Обобщение опыта учителя черкесского языка а.Инжичишхо "Внеклассные занятия по черкесскому языку и литературе"
статья (7 класс) на тему

Дынасыпыф1эщ   дэ

Инжыджышхуэ курыт еджап1эм и егъэджак1уэ Мыжейхэ Маргаритэ  Г.,

ебланэ классым щеджэ еджак1уэхэр.

           Адыгэхэм  гъащ1э  гъуэгуу  къак1уам  сыт  хуэдэ  гузэвэгъуэрэ  гужьеигъуэрэ  хэмытами,  сыт  хуэдэ  хьэзаб ятемылъами яхузэф1ок1ыр я бзэр,  адыгагъэр,  зыми емыщхь адыгэ хабзэ гъуэзэджэр  яхъумэжын,  уеблэмэ,  зи бзэ  зы1эщ1эхуари адыгэу къэнэжын.

         Дэ адыгэбзэк1э езыгъаджэ егъэджак1уэхэри едгъаджэ еджак1уэ ц1ык1ухэри къапщтэмэ,  дынасыпыф1э дыдэщ жыт1эми  дыщыуэнукъым. Сыту жып1эмэ, япэрауэ, ди бзэ дахащэр т1эщ1эмыхужу догъэшэрыуэ,  ди еджак1уэхэм я1урыдолъхьэ,  ет1уанэрауэ, ди хабзэм и  фащэ нэхъыф1,  нэхъапэ дыдэхэм щыщ  адыгагъэмрэ  нэмысымрэ я1ыгъыфу, ягъэзэщ1эфу ди щ1эблэ къытщ1эхъуэр дгъэсэну хуитыныгъэ, 1эмал куэд  ди1эщ.

      Ауэ дынысыпыф1эщ жыт1эу   дыщыс хъунукъым, сыту жып1эмэ ахэр дэ ди къалэн нэхъыщхьэщ,  насыпми и къэк1уэным дыхущ1экъун хуейщ.

           Ищхьэк1э зи гугъу тщ1а 1уэхугъуэхэр  гъэзэщ1энымк1э узыф1эмык1ыжыну  сэбэпышхуэ  къытхуохъу  еджап1эхэр дызэреджэ тхылъхэр. Ик1и  нэхъ тегъэчынауэ зи гугъу тщ1ыну дызыхуейр  тхылъыщ1э къыдэк1ахэращ. Ди еджап1эр къапщтэмэ, егъэджак1уэхэми еджак1уэхэми дынасыпыф1эу зыдолъытэ а тхылъыщ1эхэр япэу къызэрыт1эрыхьам щхьэк1э. Хуабжьу гуф1эгъуэшхуэу къытщыхъуащ дэ а тхылъхэр дунейм къызэрытехьар.  Ф1ыщ1эшхуэ яхудощ1 адыгэ литературэ тхылъхэр зи 1эрык1хэм  ик1и захудогъазэ   адыгэ   лъэпкъым хуалэжь 1уэхухэр берычэту, я къарур ину, еф1ак1уэу куэдрэ дунейм тетынхэу.

          Адыгэ литературэ 7 классыр дызэреджэ тхылъыр къэтщтэнщи,  хуабжьу дыщыгуф1ык1ащ адыгэ ф1эхъусхэмрэ хъуэхъухэмрэ теухуауэ  щхьэхуэу къызэрихуам. Тхылъым ит материалхэри нэгъуэщ1хэри къэдгъэсэбэпри   тф1эгъэщ1эгъуэн дыдэу едгъэк1уэк1ащ дерс зэ1уха «Псалъэр ф1эхъуск1э яублэр, зэраухыр хъуэхъущ» ф1эщыгъэц1эр и1эу.  Классыр адыгэ хьэщ1эщу къызэгъэпэщат. Хьэщ1эщым и бжэр зэ1уех джэгуак1уэм и хъуэхъу  псалъэк1э:  (Джэгуак1уэр Мэмбэтхэ Мусалийщ)

                       Уэ, жылэ махуэу Тхьэм и нэф1ыр зыщыхуэнхэ!

                Зэхэзыххэр фыкъэда1уи,

                Адрейхэм тхуажеф1эж!

                Нобэ дэ ди гуф1эгъуэшхуэщ!

                Маржэ, фынежьэ!

                Маржэ,фынак1уэ!

                Фынытхуеблагъэ!

                Фынытхухэт!

            Хьэщ1эхэр кърагъэблагъэ  Тхьэмадэм,  Къэзэнокъуэ Жэбагъы, унэгуащэм, адыгэ шхыныгъуэхэр я1ыгъыу (зыгъэзэщ1ахэр: Хьэкъунхэ  Азэмэт, Хъарсхэ Мурат, Нэгъуейхэ Элинэ сымэ)

              Еджак1уэхэм  хьэщ1эщым къеблэгъахэр нэ1уасэ хуащ1ащ  адыгэ ф1эхъус хык1эхэм: Ф1эхъус апщий,  Упсэу апщий  Бохъу апщий, Гуп махуэ апщий, МафIохъу апщий,  Пщэдджыжь фIохъу апщий,  ФIэхъусыж,  нэгъуэщ1хэри. Абы къыдэк1уэу ф1эхъус хабзэ хык1эхэри  ягу къигъэк1ыжащ Ажийхэ  Сабринэ.

