мо5о – тыуган теле л1 ана шундайыра6 я8мышлы бит.Кеск1й са6та 7ына т9гел, м1кт1пт1 у6ып й2р2г1нд1 л1 бе8 1с1 теле тура3ында уйлана бнлм1йбе8, хата ту7ан тел тура3ында7ы ши7ыр8ар8ы ла 31йб1тер1к билд1 алыу 2с2н тырышып-тырышып ятлайбы8 8а- онотабы8, с2нки бе8 уны5 98ебе8г1 й2р1гебе8 ке9ек 9к й1н бирг1н, сырайыбы8 ке9ек 9к 181м 6и1ф1те бирг1н 71ж1п бер ила3и к9ренеш ик1нен онотабы8.

    Мин д1 98 телемде5 71ж1п бер мо5, й1нем-й2р1гемде5 айырылма4 бер ки41ге ик1нен, тыу7ан т2й1гемд1н бик алы4тар7а китк1с, м1кт1пт1 у6ып й2р2г1н са6та карта буйынса 7ына белг1н 31м 79мере барып ая6 ба4а алма4тай тойол7ан Алы4 К2нсы7ышта – Хабаровск крайыны5 Сита йыл7а3ы яр буйында7ы х1рби горнизонында хе8м1т итеп й2р2г1н м1лд1 ген1 т19ге тап6ыр т2ш2нг1н 3ыма6 булдым. (Н.Мусин.)  

Изложение.

:1ниф1 юлы.

(8ебе88е5 Урал тау8арында :1ниф1 тиг1н бик о8он бер юл бар. Ул №а6мар8ы5 9рге я7ында башлана ла Урал 3ырттарыны5 бере3е буйлап т2шл2кк1 табан кит1. Гел тау баштарынан, и5 6ал6ыу урындар аша алы4тар7а бара-бара ла, ахыр сикт1, юл Ырымбур далаларына т2ш2п ю7ала ик1н…

Кем бул7ан ул :1ниф1? Юл7а 98 исемен 6алдырып, хал6ыбы88ы5 м15гелек х1терен1 ул нисек инеп 6ал7ан, легендалар8а тамырланырлы6 нинд1й дан 6а8ан7ан?

… Баш6орттар8ы5 й1мле бер й1йл19ен1 й1шеренеп кен1 6а8а6тар я6ынлаша ла :1ниф1 исемле бер бик 3ылыу 6ы88ы урлап 6асалар. Й1йл19 эрг13енд1 й2р2г1н йыл6ы 2й2р2н д1 6ыуып алып кит1 улар. Алы4та7ы далаларына алып 6айтып, 6а8а6тар :1ниф1не 9881рене5 бер батырына к2сл2п кей19г1 бир1. !мм1 :1ниф1 ер3енм1й, тыу7ан илен 3а7ына, нисек кен1 бул3а ла 6асып 6айтып ките9 я7ын к2н2-т2н2 уйлап й2р2й. Тик 6ай3ы я66а 6асыр7а, нисек юл табыр7а? :а8а6 далаларына килеп сы66ан  бер баш6орт 6арты, :1ниф1не5 а3-зарын ишетеп, к98 й1шен к9реп, у7а сер итеп кен1 юл 2йр1т1. Бер 6ыш 9теп, я87ы таш6вындар 6айта т2шк1с, :1ниф1 6асыр юлына сы7а. №ыбаймы, й1й19л1пме, 9881рене5 й1йл1981рен1н килг1н йыл6ылар8ы ла 98е мен1н 6ыуып алып кит1. Т2нья66а табан 6аса-бо4а к9п к2нд1р, к9п т2нд1р барар7а тура кил1 у7а. Тыу7ан я6тарына, 6ал6ыу ер81рг1 я6ынлаша башла7ас, бере3е артынан бере3е те8елеп китк1н тау8ар 3ыртына менеп ала ул. Т1п1ш ер81р81 1ле бысра6, бат6а6лы бул7ан7а к9р1, тау юлы бик у5айлы булып сы7а, унда 6оро ла, й1шел 9л1н д1 к9переп шыта башла7ан, й1шерен1м ти315 - урмандар 8а бар, ашары5а – йыуа 941, шишм1л1р 81 етерлек… Тау8ар 3ыртынан туп-тура7а, юл3ы8 ер81н юл ярып, :1ниф1 та7ын о8а6 6ына бара 31м, малдарын 6ыуа-6ыуа, ахыр сикт1, 98 ырыуы й1ш1г1н т2б1кк1 килеп сы7а.

