Методическая разработка
методическая разработка (5, 6, 7, 8, 9 класс) на тему

ДИКТАНТЫЛАР БОЛГАШ ЭДЕРТИГЛЕР  БѲЛҮҮ

                                        Тайылбыр

     5-9-ку класстарга ажыглап болур «Хыналда ажылдар  чыындызын» тыва дылдыӊ 2008 чылда үнген программазынга дүүштүр ажылдап кылган.  Грамматиктиг онаалгаларлыг диктантылар ѳѳреникчилерниӊ орфография болгаш пунктуацияга, синтаксис болгаш морфологияга, сѳс тургузуу болгаш сѳс чогаадылгазынга база харылзаалыг сѳзүглелдер-биле ажылдап билиринге алган билиглерин катаптаарынга, быжыглаарынга база хынаарынга башкыларга немелде дузаламчы материал болур дээрзинге таарыштыр тургузарын оралдашкан.  Эдертиглер бѳлүүн 9-ку класска шылгалдаларга белеткел боор кылдыр харылзаалыг бижимел чугаа сайзырадыр кичээлдер үезинде ажыглап болур кылдыр чыгган. Чижек чыындыда сѳзүглелдерни  школага чорудуп  турганывыс  «Тус черниӊ чогаалчыларыныӊ чогаалдарынга үндезилеп патриотчу кижизидилгени сайзырадыры» (2006-2012) деп шенелде шиитпирлээр айтырыгны  боттандырар сорулга-биле тус черниӊ чогаалчыларыныӊ  чогаалдарындан сѳзүглелдерни чыып кылган.

      Чогаалдардан алган үзүндүлерни утказын барымдаалап, билдингири-биле болгаш долузу-биле дамчыдарын  оралдашкан. Утка-тематика талазы-биле сѳзүглелдер ѳѳредиглиг болгаш кижизидилгелиг: бойдус камгалалы, тѳрээн черинге ынакшыл, чоннуӊ чаагай чаӊчылдары болгаш байырлалдары, мѳзү-шынар дээн ышкаш.

Сѳзүглелдерни тургузарда, тус-тус класстарга ѳѳреникчилерниӊ назы-харыныӊ база билиг-мергежилиниӊ хире-шаа-биле, ѳѳредиглиг болгаш кижизидилгелиг утка-шынары бедик болурунче, дыл-домаанче кол кичээнгейни угландырган.

Грамматиктиг онаалгаларын ѳѳреникчилерниӊ ѳѳренип эрткен темаларынга дүүштүр билиг-мергежилин хынаары-биле тургускан.

        Бо чүгле чижек чыынды, ажыл ам-даа уламчылалдыг болгаш немелделерлиг.  

Чыындыныӊ сѳзүглелдерин У.Ы.Донгак, тайылбырын болгаш үнелелин п.э.к. М.Б.Кунгаа биле Дус-Дагныӊ ниити билиг ортумак школазында дээди категорияныӊ башкызы  С.О.Седен-оол олар тургусканнар

Диктантылар бѳлүү

5 класс

Фонетиканы ѳѳренген соонда    

Үӊгүр  иштинге

   Мээӊ бир кадарчы эжим Деспижек, бир даай-авамныӊ элээди оглу Алдан-Бирлиг үжелээ тарбаган үӊгүрү казар дижип сүмелештивис. Баар черивис Чүрек-Тей  дѳзүнде.

    Тарбаганныӊ канчаар ижээй бээрин билбейн чораан кижи-дир мен. Тус-тус үӊгүрлеринче киргилээш, үнместеп чыткылап алыр деп бодап чораан мен. Ол ижээнни тып алыры белен. Мортук-биле иштинден бээр дуглап каан үӊгүр болур. Үӊгүрлер аксын кезий маӊнашкаш, дораан тып алдывыс.

    Казып-ла эгеледивис. Черни казарывыска, дискек караа хире хандыр доӊ, оон эриг боор чүве-дир. Үӊгүр баштай элээн дорт чоруп олура, оон хенертен элээн ханылап кире берген. Чер ишти-биле безин дѳрт кулаш хире кастывыс.

