Рабочая программа по родному( башкирскому) языку и литературе
рабочая программа на тему

                                                                                                                                                                                                                                                                       II. Аңлатма яҙыу

Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең  2–се класы өсөн туған (башҡорт) телдән  эш программаһы.  

Эш программаһы Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан раҫланған “Башҡорт теле һәм әҙәбиәте программаһы” (Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең I-XI кластары өсөн) нигеҙендә төҙөлдө. Төҙөүселәре Тикеев Д.С., Толомбаев Х.А., Вилданов Ә.Х., Хөснөтдинова Ф.Ә., Дәүләтшина М.С., Хажин В.И. — Ижевск: Книгоград, 2008.

Башҡортостан Республикаһы  Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителгән программа Башҡортостан Республикаһы Стәрлетамаҡ ҡалаһы ҡала хакимиәте “3-сө лицей”  муниципаль автономиялы  белем биреү учреждениеһы уҡыу планына ярашлы рәүештә тормошҡа ашырыла. Байрам көндәренә тап килгән даталар киләһе тема менән берләштерелеп үткәрелә.

Башҡорт (дәүләт) теленә бирелгән сәғәттәр туған башҡорт теленә ҡушыла. Шулай итеп, башҡорт телен өйрәнеүгә 1 сәғәт, башҡорт әҙәбиәтенә 2 сәғәт бүленә ( бөтәһе 103- аҙнаға 3 сәғәт)

Был эш программаһында федераль һәм республика закондары талаптары тормошҡа ашырыла:

• «Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре тураһында» Законы;
• Рәсәй Федерацияһының «Мәғариф тураһында» Законы;
• «Башҡортостан Республикаһы халыҡтары телдәре тураһында» Законы;
• Башҡортостан Республикаһының «Мәғариф тураһында» Законы;
• Башҡортостан Республикаһында Милли мәғарифты үҫтереү концепцияһы.

Программа йөкмәткеһе 3 йүнәлештән тора: башҡортса телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу һәм камиллаштырыу, башҡорт теленең фонетик, лексик, грамматик үҙенсәлектәрен аңлау һәм үҙләштереү, бәйләнешле текст менән эш итә белергә өйрәтеү.

Программаның йөкмәткеһе һәм төҙөлөшө: Программа  һөйләшеү, телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу һәм үҫтереүҙе күҙ уңында тотҡан тематиканы, уҡыу өсөн әҙәби әҫәрҙәрҙе, орфоэпия һәм орфография, элементар грамматик һәм пунктуацион материалдарҙы үҙ эсенә ала. Шулар менән бер рәттән мәҡәлдәр, йомаҡтар, тиҙәйткестәр, көләмәстәр, һанашмаҡтар, уйындар өҫтөндә эш үткәреү ҙә күҙ уңында тотола.

III. Уҡыусыларҙың белем кимәленә талаптар

1. Йыл аҙағында 2-се класс уҡыусылары түбәндәге телмәр күнемәләренә эйә булырға тейеш:

- Уҡытыусының һөйләгәнен йәки уҡығанын аңлай алыу:

- тексты тыңлау һәм йөкмәткеһен һөйләү, йөкмәтке буйынса рәсем яһау;

- текст буйынса иптәштәренә йәки уҡытыусыға һорау биреү;

 - 10-12 шиғырҙы яттан белеү.

2. Уҡыған текстар буйынса, күҙәтеүҙәр нигеҙендә бәләкәй хикәйә төҙөү һәм һөйләү:

- ишеткәндәр, башҡарған эштәр тураһында һөйләү;

- картиналар, экскурсиялар, фильмдар, иллюстрациялар буйынса бирелгән ситуацияға ярашлы һөйләү;

- текстың йөкмәткеһен тулыһынса һәм ҡыҫҡартып  һөйләү;

- ваҡиға, персонажға үҙ мөнәсәбәтеңде әйтә белеү;

- башҡорт теленән рус теленә тәржемә итә белеү.

3. Тексты талғын, шыма, һүҙҙәрҙе тотош (ижектәргә бүлмәй) уҡыу:

- поэтик әҫәрҙәрҙе тейешле интонация менән уҡый белеү;

- эстән һәм ҡысҡырып, ролләп һәм һайлап уҡыу;

- текстың темаһын, төп фекерен билдәләй алыу;

- текстан һорауһарға яуап табыу;

- картиналар ҡарау, уға исем биреү.

4. Хәрефтәрҙе дөрөҫ, матур һәм тоташтырып яҙыу:

- ҙур булмаған тексты күсереп яҙыу;

- шундай уҡ текст йәки картина буйынса 2-3 һорауға яуап яҙыу;

- текстан предметты һүрәтләгән урынды табып (һайлап) яҙыу;

- бирелгән ситуация буйынса текст төҙөп яҙыу;

- ныҡлы әҙерлектән һуң, өйрәтеү характерындағы диктант, изложение, инша яҙыу (2-4 һөйләм күләмендә).