С1с1нд1р теленд1 был ябай 7ына хик1й1т т2рл2 к9ренешт1р, ва6и7алар мен1н би81кл1н1. :1ниф1не й1 6а8а6тар ба4тыра, й1 ул, ат 24т2нд2 сабып килеп, ки5 даръя7а ташлана, й1 :1ниф1, тыу7ан ерене5 т19ге с1ск1л1рен к9реп, 6ыуанысынан илап та, йырлап та еб1р1. :1ниф1 б2т1 6аршылы6тар8ы, 6ыйынлы6тар8ы е5еп сы7а, 98 илене5 шишм1л1ре у7а к2с бир1, 6ара т2нд1р81 Тимер7а8ы6 йондо8о у7а юл к9р31т1.

Был юл буйлап елдереп 9тк1н 3айын шундай уй кил1: :1ниф1не5 юлы 3аман та6ыр 6алыр 8а бит. Тик уны5 исемен, уны5 тура3ында7ы х1тир1л1р8е, и4т1лект1р8е нинд1й я8мыш к2т1? Халы6 1г1р 98ене5 тарихын 3ан7а 3у6май башла3а, ата-бабаларыны5 изге васыяттарын онот3а, быуаттар буйы тупланып килг1н уй-фекер81рене5. К95ел хазиналарыны5 с9п-сар7а 1йл1не9ен1 юл 6уй3а, т1би71тк1 9релеп 94к1н мо5дарынан, йыр8арынан баш тарт3а, ту7ан телен ташла3а – ул са6та :1ниф1не5 д1 бер кемг1 л1 к1р1ге булмай сы7а.

Халы6 х1теренд1 э8е5 282лм13ен, м15ге й1ш1, сая :1ниф1! 

                                                                               №.Д19л1тшина Ыр7ы8

Контроль диктант.

Ар8а6лы врач.

Республикабы88ы5 ар8а6лы 6ы8ы, элекке СССР-8а 31м Баш6ортостанда и5 т19ге врач-аллерголог Ми53ылыу В1кил  6ы8ы Ары4ланова 1966 йылда Республика клиник больница3ында 98е ойоштор7ан аллергия кабинетында ауырыу8ар 6абул ит1. У7а нинд1й ген1 ауырыу8ар килм1й! :ай3ы  бер1981р 79мер буйы нинд1й8ер сир81н т2рл2 дарыу8ар, ысулдар мен1н дауаланып 6арай, тик 3ауы6май, с2нки сир8е5 с1б1бе б2т2нл1й баш6а н1м1 булып сы7а… Ахыр сикт1, Ми53ылыу Ары4ланова7а «килеп йы7ылып», д2р24 дауаланып, сир81н 6отол7ан ошондай кешел1р бихисап. (8 эшен я6шы белг1н, бар о4талы7ы мен1н ту7ан хал6ына хе8м1т ите9се был изгелекле врач – бик к9пт1р8е5 и5 618ерле кеше3е. «:18ерле доктор! №е88е5 шифалы 6улдары7ы88ы5 йылы3ын, а6ыллы к151шт1реге88е бер ва6ытта ла онотаса6 т9гелбе8…» - тип я8алар улар.