(С.А.Сарыг-оолдуӊ «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу». Чогаалдар чыындызы; Кызыл, 1988 чыл.- арын 117-118)

Онаалгазы:

а) Фонетиктиг сайгарылга: 1-ги вариантыга - доӊ; 2-гизинге - эриг

б) Сѳѳлгү домакта сѳс бүрүзүн слогтарга чарып бижиир.

Тайылбыр: карартып каан сѳстерниӊ утказын башкы  тайылбырлап бээр.

5 класс

Морфологияны ѳѳренген соонда

Чайлагга таныжылга

Белек-Байыр малчынныӊ  хеймер оглу Танаа-Херел дѳрткү  классты эки дооскан, демдектери  колдуу бештер. Ол чайлаглаар үеде аалынга чедип келген. Танаа-Херелдиӊ улуг акызы, тоску классты чаа дооскан Ѳлзей база аалда келген. Чеди ай эгезинде тоолзуг оран ырак чайлагже кѳжүп чоруур деп турда, мал эмчизи Билчиӊ угбай, хоочун чолаачы Аржай акый суглар-биле кады чүък машиназыныӊ кабиназындан оол, кыс ийи бичии кижи дүжүп келген.

Уруглар чоок таныжып , кады ойнап эгелээн. Аалчы оолдуӊ адын Айдаш дээр, Танаа-Херелдиӊ ачазыныӊ кады тѳрээн дуӊмазы, аныяандан-на Кызылда чурттап чоруур Түмен-Байырныӊ улуг оглу болган. Чугаакыр, чазык, сарыгзымаар шырайлыг уругнуӊ адын Аӊгырмаа дээр болган. Чайлагга келген  уруглар сагыш хандыр дыштанып, арыг агаарга  күш кирип алырлар.  

(Н. Куулар, «Танаа-Херелдиӊ чуртунда»; Кызыл, 2004, а. 7-8).

Грамматиктиг онаалгазы:

1.Хуу чүве аттарын ушта бижиир.

2. Сарыгзымаар деп демдек адыныӊ  утка аайы-биле  бѳлүүн болгаш чадазын айтыр.

3.Чай деп сѳске тѳрел сѳстер чыып бижиир.                         

6 класс

Кылыг сѳзүн ѳѳренген соонда

Элдептиг куй

Деспек кайгамчыктыг чараш оран болгай. Аал чанында улуг хорулааш бар, ооӊ адын Шаалааш дээр. Бедик хая кырында кызаадан шурап баткан сугнуӊ шаалаан даажы кедергей, ооӊ чанынга кижилер чугаалажыры болдунмас. Улуг хорумнар кадыр дагларныӊ  бажындан эдээнге чедир шѳйлүп баткан болгулаар. Танаа-Херел эштери-биле даг бажынче үнүп органнар. Хенертен Аӊгырмаа куй аксы эскерип каан. Оолдар куй аксынче халбактанып үнүпкеннер, Аӊгырмааны тыртып үндүрүп алганнар. Куй иштинче кире бергеш, хая ханаларны сонуургап, топтап кѳрүп турганнар. Черле элдептиг чиктиг куй болган. Хевири эжик ышкаш калбак хаяны кѳрүп кааннар. Аӊгырмаа идерге, шимчеш дивээн.  

(Н.Куулар, «Танаа-Херелдиӊ чуртунда»; Кызыл, 2004, а.12-20)

Грамматиктиг онаалгазы:

1.Деепричастиелерни тыпкаш, ушта бижиир, хевирин айтыр.

2.Шурап баткан суг, шаалаан дааш – мында кылыг сѳстери кайы хевирде-дир?

3.Составтыг кылыг сѳстеринден ушта бижиир.