VI. Календарь-тематик планлаштырыу

Башҡорт теле

Башҡорт әҙәбиәте

V. Уҡытыу предметының төп йөкмәткеһе

Башҡорт әҙәбиәте

Башҡортостан - тыуған илем-1

 Башҡортостан. Р. Ғабдрахмановтың “Ил төкөрһә-күл була” тексында күмәкләшеп эшләгәндең бәрәкәте. 

 Һаумы, мәктәп!-3

Р. Ниғмәтиҙең “Теләк”шиғырында тырышлыҡ темаһы. Х. Түләкәевтең “Тәүге көн” хикәйәһендә Белем байрамы һүрәтләнеше. Р. Хәйриҙең “Ҡәләм” шиғырында мөғжизәлек

Йәмле йәй үтте! – 5

С. Ҡудаштың “Хуш, йәшел йәй” шиғырында йәйге ял. Р.Байбулатовтың “Сәскәләр” хикәйәһендә тырышлыҡ темаһы. Г. Юнысованың “Бәпкәләр” шиғырында ҡош – ҡорт,  ауыл тормошо. З. Ураҡсиндың “Алмағас”әҫәрендә тәбиғәтте һаҡлау темаһы. “Ғүмерлек һабаҡ” тексында тәбиғәтте һаҡлау темаһы

Көлә-көлә көҙ килә. – 8

М. Сөндөклөнөң “Оҙайлы көҙгө төндәр…” шиғырында тәбиғәттең матурлығы. Ф. Рәхимғолованың “Сентябрь килде” шиғырында көҙгө матурлвҡтың һүрәтләнеше. Е. Кучеровтың “Көҙ етте” мәҡәләһендә көҙ миҙгеле билдәләре. Д.Дилмөхәмәтовтың “Бәхетле көн” шиғырында белем алыу темаһы. Ғ.Ғәлиәскәрованың “Алмағас” шиғырында тәбиғәт темаһы. Д. Исламов. Көҙгө йәйғор. Башҡортостанда көҙ билдәләре. Беҙҙең яҡта көҙ. Көҙгө эштәр һәм көҙгө тәбиғәт.

Кеше эше менән матур. – 7

Ф. Иҫәнғоловтың “ Һин ни эшләр инең?” тексында изгелек эшләү темаһы. Батырҙар беҙҙең арала. Р. Низамов. Батырлыҡ. Яхъяға характеристика. Р. Низамов.  Батыр алдында ҡурҡаҡ. Хикәйәлә яҡшылыҡ темаһы. А.Йәғәфәрова. Яҡшылыҡҡа- яҡшылыҡ. А. Йәғәфәрова. Тәүәккәл. Әкиәттә изгелек темаһы. А. Йәғәфәрова. Эшенә күрә яуабы. Хикәйәлә тәбиғәткә һаҡсыл ҡараш.

Тарих биттәренән.- 8

М. Мортазин. Башҡортостан. Текста башҡорттарҙың элекке тормошо. З. Биишева. Уйҙар. Өҙөктә халыҡ тормошо. Х. Мохтар.Мәктәпкә. Әҫәрҙә Вася менән Сәлихтең бер береһенә булған мөнәсәбәттәре. Х. Мохтар. Уҡырға алманылар. Әҫәрҙә элекке тормош. Ғ. Хөсәйенов. Батырша. Текста шәхестең халыҡ тормошо өсөн көрәше. Ҡ.Аралбаев.  Муса батыр.

Бурай-бурай ҡарҙар яуа...- 5

Й. Солтанов.Тәүге ҡар.. Г.Юнысова. Ҡар яуғас. Әҫәрҙәрҙә ҡыш миҙгеле. Б.Ноғоманов.Урман китабы. Ҡышҡы тәбиғәт матурлығы. Е.Кучеровтың “Ҡышты нисек үткәрәләр?” тексында ҡоштар һәм йәнлектәр. Ф. Иҫәнғолов.  Урманда ни өсөн йылы? Егәрлелек темаһы. Ҡ.Даян .Шыршы.

Беҙҙең ғаилә – 3

Ғ. Ғүмәр. Әсәйемә оҡшармын. Әҫәрҙә әсәләрҙе ҙурлау. М. Садикова.Ер аҫты байлығы. Балаларҙың мауығыуҙары. Ф.Рәхимғолова. Һөнәрлеләр. Ш. Ғәлиев. Оҡшаймы? М. Дилмөхәмәтов. Һөнәр. Шиғырҙарҙа  һөнәрҙәр, тырышлыҡ темаһы.