- Аллергия сирен е5е9 2с2н, т19 сиратта экологияны я6шыртыр7а к1р1к, тип и41пл1й т1жриб1ле врач. – %ф2н25 феноллы 3ыуын эск1н кешел1р 9881рен 3ау тип и41пл1й алмай, аллергия 31м баш6а сир81р 988ен 3и88ерт1 башланы ла инде. №ыу8а диоксинды5 норманан тыш булыуы 31л1к1т тиг1н 398. Та7ы бер аф1т: дарыу8ар7а аллергия й1шен ти8легенд1 941. Ул медицинабы88ы5 б1л13ен1 19ерелде. Дарыу8ар8ы телевизор8ан ки5 рекламалау, ирекле 3атыу, к1р1кк1нд1 л1, к1р1км1г1нд1 л1 улар8ы к9п эсе9, бер а7заны дауалап, икенсе3ен а7ыулап эшт1н сы7арыу, бер сирг1 6ыр6 т2рл2 дарыу 6улланыу э83е8 6алмай. (8 белдеге мен1н дауаланыусылар, теген1н-бынан у6ып, ишетеп, дарыу эсе9сел1р 9881рен1 нинд1й х19еф янауын а5лаймы ик1н? 

Изложение.

Килен т2ш2р29.

… За3ит к1л1шен алып 6айтты. Ауылда был х1б1р ти8 таралды. Ту7ан-тыумасаны5 6ы88ары ун ете й1шлек е5г1л1рен к9рерг1 ашы6ты.

:ы88ар оялышып 6ына соланда тора. Л1кин к9881ре шаршау артында ултыр7ан й1ш е5г1г1 т2б1лг1н.

Сафураны5 61йн13е Йомай 1бей 2йг1 бер инде, бер сы6ты. “лк1н киленен1 с1й 6айнатыр7а, к2лс1 бешерерг1 6ушты. !8ерл1п 6уй7ан монпаси, 1смуха с1йен алды.

Шул са6 ей1нс1ре З1лиф1 килеп инде. %л1с13е уны орошор7а тотондо.

• Ни51 о8а6ланы5? Баянан бирле 3ине к2т1бе8. Е5г151 3ыу башлатыр7а к1р1к.

З1лиф1 й1ш е5г13е мен1н барып к9реште. Шаулап 6ы88ар8ы йый8ы. Сил1к-к2й1нт1 18ерл1не.  

"л1с13е у7а йоланы 6ат-6ат 6абатлап, 32йл1нде:

        - Е5г15де урта7а алы7ы8. №ыулы к2й1нт1не у5 я6 яурынына к9т1рт. Шул са6та “т2кл2 ая7ы5 мен1н, ыры4лы бул” тип тел1к тел1. :айт6анда 6абаланма7ы8. Лабырлап 32йл1шеп, 6ыс6ырып к2л2шм1ге8. Ипле ген1 й2р2г28. :айтып 3ыуын 6уй7анда е5г15де5 билбауын сисер3е5. Шунан с1й эсербе8, й282к 2л1шербе8.

:ы88ар Сафураны урта7а алды. З1лиф1 к2й1нт1 мен1н алдан атланы.

:ы88ар ауылдан сы7ып, 3ыу буйына китте.

Сафура а8ыра6 6ына битен асты. :ы88ар 6ола6тан 6ола66а шыбырлашты:

         - Е5г1м 6ай3ылай матур.

     - Бите ап-а6. :ашы 6ыйылып тора. :алай 6упшы атлай.

- Эйе шул. Ауы8ы б1л1к1с кен1.

Сафура ла улар8ы 3а6 6ына к981тте.

№ыу7а еттел1р. Сафура 2л1с13е 1йтк1нде те91л 9т1рг1 тырышты.

Сафура, 3ыу8ы5 тамсы3ын да сайпылтмай, 6ы88ар урта3ында 2йг1 6айтты.

З1лиф1 е5г13ене5 билбауын систе, б9л1кте 98ен1 алды. :ы88ар8ы  с1йг1 ултырттылар. Йомай 1бей Сафура килтерг1н й282кт1р8е 6ы88ар7а таратты.

                                                                            №.Д19л1тшина. Ыр7ы8

Контроль диктант.

:урайсы.