6 класс

Лексиканы ѳѳренген соонда

Оюннар

         Уруглар чеди хардан эгелеп кадарчы, чылгычы, чээргеннээр, ыяштаар дээн хүлээлгелерлиг апаар. Уругнуӊ назыны  ѳрүлээн тудум, оюнунуӊ  хевири ѳзүп, чаартынып  орар.

         Кожа ѳглерни тип, ооӊ иштинге аптараларны, барбаларны, оруннарны, сыртыктарны, үлгүүрүн, ширтектерни тааржыр даштардан кылып, сайзанактаар. Ол ѳглерниӊ  ээлери уруглар боттары болур. Ооӊ чанынга теве, чылгы, хой ышкаш малдарны база кылып аарлар. Уруглар чугаакыр, сүмечи ѳгбелерни, чараш, каас херээженнерни, шоваа, тенек ажы-тѳлдү дээш ѳттүнүп ойнаар.

             Эмдик аът ѳѳредип мѳгзүр, халдыр. Аът сыдымнаар, тѳрепчилээр. Кызыл-хараган тенин, чыжыргана тенин чиӊге сѳѳскен ѳзээнге кадап алгаш, ооӊ-биле аӊнаар. А аӊнары аспан, шартылаа, маас, шокар-ары болгулаар.    

(С.А. Сарыг-оол, «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу», а. 42)

Грамматиктиг онаалгазы:

1. Профессионализмнерни бѳлүктеп  ушта бижиир.
2. Лексиктиг сайгарылгазын кылыр: ширтек

7 класс

Синтаксисти ѳѳренген соонда

Кулузун-Шынаазы

Кулузун каяа үнер ийик? Чылдыӊ кандыг-даа үезинде суу үргүлчү долу чыдар хѳлчүктерни дескиндир хаажылап, ону эрткен-дүшкенден чажырып, кадагалап, кадарып чыдар чүве ышкаш, кедергей узун шынаа үнүжү-дүр. Чоону улуг кижи салаазы дег, элдептиг сиген аймактыг үнүш кандыг-даа дириг амытанны чемгерер, шынааныӊ кыжын чыккыладыр эдип келир соогундан камгалап чыдар.

Кулузун, хыыргыыш, шала кургаг чер талазында эриктеринде тал, хадыӊ, чыжыргана, кызыл-хараган үнген, карак четпес шынаа Таӊды-Ууланыӊ мурнуу эдээнде чапты берген чыдар. Дуран-биле кѳрүп четпес шѳйлү  берген шынаа мында. Бедиктерден чайын хараптарга, чиргилчини-ле кедергей. Шынааныӊ ыяш-дажы чиргилчинге чивеӊейнчип, сактырга-ла, ѳрү-куду кѳжүп-дүжүп, чаржып ойнап турганзыг-даа.

Күзүн Кулузун-Шынаазы бир аӊгы хевин кедип, тоол-домакта куда-найырга белеткенген кадын кыс дег апаар. Кажан-даа эвес, чүгле күзүн шынааныӊ  хѳлчүктери бир янзы кѳрүштүг болу бээр.

( Э. Донгак, «Кулузун-Шынаазы чурттуг оолдар»; Кызыл, 2006, а. 3)

Грамматиктиг онаалгазы:

1.Карартыр парлап каан домактыӊ синтаксистиг сайгарылгазын кылыр, ында киирилде сѳстүӊ  утказын тайылбырлаар.

2.Морфемниг сайгарылга чорудар: Таӊды-Ууланыӊ

3.Деӊнелгелерни ушта бижиир.

7 класс

Синтаксисти ѳѳренген соонда

Улуг олча

        Чер улам-на чырып, боо тавындан ырап бар-ла чор. Олур-ла мен. Чүве-даа сураг.

        Ам эде олуруп, бичии  шимченип болур. Ыраккы бараан илдеӊ. Дыка ыракта ийи кускун этти. Таакпы тыртыксаам кели бээди: шак бо хире харыысалгалыг ѳйде ону бодаан-даа херек чок. Чаӊгыс сорган ыш километр черде аӊны барып  ойладып болур. 

