Вечер" М.Карим-башҡорт әҙәбиәтенең ғорурлығы."
материал на тему

Мостаи Кәрим – башҡорт әҙәбиәтенең ғорурлығы

(әҙәби-музыкаль кисә)

Талғын ғына ҡурай моңо аҫтында бер уҡыусы М.Кәримдең “Ҡоштар осорам” шиғырын ятҡа һөиләй.

Егет. Һаумыһығыҙ, хөрмәтле уҡыусылар, уҡытыусылар һәм ҡунаҡтар! Бөгөн беҙҙең белем йортонда оло, иҫтәлекле ваҡиға. Башҡортостандың халыҡ шағиры, әҙәбиәтебеҙ аҡһаҡалы М.Кәримдең йәшенә арналған кисәгә йыйылдыҡ. Был кисәлә әҙиптең данлы тормош юлы, ижад һуҡмаҡтары, уҡыусылар күңелен яулаған ҡабатланмаҫ ижад гәүһәрҙәре күҙ алдына баҫыр һәм әҙәбиәт донъяһына сәйәхәткә илтер. Барығыҙға ла күтәренке кәйеф, рухи байлыҡ юллап, кисәбеҙҙе башлайбыҙ.

Ҡыҙ. Эй, ғүмерҙең сая, ҡабатланмаҫ миҙгелдәре... Һәр кемдең үҙ яҙмышы, үҙ тормош юлы, үҙ ҡарашы бар был донъяла. Тик яҙмыштарҙан уҙмыш ҡына юҡ шул... Аҡҡан һыуҙар кире ҡайтмай икән. (Ҡурай моңо яңғырай.)

Егет. Рәми Ғариповтың “Бала саҡ” шиғырын һөиләй.

Сәхнәгә бәләкәй Кендек сыға (ябай ауыл малайы кейемендә: түбәтәй, ыштан, аҡ күлдәктә). Ул түмәргә ултырып уйлана.

Ҡыҙ. Эйе, Дим буйының гүзәл төбәге – Шишмә районында бер малай тыуа. Уға изге ниәттәр юрап, Мостафа тип исем ҡушалар. Шуҡ һәм зирәк Мостафаның бала саҡ хәтирәләре күңел һандығында мәңгелеккә урын алалар һәм, тормошоноң яҡты нурҙарына үрелеп, һәр саҡ йәнәш атлаиҙар.

Бәләкәй Кендек. Минең оло инәйемде “Кендек әбейе”, ә үҙемде “Кендек бабайы” тип йөрөтәләр. Мин бәләкәймен әле. Оло инәйемдең камзул кеҫәһенә буйым саҡ-саҡ етә. Ул тылсымлы кеҫәнән тәмле-томло нимәлер һис ваҡытта ла өҙөлмәй. йә берәй шаҡмаҡ шәкәр, йә дүрт-биш бөртөк йөҙөм емеше, йә перәник валсығы, йә кипкән муйыл, йә борсаҡ була. Торғаны менән хазина инде ул кеҫә, бөтмәҫ-төкәнмәҫ хазина!

(Кендек һөйләп бөтмәҫ элек, ат сабышҡан тауыштар менән музыка ишетелә! Атҡа “атланған”, сыбыҡ тотҡан малайҙар баҫтырышып, сәхнәгә сығалар ҙа Кендекте уратып алалар).

• Эй-эй, Кендек! Ни хәл, Кендек! Бәпес ҡоймағы тәмлеме, Кендек!

Кендек.  Ҡуйығыҙ әле, малайҙар, шаярмағыҙ!

• Кендегеңде күрһәт әле, кендек! Беҙгә лә бәпес күстәнәсе алып кил әле. Кендек! Кендек! Кендек!

Кендек. Етәр инде! Күп шаярмағыҙ, уйнамам да ҡуйырмын!

Малай. Ярай инде, үсекмә, Кендек! Беҙ киттек, уйнарға килерһең. Көтәбеҙ! (сабышып сығып китәләр).

Кендек. Эйе, бына былары, минең бала саҡ дуҫтарым! Шаяндар! Ҡыйыуҙар! Зирәктәр! (уларҙы ҡарашы менән оҙатып ҡала, уйлана.)