            Иджырей зэманым,  ди жагъуэ зэрыхъунщи, ф1эхъус хык1эри куэдым ящ1эжкъым, т1эщ1охуж.  Абы къыхэк1к1э, адыгэ ф1эхъус хык1эм хуэгъэзауэ нобэрей ди щ1эблэм 1эмал имы1эу хабзэ хэхахэр ящ1эн хуейщ, нэхъыжь пащхьэм емык1у къыщамыхьын папщ1э.

              Адыгэхэр дунейм щек1уэк1 сыт хуэдэ 1уэхуми зэрыхыхьэр хъуэхъук1эщ. Хъуэхъухэр зытеухуам елъытак1э, куэд зэрыхъур на1уэ ящ1ащ еджак1уэ ц1ык1ухэм (Нэгъуейхэ Алинэрэ Хьэбэчырхэ Миренэрэ)

Гуащ1эдэк1ым теухуа хъуэхъухэмк1э  хъуэхъуахэщ Ашыбокъуэхэ Ратмиррэ Мэшэжьхэ Раксанэрэ.

Унагъуэм теухуа хъуэхъухэр къыжа1ащ Мхъцыхэ Эльмирэ,  Хьэунэжьхэ Эльмирэ сымэ.

Хьэгъуэл1ыгъуэ хъуэхъухэр (нысащ1эм зэрехъуэхъур).  «Адыгэ нысэр унэм идошэ» теплъэгъуэ ц1ык1ур хабзэм тету ек1уу къагъэлъэгъуащ ик1и  нысащ1эм ехъуэхъуащ Мэмбэтхэ Динарэ.

Сабийм  зэрехъуэхъухэр  къыжи1ащ Нэгъуейхэ Элинэ, хьэщ1эхэм я пащхьэ къралъхьащ «Къэзэнокъуэ Жэбагъы и хъуэхъу» теплъэгъуэр.    Жэбагъы  и   щ1агъыбзэ зыщ1элъ хъуэхъум къик1ыр  гуры1уэгъуэ щыхъуащ абдеж.

Анэм, бзылъхугъэм, нэхъыжьым, ц1ыхур къыщалъхуа махуэм зэрехъуэхъухэри куэду къыщыу1ащ: (Хьэунэжьхэ Муслъимэт, Бэчхэ Зое, Ашыбокъуэхэ Фатимэ, Тлъачэ Заринэ)

            Ди нэхъыжьыф1хэм фи махуэ лъап1эм

        Хъуэхъубжьэр фхуэфащэу щыф1эт.

        Гупыр вгъэдахэу, хъуэхъу дахэ ф1эту,

        Куэдрэ дэ фыкъытхэт!

        Ди нэхъыжьыф1хэу дыкъэзылъхуахэм,

        Фи жьыщхьэр махуэ фхурехъу!

        Бынхэр вгъэгуф1эу, къалъхуахэр вгъаф1у

        Ди гъащ1эм щапхъэ фыхуэхъу.

        Дадэ жьак1эхухэ, нанэ щхьэц1 тхъуахэ,

        Жьыгъэри гъащ1эм и ныбжьщ.

        Жьыгъэм фытек1уэу, зытевмыгъак1уэу

        Ди нэхъыжьыф1хэр фыпсэу!

        Фи щхьэцыр тхъуами, набгъэ фыхъуами,

        Фи илъэс бжыгъэм жьыфэ фищ1ами,

        Жьыгъэр зы1эту ц1ыхугъэ дахэм

        Жьы фимыгъэхъуу фыпсэу!

Гукъыдэжыр къыбдэушу,
берычэтыр унэм илъу,
уи лъэр жану,
уи жьэгу пащхьэр хьэщ1э к1уап1эу,
нэмыс,хабзэм я зек1уап1эу,
къак1уэр ф1ы1э къыпхуеблагъэу ,
Тхьэм куэдрэ уигъэузыншэ уигъэпсэу,
уи щ1ыхьыр ину,уи пщ1эр лъагэу, 
мы дуней ф1ыгъуэм ущымыщ1эу.

           Хьэщ1эхэм гъэщ1эгъуэн дыдэ ящыхъуащ видео тыгъэ «Си унагъуэ хъуэхъухэр» фэщыгъэц1эр и1эу  еджак1уэхэм ягъэхьэзырахэр: Бэч Зое и нанэ Быхуэ  и хъуэхъу, Мэмбэт Динарэ и нанэ Хьэбидэт и хъуэхъу джэгук1э.