Шанлы йылдар. – 2.

Т. Сәғитов.Миңлеғәли Шайморатов. Ҡ.Даян. Шайморатов генерал.  Батырҙар исеме мәңгелек. Ғ.Әмири әҫәрендә Муса Гәрәевтың батырлығы. Р. Ниғмәти. Еңеүселәргә дан!

8 Март – ҡатын-ҡыҙҙар көнө. – 3

М. Нагаева шиғырында  әсәләрҙең һөнәрҙәре. Ф.Иҫәнғолов. Сер. Әҫәрҙә Рамазандың әсәһенә булған бүләге. М.Дилмөхәмәтов. Һылыуым. Әсәләр фиҙәҡәрлеге.

Ай Уралым, Уралым...- 4

М.Кәрим. Тыуған Башҡортостан. Илдең данлы тарихы. М. Кәрим. Йыр булһын юлдашың. З. Исмәғилев тураһында белешмә. Н.Нәжми. Мендем бейек Уралтау башына. Урал тауҙың һүрәтләнеше. С. Ағиш. Тыңлағыҙ! Өфө һөйләй!

Башҡорт халыҡ ижады. – 4

Ата ҡаҙ менән төлкө. Хәйләкәрлек темаһы. Төлкө менән айыу. Әҫәрҙә изгелек, хәйлә, яуызлыҡ. Һандуғас әкиәтендә кешеләрҙең яҡшы һәм насар сифаттары. “Айыу ниңә ҡойроҡһоҙ ҡалған?” темаһына инша.

Яҙ килә еремә... – 4

Хаталар өҫтөндә эш.  Я. Хамматов. Яҙ башланды. М. Ғафури. Яҙ.    Яҙғы тәбиғәт. М. Ғәли. Матур көн. Ғ.Ғүмәр. Тамсылар. Әҫәрҙә яҙ миҙгеле. Ҡоштар – беҙҙең дуҫтарыбыҙ. Әҫәрҙә ҡоштарҙың файҙаһы. Ф. Иҫәнғолов . Дуҫтар. Шиғырҙа ҡоштарҙы ҡаршылау темаһы Ҡ. Даян. Яҙғы гөлдәр.

Ҡәҙерленән дә ҡәҙерле... - 3 

А. Ғирфанов. Ҡәҙерленән дә ҡәҙерле. Икмәккә һаҡсыл ҡараш. Ҡан ҡәрҙәш. Әкиәттә икмәк көсө.   Т. Сәғитов. Футбол тубы. Хикәйәлә икмәк ҡәҙере          

Яҙ байрамы. - 2 

Г. Яҡупова. Май. Т. Ҡарамышева.Кәкүк сәйе. Яҙғы байрамдар, экология мәсьәләһе. А. Игебаев. Еңеү көнө. Илебеҙ тарихына ғорурлыҡ.

Йәйҙең йәмле көндәрендә...- 6

Ә. Вәли. Йәй етте, М. Ғафури. Болон. Әҫәрҙәрҙә йәйге күренештәр. М. Кәрим. Урманда. К. Кинйәбулатова. Башҡортостан илендә. Тәбиғәттең матурлығын һаҡлау мәсьәләләре. М.Кәрим. Һабан туйы. Башҡорт халҡының бай тарихлы үткәне. А. Игебаев.Гармун. Тальян гармун байрамы. К. Кинйәбулатова. Уҡыусылар йыры . Р. Ниғмәти. Йәйге каникулда.

Башҡорт теле

Башҡорт теленең алфавиты. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәре һәм хәрефтәре. Ҡалын һәм нәҙек һуҙынҡылар. Башҡорт телендә ижектәр. Сингармонизм. Йо-Йө, йе, йү, йы, йә өн ҡушымсалары. Башҡорт теленең тартынҡы өндәре һәм хәрефтәре. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өн һәм хәрефтәре» темаһына күсереп яҙыу  “Һөйләмәйем барын да…”  Хаталар өҫтөндә эш. Ҡ-Ғ, К-Г, П-Б өндәренең сиратлашыуы.

Башҡорт телендә һөйләмдәрҙең интонацион төрҙәре. Һөйләм аҙағында тыныш билдәләре. Башҡорт телендәге үҙенсәлекле тартынҡылар. Йа,йә,йо,йө,йу,йү,ай, ой, өй, уй, ый, ей өн хәреф ҡушымсалары. Һөйләм аҙағында тыныш билдәләре темаһы буйынса диктант “Яланда” .