      Кайда-ла бир хая аразында күжүген ырады оъттаан оолдарын сагындырган хевирлиг дыӊзыды кыйгы салды. «Чүнү кѳрген ирги?» деп бодал мени база-ла сагындыра каапкаш баады.  

Ынчап олурумда, бир-ле черде кѳшке козурт кыннып, хензиг дааш үндү. Мурнумда-ла ышкаш болду. «Шыяата, бирээ келген-не эвеспе, кайыын кѳстүп келир болду!» деп, мени дидиредип турган соокту-даа уткан, тыныш кыскалай берген олур мен. Сураг-ла баады.              

Мырыӊай-ла бажым кырында  хая  чызырткайны бээди. Арай боорда ээлбишаан, кѳре бээримге, ийи чуӊма анайы үстүмде куржааӊгы аразында сүржүп кээп, үскүлежип ойнай бээди. Дораан-на билдирбейн, боо аксын ынаар углап алдым.

                                       (С.А. Сарыг-оол, Чогаалдар чыындызы,  а. 150-151)

Грамматиктиг сайгарылгазы:

1.Карартыр парлап каан домакты ушта бижээш, синтаксистиг сайгарылгазын кылыр.

2.Морфологтуг сайгарылга чорудар: үскүлежи бээди.

3.Аӊчыныӊ кылдыныын илереткен деепричастиелерни ушта бижиир.

8 класс

Нарын домактарны ѳѳренген соонда

                          Дагаа чылдыг мен

          Шаанда улустуӊ хар, чылды санаары база бир янзы турган. Хүнде он ийи шак бар. Олар дѳгере аттарлыг: Күске, Инек, Пар, Тоолай, Улу, Чылан, Аът, Хой, Мечи, Дагаа, Ыт, Хаван дижир. Күскеден Хаванга чедир ийи  долганырга, дүн-хүннүӊ чээрби дѳрт шагы ол. Ол ышкаш хар, чылды база он ийи эргилделиг кылдыр санаар.

        Мен дагаа чылдыӊ  күстүӊ адак  айыныӊ он чедиде эртенгиниӊ хой шакта тѳрүттүнген кижи-дир мен.

          Бурунгу улустуӊ чаӊчылы-биле ол чыл бүрүзү тус-тузунда бот-шынарлыг болур дижир. Хаван чылы тараалаӊ, чүге дээрге хаван хѳрзүнден озук хаайы-биле чемненир. Дагаа чылы болза, куш амытан элбек болур. Дагаа хүннүӊ он ийи шагын дѳгере алдаг чокка медээлеп алгырар, шак дег куш  дижир. Ол чылын кижи аас-кежиинден озалдап, чыдып-даа калбас, далажып эрте-даа бербес, шынчы чыл апаары ол.

          Шагда бичии  уруглар  бот-боттарыныӊ чылын мактап, маргыжар боор. Мээӊ акым Бадый аът чылдыг, а дуӊмам Узун-кыс күске чылдыг. Аравыста кагжы бээр бис.

          - Мындыг янзылыг он ийи чылдыӊ иштинде мээӊ чылым дагаа. Ынчангаш мен дагаа ѳлүрбес  ужурлуг кижи мен – деп, Аӊгыр-оол ол кежээниӊ чугаазын дооскан.

       (С.А Сарыг-оол, «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу»,ЧЧ; Кызыл,1988—арын 46-48)

Онаалгазы:

Чагырышпаан нарын домактыӊ морфолог-синтаксистиг сайгарылгазын кылыр, схемазын кѳргүзер:

а)     Мээӊ акым Бадый аът чылдыг, а дуӊмам Узун-кыс  күске  

          чылдыг.

б)     Хаван чыл тараалаӊ, чүге дээрге хаван хѳрзүнден озук хаайы-биле чемненир.

Тайылбыр: карартып каан сѳстерниӊ утказын башкы тайылбырлап бээр.