Һәр өйҙә тиерлек, иртәһенә – кисенә, яҙына – көҙөнә ҡарамай, үҙ ваҡыты еткәс, кеше тыуа. Шул кешене ҡаршы алырға оло инәйем менән мин һәр саҡ кәрәк инек. (сабый тауышы яңғырай.) оло инәйемдең шифалы ҡулдары, яҡты күңеле һәр сабыйға тик изгелек, тәүфиҡ ҡына өләшә ине. Шул ваҡиғалар миңә оло һабаҡ булды һәм күп нәмәгә өйрәтте. Эх, бала саҡ, бала саҡ... (түмәргә ултыра.)

Алып барыусы. Ғәзиз тыуған яғының гүзәл тәбиғәте, инәһенең изгелекле кәңәш-теләктәре Мостай күңеленә мәңгелеккә һалына. Һәм ул ҡайҙа ғына йөрөһә лә, ниҙәр генә күрһә лә йәнтөйәгебеҙҙең гәлсәр шишмәләренән илһам алып йәшәй һәм моңло йыр кәрәҙҙәре ҡоя.

Иыр (“Һаумы, тиҙәр гөлдәр” Н.Мөстәҡимов музыкаһы, М.Кәрим һүҙҙәре) яңғырай. Иырлап бөткәс, Кендекте алып сығып китә.

Оло Кендек. (15 – 16 йәштәрҙә, һөйләп сыға). Донъя, ғәмһеҙ бала саҡ үҙ яйы  менән бара бирҙе. Малайҙар менән ыҙғыштыҡ та, яраштыҡ та. Әммә “Кендек”те миңә барыбер йәбештерҙеләр.

Эй, хикмәтле ваҡыттар бик күп ине беҙҙең бала саҡ илендә, баш ҡалаға ҡалас ашарға барыу ғына ниндәй әкәмәт булғайны?! (ситтә торған түмәргә ултырып, иҫләй.)

“Ҡалас ашарға барыу”ҙы сәхнәләштереү.

Әсғәт. Малайҙар! Малайҙар, тим! Әле генә йомро Талип ағайым менән атайым һөйләшеп торҙо. Иомро талип әйтә, иртәгә ҡалала урыҫтарҙың “Ҡалас” байрамы икән, ти. Шул байрамда бөтә кешегә лә бушлай аҡ ҡалас өләшәләр икән, ти. Бына ошондай, күпереп торған ап-аҡ, йомшаҡ ҡалас, ти. Хәтәр тәмле була, ти, ҡаластары!

Ибрай. Кит әй! Ышанмайым, йә алдайҙыр.

Әсғәт. Алдаһа, атайым ышаныр инеме ни?

Ибрай. йомро Талиптың шыттыра торған ғәҙәте бар ҙа ул, әллә инде, ышанырғамы, юҡмы?

Вәлитдин. Малайҙар, беләһегеҙме ҡалас ҡайҙан килеп сыҡҡанын?

Ибрай. Ҡайҙан булһын, мейестән инде.

Әсғәт. Һин үҙең мейестән сыҡҡанһың, тик ашығыбыраҡ сығарғандар – бешеп етмәҫ борон. (көлә.)

Бәләкәй Кендек. Ҡаласты бит ул ап-аҡ ондан бешерәләр.

Ибрай. “Ҡалас” һүҙе ул, егеттәр, “ҡала” һүҙенән килеп сыҡҡан. Иәғни “ҡаласа икмәк – ҡала ашы” тигәнде аңлата.

Кендек. Ҡасан һуң ул “Ҡалас” байрамы?

Вәлитдин. Иртәгә, ти, иртәгә!

Әсғәт. Эх, ҡалаға барып, ауыҙ тултырып, ҡорһаҡ кәпәйтеп, ҡалас ашап ҡайтһаң, вәт шәп булыр ине, ивет!

Вәлитдин. Тәк, егеттәр, оҙон һүҙҙең ҡыҫҡаһы, эш шулай була... Теҙелегеҙ әле бер рәткә! Мине тыңлағыҙ! Смирно! Иртәгә ҡояш сыҡмаҫ борон уҡ юлға сығабыҙ! Кистән әҙерләнеп ятығыҙ, йоҡлап ҡалмағыҙ тағын. Аңлашылдымы?