Хаталар өҫтөндә эш. Башҡорт телендә баҫымдың үҙенсәлектәре. Башҡорт һөйләмдәрендә һүҙҙәр тәртибе. Һүҙҙәрҙең лексик мәғәнәһе.

Уларҙың предметты белдереүе. Һүҙҙәрҙең билдәне белдереүе. Һүҙҙәрҙең эш- хәлде, хәрәкәтте белдереүе. Предметты белдереүсе һүҙҙәрҙең (исемдәрҙең) яңғыҙлыҡ, уртаҡлыҡ, күплек мәғәнәләре. Һорауҙарға яуап. Хаталар өҫтөндә эш. Предметты белдереүсе һүҙҙәрҙең эйәлек мәғәнәһе. Предметты белдереүсе һүҙҙәрҙең урын,  йүнәлеш мәғәнәһен. Эш-хәлде, хәрәкәтте белдереүсе һүҙҙәрҙең(ҡылымдарҙың) мәғәнә үҙенсәлектәре. Берлек һәм күплек мәғәнәләрен белдереүсе саралар. Изложение “Еләктә”. 

Хаталар өҫтөндә эш. Ваҡыт мәғәнәләрен белдереүсе саралар, ялғауҙар. Предметтың билдәһен белдереүсе һүҙҙәр (сифаттар). Һүҙҙәрҙең предмет билдәләрен төрлө кимәлдә һәм сағыштырып күрһәтеүе. Эште, хәрәкәтте белдереүсе һүҙҙәрҙең эш башҡарыусының затын, берлеген, күплеген аңлатыуы. Эш-хәрәкәтте,процесты белдереүсе һүҙҙәрҙең мәғәнә үҙенсәлектәре. Котроль диктант “Нимә ул Ватан?”. 

Хаталар өҫтөндә эш. Предметты , уның билдәһен, эшен белдереүсе һүҙҙәрҙең мәғәнә үҙенсәлектәре. Предметтың исемен белдереүсе һүҙҙәрҙең мәғәнә үҙенсәлектәре. Үтелгәндәрҙе ҡабатлау.

VI. Уҡытыу-методик ҡулланмалар исемлеге

1. Усманова М. Г.  Башҡорт теле грамматикаһы таблицаларҙа һәм схемаларҙа.
2. Аслаев Т. Х., Атнағолова С.В. Телмәр үҫтереү буйынса сюжетлы картиналар.-Өфө:Китап, 1996.
3. “Бүләк” дәреслегенә методик ҡулланма. /Толомбаев Х.А., Әбуталипова Р.Ә, Дәүләтшина М.С./ - Өфө, 1993.
4. Башҡорт әҙәбиәте буйынса аудио-видеоәсбап.- Өфө: Башҡортостан Республикаһының Мәғариф  министрлығы, 2005.
5. Ураҡсин З.Ғ., Сиразетдинов З.Ә., Суфьянова Н.Ф. Башҡорт теленең аңлатмалы һүҙлеге: Башланғыс класс уҡыусылары өсөн. – Өфө, 2005.
6. Толомбаев  Х.А.,  Дәүләтшина М.С.  Бүләк: Рус мәктәптәрендә уҡыусы башҡорт балалары өсөн әлифба. – Өфө, 2010.
7. Ғәбитова З.М. Телмәр үҫтереү дәрестәре. – Өфө, 2009.
8. Аслаев Т.Х., Исламғолова Ы.Ә. Уйнат, уйлат баланы: Уҡытыусы өсөн ҡулланма. – Өфө, 1993.
9. Аҙнабаева Ф.Г., Нафиҡова З.Г. Тылсымлы өндәр: Методик ҡулланма. – Өфө: БМКИ, 2004
10. Башҡортса – русса  мәҡәлдәр  һәм  әйтемдәр  һүҙлеге. – Өфө: Китап, 1994.
11. Тел  төҙәткестәр, тиҙәйткестәр, һанамыштар. Төҙөүселәр: Иҫәнғолова Ә.Ф., Дәүләтҡолова Г.Ш. – Өфө, 2008.
12. «Башҡортостан  уҡытыусыһы», «Аҡбуҙат», «Аманат» журналдары.
13. Башҡорт теленән изложение текстары йыйынтығы. 1- 4 – се класс уҡытыусылары өсөн ҡулланма.
14.  Ял минуттары өсөн күнегеүҙәр. Методик ҡулланма. Төҙөүселәр: Иҫәнғолова Ә.Ф., Дәүләтҡолова Г.Ш. – Өфө, 2008.
15. Юнысова Г.А. Йәйғор: Балалар өсөн шиғырҙар. – Өфө, 2003.

Материаль-техник ҡулланмалар

• телевизор;
• видеоплеер;
• магнитофон;
• компьютер;
• DVD.