Эдертиглер бѳлүү                                            

9 класс

Эдер амытаннар

     Эдер амытаннар дѳгере ээлчеглиг, үе-үелиг болур.

     Чазын эртези кончуг сыгырга эдип келир. Сыгырга эде бээрге, ам-на бел ойнай берген дижип, дүне чырыдып, серээ-биле согуннаан, балыктаан турар боор чүве. Матпадак  эде бээрге, мал-маган сүттелип, ак чем элбээр.

       А хек эде бергенде, кызыл-үер, чулук-үер-даа улаштыр бадып, ыяш бүрүзү четчип, чечектелип, оът-сиген хѳлбеӊейнип келир. Дүн дурту кыскалаар.

       Хектиӊ соонда кѳгээзин хѳѳмейлеп эгелээр чүве болгай. Ол хек ышкаш кѳк-бора куш чүве. Чамдык улус ону хек кулу-даа дижир. Кѳге-буганыӊ база бир аймаа куш-тур. Хек кулу дижи берген ужуру болза, хек тѳрээш, чуургазын боду шуглавас, кулу кѳгээзин шуглап доруктурар чүве дижир. Кѳгээзин эдип турар үе дээрге, изиг халыын кидин-не  дүжүп кээр. Оът-сиген, үнүш ынчан баш  тыртар.

         Межерген деп үгү аймаа куш куу сыра  бажынга ырлап олурда, топтап дыӊнаар болза, хам-даа хамнаан ышкаш, доӊгаш дидирээн-даа ышкаш, бырыӊайнып олурар болгай. Ону уйгужу, чалгаа, уя тудуп  шыдавас куш дээр. (140 сѳс)

(С.А.Сарыг-оолдуӊ «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу», Чогаалдар чыындызы; Кызыл, 1988ч., - арын 111-117.)

Тайылбыр: карартыр парлаан с=стерниё утказын башкы тайылбырлап бээр.

Кѳжүп чораанывыс

    База бир тодаргай сактыр чүвем: дѳрт харлыымда күзегден кыштагже кѳшкенивис.

     Мени кырган-авам бистиӊ кыр аъдывыска мурнунга ушкарып алган. Авам Чааш-Доругну мунгаш, кавайлыг уруун мурнунга доора үӊгергеш, кавайныӊ багларын ооргазында куржаныпкан, кавайны-даа шоолуг тутпас, хой сүрүп чоруур. Ачам кыр аскырывыстыӊ кырында шары чонаа салгаш, угбамны ушкаргаш, морзук кежи бѳскелиг чактыр боозун чүктепкен. Акым ак молдургазын чавыдактааш, ачамныӊ хѳлчок улуг, кара паш дег бѳргүн дуй багланып алган ,хой сүржүп чор.

      Авам биле акым хой, ѳшкүзүн сүрүп чорлар. А бис – ачам, кырган-авам суглар – дѳгере-ле инек-биле кады чүктүг шарылар сүрүп чордувус.

      Чүктүг шарыларны кѳѳрүмге, хѳлчок солун. Ынаа, хана чүдүрген ѳле шары аспан-биле дѳмей: чүгле ийи улуг кара кылаӊнаар. Аптаралар, ооӊ кырындан дээвиир, ооӊ кырындан эжик чүдүрген шары бир-ле шагаан-теве-ле, мѳкүлчек чүве.

        Мал, чүък сүрген кижилер дѳгере-ле кыйгыржып, алгыржып чоруурлар. Ѳвүр-Амырак деп хем унуда чоон-чоон теректерлиг күзээвистен бир-ле танывазым бедик-бедик даглар баарында кыштагже кѳжүп бар чораанывыс ол.

      Эртен кѳжүп үнеривисте хат-даа хадываан, хар-даа чагбаан, аяс-кааӊ хүн-не чүве. Кайнаар-даа кѳѳрге, ак хар: дыттар, теректер баштарында-даа, хараган, хаактар баштарында-даа хар-ла хар.