Тау битл19ен икег1 б9леп, ту7ай7а табан 3у8ыл7ан уяла7ы тубыл7ып 94к1н 9л1нд1р ара3ында йылла7ан 6ара3ыу 6у5ыр т24т1ге 6ыу 6урай8ы к9рг1с, Кеше уны имг1тм1й, ипл1п кен1 йол6оп алды, тамыр я7ын 6ыр6ып ташланы 31м 3ама6лай-3ама6лай уны5 о8онло7он 9лс1не, 3иге8енсе тотамы т15г1лен1н осон 9ткер б1ке3е мен1н тип-тиге8 итеп ки4те; шунан 31р бере3ене5 ара3ын 2с иле 6алдырып, барма6 битт1ре й1пл1шеп торот8ай итеп т1пейл1п, 6урай8ы5 3ыртынан – д9рт, а4 я7ынан бер тишек я3аны; ярылып-ф1л1н 6уйманымы ик1н тиг1нд1й, уны 1крен ген1 сирткел1п, унан 2р2п, ауырлы7ы б2т2нл1й тойолма7ан 6ыу 6урай8ы ике усында 3икерткел1п 6араны. :урай уны5 устарында ишетелер-ишетелм14 кен1 ды57ырлап 6уй8ы.

Шунан 6урайын й1тешл1п тотоп, осон тешен1 тер1не, к2с1нм1й ген1 2р2п, уны5 тауышын-мо5он самаланы. Ошонан о8а6 6ына, 98 тырышлы7ыны5 ю66а китм19ен1 ышан7ас 6ына, ая6тарын киребер1к ба4ты, ки5 к9кр1ген 6ай6айта т2ш2п, башын арт6а са56айтты, 31м 1ле ген1 уя буйында7ы й1п-й1шел 9л1нд1р ара3ында етем3ер1п ултыр7ан та6ыябаш 6урай тир1-й9нг1 сихри мо5 с1серг1 тотондо.

Эш. Т19ге 32йл1мг1 синтаксик-пунктацион анализ я3ар7а.

Контроль диктант. 

№ыу8а7ы хазиналар.

Ди5ге8 4ыуыны5 бер тамсы3ында 44 элемент барлы7ы асы6ланды. Улар ара3ында ки5 билд1ле бул7ан 31м бик 3ир1к осрай тор7ан 9т1 м23им элементтар, металдар бар. Улар ди5ге881р81, океандар8а а8 т9гел. Бер литр 3ыу7а тура килг1н металдар8ы5 кеск1й 2л2ш2, ер81ге б2т1 3ыу ят6ылы7ы тура3ында 398 бар7анда, миллиард тонналар7а 1йл1н1. Уны Ер шарында й1ш1г1н кешел1р 3аныныа б9лг1нд1, и4 киткес 3282мт1 килеп сы7аса6: 31р кешег1 2с тоннанан арты6 алтын тура кил1с1к. Баш6а байлы6тар запасы та7ы ла к9бер1к: шулай у6 халы6ты5 й1н башына 60 тонна к2м2ш, 100 тонна торий 31м молибден тура кил1с1к.

Бындай 3андар8ы к9п килтерерг1 м2мкин. Шуны ла 24т1п 1йтерг1 булыр ине: Донъя океанында ирег1н то88ар планетаны5 24т2н тотошо мен1н 45 метр 6алынлы7ында7ы катлам мен1н 6аплар7а етер ине. Ди5ге8 3ыуы ю66а 7ына то8ло т9гел ик1н.

№ыу8а7ы б2т1 химия ха8ина3ына эй1 булыу8ы5 реаль юлдары я5ы гына асыла башланы.

Х1зерг1 1ле бе8 ди5ге881р81н 31м океандар8ан бары тик аш то8он 31м глаубер то8он, магний8ы, калий8ы 31м бромды гына алабы8. Д2р24, бер кубик километр 3ыу8ан унда бул7ан то8 уты8 тап6ыр7а к1м алына. Ди5ге881н йыл 3айын ни бары 300 ме5 тонна магний алалар, 1 уны5 запасы 1600 триллион тоннанан ашыуыра6 и41пл1н1.

Ва6ыты мен1н ди5ге8 3ыуында7ы баш6а элементтар 8а табылыр.

Ди5ге8 3ыуыны5 химия3ы шуны к9р31тте: океан бе88е б2тм14-т2к1нм14 ресурстар мен1н т1ьмин ит1 алыр ине. Унда аш то8о 7ына ла кешелек донъя3ы 2с2н миллиард ярым йыл7а етерлек 3а6лан7ан.

                                                                                                                                                                                             (Б. Ляпунов буйынса)