             Еджак1уэхэми егъэджак1уэхэми я дежк1э гуры1уэгъуэ хъуащ  хъуэхъур бзэр зэрагъэдахэ, гупщысэр зэра1уатэ къудейкъым, ат1э гъэсэныгъэ мыхьэнэ зи1э 1уэры1уатэу зэрыщытыр.

Хъуэхъухэм укъыхураджэ ц1ыху щыпкъэу ущытыным, пхуэдэ ц1ыхум къехъул1ам ущыгуф1ык1ыу, зи 1уэху хуэмыхъум зыщ1эбгъакъуэу дунейм утетыным.

          Ди нэхъыжьхэм тыгъэ бей  дыдэ къытхуагъэнащ дэ  -  ди Адыгэ хабзэ телъыджэхэр. Ахэр доц1ыху, ауэ гъэзэщ1эныр къыдохьэлъэк1. Ар дэ къызэрытщыхъум хуэдэу хьэлъэ дыдэкъым: ди гум идгъэлъын хуейщ сыт щыгъуи – нэхъыжьым щапхъэ тетхыфу, ц1ыхухэм гуф1эгъуэк1э  захуэдгъэзэфу, махуэщ1э къэунэхуам дыщыгуф1ык1ыфу дызэрыщытын хуейр. Девгъэгупщыс абы псори!

   Псом иужьк1э адыгэ макъамэ дахэм щ1эту  чэзууэ   зэпрадзурэ  хъуэхъухэр  жа1ащ

еджак1уэ ц1ык1ухэм:

1. Дуней  дызытетыр махуэ тхуэхъуну!

2. Хъуэхъурэ хъерк1э ар етхьэк1ыну!

3. Ди нэхъыжьыф1хэр жьыщхьэ махуэ хъуну!

4. Ди нэхъыщ1эф1хэр ф1ыгъуэ нат1эу псэуну!

5. Къуэхэр адэ-анэк1э хьэлэлу щытыну!

6. Пхъухэр адэ-анэк1э щабэу щытыну!

7. Адэ-анэхэм я напэр тезых бын къэмыхъуну!

8. Мылъкук1э нэпсейхэр мащ1э дыдэ хъуну!

9. Щ1эныгъэк1э нэхъуеиншэхэм я бжыгъэр куэдк1э нэхъыбэ хъуну!

10. Мамырыгъэ гъащ1эрэ щ1эблэ узыншэрэ къыдэхъул1эну!

11. Сыт щыгъуи лъагъуныгъэ къабзэрэ ныбжьэгъугъэ нэсрэ ди1эну!

12. Нэгъуэщ1 лъэпкъхэм дагуры1уэу, дахуэгуапэу дыпсэуну!

13. Щ1эблэр  щ1эныгъэм дихьэхыу еджэну!

14. Ди балигъхэр лэжьыгъэм хуэ1эрыхуэу, берычэт къайхъул1эу лэжьэну!

15. Дэтхэнэ зы лъэпкъ унагъуэми хэщ1 зым и п1эм пщ1ы къихъуэжурэ дыбэгъуэну!

16. Лъэпкъыбзэр, хабзэр, тхыдэр, диныр, фащэр, шхыныгъуэ гуак1уэхэр къэгъэщ1эрэщ1эжыным    

      ди ц1ыху псори жыджэру хэтыну!

18.  Ди гуф1эгъуэхэр, гукъыдэжхэр, дэрэжэгъухэр, ехъул1эныгъэхэр, абы дыщызыхущ1экъуа      

       нэмысыр, ц1ыхугъэр, насыпыр, хабзэ дахэр, гущабагъэр, гукъабзагъэр, бзэ1эф1ыгъэр,    

       щэнгъуазэр  хуэдэ минк1э тхуэбэгъуэну!

19. Ди нэхъыщ1и, ди нэхъыжьи я гур къабзэу, я бзэр дахэу, зэгуры1уэу, зэдэ1уэжу, зым 1эпыхур

      зым къищтэжу, гуф1эу тхъэжу зэдэпсэуну!

Псоми:  Тхьэм жи1э!

 Хьэщ1эщыр адыгэ джэгук1э зэхуащ1ыжащ хабзэм тету.

           Аращи, мис  мыпхуэдэ  1уэхугъуэ купщ1аф1эхэр куэду длэжьмэ, еджак1уэхэр тхыдэм щ1этп1ык1мэ,  гужьеигъуэ щы1экъым  адыгэ лъэпкъым и дежк1э. Нэгъуэщ1у жып1эмэ, иджыри гугъап1э щы1эщ хъуапсап1э дыгъэм и бзийхэмк1э гъэщ1эрэщ1а щ1ыхь лъагэр зи налкъут адыгэ тхыдэр зэпымыунк1э, абы къытщ1эхъуэ щ1эблэми пащэнк1э.