       Мен харын бѳргүмнү дуй баглап, улуг негей тон-биле шуглаарга, хорадап, ынавайн чораан мен. (202 сѳс)

(С.А.Сарыг-оол, «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу», 1-ги том; ЧЧ; Кызыл, 1988, арын 51-52)

Бүргүт кадарчы

        Эртен инектерин саап эгелээн. Ол ажыл үезинде аалда ажылга шоолуг-ла киришпес, харын ол дугайында сагыш-ла човавастар база тургулаар чүве. Барып-барып сүт дугайында сагыш човавас кымнарыл ол?

      Амдыызында ажыл кылыр шаа четпээн бичии уруглар-ла ында-мында чир шоӊ дүжүп ойнаан, каттырышкан, сүрүшкен, ырлаан-шоорлаан тургулаар. Ол ышкаш эник ыттар база-ла сүрүшкен, хербелешкен, хырыӊайнып, киргирткейнип турарлар. Бир ыт дѳрт даванын серте-даа чок кѳзүй салыпкан, удаан-даа  чыдар. Ол болза даӊны атсы кодан ээргеш, удуваан, ам үлүүн эрттирип, эртенги чем чиген соонда, сагыш амыр удуп чыдар ажылчын, коданчы ыт-тыр ийин.

       А ол-ла ыттар аразында колхоз малчыны Эрин-оол ашактыӊ Бүргүт дээр, кудуруун даады-ла коӊдаалай кырында дүре салыпкан чоруур, кѳстүктүг, кызыл калдар ыды бар. Элээн бедик, ортумак бызаа хире, узун-узун сииреш мѳге даваннарлыг. Аалга  хүндүс аъттыг, чадаг кым-даа кээрге, ѳске ыттар дег уткуй маӊнап коргутпас, чүгле «кижи кел чор» деп, ийи-үш улай чоон үн-биле «ѳг-ѳг-ѳг!» кылгаш, ынаар, доора кылаштап чоруй баар.  Келген кижиге чайлап бээри ол-дур ийин.

       Кажан инек саай бээрге-ле, демги ыттар дег тайбыӊ эвес,  сагыш човап, ээзинге чеде кылаштап келген, херлигилеп каап, кудуруу-биле хүлүмзүрүй каап  турар. (170 сѳс)

(С.А. Сарыг-оол, Чогаалдар чыындызы,  а. 192)

Грамматиктиг онаалгазы:

1.Карартыр парлап каан домакты ушта бижээш, синтаксистиг сайгарылгазын кылыр.

2..Ыттыӊ шынарларын айыткан демдек аттарын ушта бижиир.

Уларлар

      Чайлагга кѳжүп келгениниӊ даартазында Май-оол биле Сүгдер-оол эжишкилер хоюн эртежизи кончуг аалдан үндүргеннер.

- Ойт! Уларларныӊ  хѳйүн! Бисти кѳрүп кааш, алгыржы бердилер – деп, Сүгдер-оол мурнунга чораан болгаш, даг эдээнде уларлар олардан хоюп, дагже кылаштажып үнүптерге, кѳрүп каан.

     - Бистен дезип, даг бажынче шуужуп бар чыдарлары ол-дур – деп, Май-оол черге ээгип олурупкаш, харыылаан. – Боларны хойзуп болбас.

     - Бедип-бедип алгаш, кудулдур ужуптарлар боор аа?

     - Бир эвес хоюспас болзувусса, ушпастар.

     - Оолдары кайда ирги?

     - Улар каяа тѳрүүрүн билбес мен. Ачамдан чоп айтырбаан кижи боор мен – деп, Май-оол даг бажынче шуужуп бар чыдар уларларныӊ соонче кѳрүп алгаш, олар билип кааптар хире борга, черге олурупкан.

      - Улар оъдунуӊ хѳйүн. Оозун бодаарга, болаага улар үргүлчү турар-дыр кѳрем.

      - Хоорай базаарларында чамдык кижилер улар оъдунуӊ дазылын садыглап олурарлар – дээш, Сүгдер-оол бир оьтту дазылындан тура соп алган. – Олар ону чуксугбай деп адап алганнар.

     - Олар ону улар оъду деп билбестер.

Бѳлүк уларлар кара-кара хаялар аразынче үне бергеннер.  (141 сѳс)

(Э.Донгак, «Кулузун-Шынаазы чурттуг оолдар»; Кызыл, 2006, а. 22)

Үш оран бар

Кымыскаяк үш үзүк-боолук боор чүве. Ол дээрге ооӊ күштүг бүдүжү-дүр. Алдыы оран, ортаа оран, үстүү оран - үш ораны депший чурттаар  кылдыр чаяттынган, ынчангаш үш боолук-ла болган дижирлер эвеспе.

Үстүү оран дээрге дээр-кудай ол-дур. Ында дээрниӊ хааны Курбусту-Хаан, Хүн-Хаан, Ай-Хаан бар. Олар дѳгере бурган кудукту – хамыктыӊ дээдизи. Олардан бедик чүве-даа чок дээр боор. Тоолда-даа чугаалап турар.

Ортаа оран дээрге бо бистиӊ чурттаан оранывыс бо-дур. Ынчангаш бисти ортузундан – белинден кур куржаныр кылдыр чаяаган. Бисти курбусту – Дээр уктуг Эжен-Хаан чагырып турар чүве-дир.

Алдыы оран деп бистиӊ адаавыста бир оран бар – ол аза ораны ол. Ону инек баштыг, изиг-соок он сес тамылыг Эрлик-Ловуӊ хаан чагырган чүве-ле дижир ийин.

А кымыскаяктыӊ күжү чүдел дээрге, дээрже ужуп үнер чалгыны база бар. Черже казып, үӊгүр кылыр дыргаа база бар. А бо бистиӊ ортаа оранда ѳг, уя тудуп, ѳзүп, тѳрүп чурттап турар эӊмежогун кѳрбеспе!   (136 сѳс)

(С.А. Сарыг-оол, «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу»; Кызыл, 2008, а. 49-50)

Грамматиктиг онаалгазы:

1.Карартыр парлап каан домакта шупту сѳстерни морфологтуг демдектерин барымдаалап, чугаа кезектеринге чарар.

Четки аргааш, салып каар

Арыглар иштинде шырыштарга ийикпе азы ховуларда хараганнар аразынга-даа чорааш, бо-ла чаражы кончуг тѳгерик четки херип каан турарын кѳѳр мен. Чамдыкта кѳрбейн эртип чыда, арнымга-даа чыпшындырыптар мен. Хензиг чиӊге, ындыг быжыг-даа эвес, эӊ нарын хевирлиг болур чүве ол. А ону аргып кылганы, ооӊ хевири, нарыны кайгамчык.

Бир-ле катап чээргеннеп чорааш, шырыш аразы-биле эртип бар чорумда, мырыӊай-ла караам мурнунда ындыг четки сирлеӊейнип шимчээш, соксай бээди. Тура дүшкеш, кѳѳрүмге, четки ортузунда агбагар даваннарлыг борбаксымаар чүве четкиден сирбектенип алган, ѳгбеӊейнип тур. Чеде бергеш, кѳѳрүмге, бичии кара чинчи дег карактарлыг-даа ышкаш чииртими кончуг чүве чыдыр. Ынчап чыда, бир сырбаш дээн соонда, маастыӊ ийи чалгыны эстеп бады баады. Ам ылавылап кѳрген, маас чалгыны чок-даа болза, ам-даа дириг, демги улуг ээремчигейниӊ арбаанда сырбаӊайнып чыдыр. Ээремчигей четкиниӊ бир ужун быжыглаан талаже кѳӊгүс илдик чок чүгүрүп кире бээди.

Кырган-авам ону шагаан-теве деп ээремчигей дузаа дээрзин тайылбырлап берди. Ооӊ  соонда ээремчигей дузактаар-четкилээр амытан деп билгеним ол. (146 сѳс)

(С.А. Сарыг-оол, «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу»; Кызыл, 2008, а. 69-70)

Грамматиктиг онаалгазы:

1.  Карартыр парлап каан нарын  домактыӊ синтаксистиг сайгарылгазын кылыр.

Пѳш бажынга

Караӊгыныӊ далажып дүжүп олурарын мырыӊай аайын тыппас мен. Менден бүгү-ле орукту дүрген-не дуглап, чажырар дээнзиг.

Молдургам дораан-на чыда дүшкеш, човууртады. Ону будукка баглай соп кааш, пѳшче үндүм-не. Пѳштү орту эрттир үнгеш, элээн чоон будукту муна чоруй, ооӊ адаанда будуктардан тептингеш, ам оожургап дыӊнааладым. Пѳштер баштары дүнеки салгынга түлүк-түлүк шыыгайнып турар. Хемниӊ ийи талазында бажы кѳзүлбес бедик сыннарныӊ дам-дум сомазы, кара хилиӊ дег, кѳстүр. Оларныӊ  аразында ырак сылдыстарлыг дилиндек дээрни кѳѳрге, хем иштинге, дагларга бодаарга, шору арыг, делгем-даа, чырык-даа.

«Ѳршээ хайыракан, бай Амыраам ээ кѳрүп, менди хонарым ол-дур! Ам черле бак чүве чайлай  бергени бо-дур, пѳш бажынче үнерин бодаваан болзумза, кайын менди хонар мен. Эневис моорлап келзе-даа, молдурганы-ла чооглаар ыйнаан» деп чалбарып олур мен.

Курумну чешкеш, пѳштүӊ уну-биле кады куржангаш, салааларымны дѳзүнге киир маскай туттунуштуруп  алырымга, черле белен салдынмас болган. Хире-хире уйгум аразында мунган будуумда ужамны ийи балдыр-биле элип-селип, доӊганымдан ѳл пѳштү улам-на чыыра куспактап, хойгажып алган кырган-авам кылдыр дүжеп, чугааланганым шокар-шокар билгилээр мен.   (150 сѳс)

(С.А. Сарыг-оол, «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу»; Кызыл, 2008, а. 103-105)

Улуургак Дагаажык

«Артык тенек аъдын мактаар,

Болбас тенек бодун мактаар»

(Улустуӊ мерген чугаазы).

Бир-ле катап Дагаажык кожазы бажыӊныӊ бѳлүк дагааларын кѳрүп кааш, ынаар ойтаӊнадыр, хертеӊнедир базып ыӊай болган. Мурнунга удур кылаштап олурган кырган дагаага орук безин чайлап бербейн, биче-ле болза, ону ужур таварып каг часкан. Дагааларга чеде бергеш, бодунуӊ дугайын мактанып, дүүн чем чип турда, хаван халып кээрге, ону канчаар коргудуп чорудупканын хѳѳрээн.

- Хартыга сени теп чиир дээш халып келзе, канчаар сен? – деп, ооӊ үе-чергези дагаажыктар айтырган.

- Кырым сынар. Шак ындыг, хартыга ышкаш черниӊ ческээ, сугнуӊ сускаа черлик тояанчылардан черле кортпас мен. Менче халып келзе, ооӊ караан шиш  думчуум-биле деже соктаптар мен, ол-ла.

Ол-ла ынчап турда, хеп-хенертен бир дагаажык:

- Хартыга келди! – деп баштактаны каапкан.

Бардам Дагаажыктыӊ барган чери тывылбайн барган.

 - Ээй, Дагаажык! Ѳлүг сен бе, дириг сен бе? Кайда бардыӊ? – деп, кыйгырып, ол-бо кѳрзүнүп, ѳѳрү дилегзингеннер.

Чүү шаг болганда, Дагаажык шала тудуп каан бажыӊ адаанда ойбак черден сирилээн, кавылаан үнүп келген.  

( Т.Д. Кызыл-оол, «Сергеге шелдирипкен»; Кызыл, 1970, а. 98-99)