Барыһы. Эйе. Аңлашылды.

Ибрай. Ә Кендекте алайыҡмы һуң?

Кендек. Әлбиттә, минең дә ҡалас ашағым килә. Мин бөгөн уҡ китергә риза.

Вәлитдин. Ярай, улай булғас алырбыҙ. Ә хәҙер өйҙәргә таралышабыҙ, юлға ашарға һәм йыр алырға онотмағыҙ.

Иырлашып сығып китәләр:

Беҙ малайҙар һәр саҡ бергә,

Дуҫтар менән һин дә мин.

Ҡалас булһа – Уфа едем,

Ҡалас нет – Шишмә сидим.

Оло Кендек (16 йәш). Шулай, дуҫтар, яҙмыш менән бәхәсләшеп, беҙ үҫә барҙыҡ. Буйға еттек. Һабаҡ алырға ла ваҡыт етте, һөйөклө Оло инәйем мине мөғәллимәгә алып барып тапшырҙы. Ғазаплы һәм серле лә мәктәп йылдары, белем һуҡмаҡтары минең йөрәгемдә уҡытыусыма ҡарата йыр булып яралды.

Иыр “Уҡытыусыма” (М.Кәрим һүҙҙәре, З.Исмәғилев муз.).

Оло Кендек. Ғүмер уҙған һайын бөтәһе лә артта ҡалды, яҡшыһы ла, яманы ла онотолоп барҙы. Ә “Кендек”те берәү ҙә онотманы. Ул миңә ғүмерлеккә тағылды. Үҙем дә күнектем. Минең ҡушаматым миңә хатта оҡшай ҙа. (йылмая.)

Алып барыусы. Эйе, “Кендек” ул ғүмерлеккә кешелек донъяһында үҙенслекле ҡушамат булып ҡалды. Ҡайҙа ғына  йөрөһә лә, уның артынан ҡалманы, яҡлаусыһы һаҡлаусыһы ла булды. (Талғын ғына хәрби көй урғыла.)

Яҙмыш миңә был тормоштоң төрлө яғын “ауыҙ иттерҙе”. Шанлы һуғыш йылдары... (Уйлана.)

(Гимнастерка кейгән уҡыусы М.Кәримдең “Мин фронтҡа китәм, иптәштәр!” шиғырын ятҡа һөйләй. “Өсөнсө көн тоташ ҡар яуа” шиғырын һөйләргә йәки йыр итеп башҡарырға була.)

Ҡыҙ. Шағир, драматург, прозаик һәм публицист Мостай Кәрим Бөйөк Ватан һуғышының башынан аҙағына тиклем яу юлдарын үтә. Шул дәһшәтле һуғыш йылдарында уға ғәзиз халҡы, ижад рухы һәм мөхәббәте оло терәк, таяныс була.

Егет. Шағирҙың һәр әҫәрендә Тыуған илгә, гүзәл әсәгә, ҡатын-ҡыҙға мөхәббәт, дан йырлана. Иәшәй, йәшәртә, илһам бирә; күкрәй ҙә ул, күкрәтә лә!

Ҡыҙ. Мостай Кәрим – таштарға ла гөлдәр үҫтерер шағир. Тыуған ере – йәмле Шишмә туғайҙарының хуш еҫле сәскәләренән мәңге һулымаҫ ижад гөлләмәләре үрә ул. Һәм ижадының сәскә атҡан нигеҙе – баш ҡалабыҙ Өфөлә, әҙәбиәт донъяһына рухи йәдкәрҙәр сәсә.

Кендек. Иылдар уҙғас, ошо ҡалаға китермен дә, бөтөнләйгә нигеҙләнермен тип, кем уйлаһын инде?

Был донъяны бик күп гиҙҙем,

                                               Балтырҙарым талғансы.

  Шатлыҡ эстем, хәсрәт йоттом,

                 Танһыҡтарым ҡанғансы. (сығып китә.)

Егет. Баш ҡала Мостай Кәрим өсөн ижад толпарҙарының төп йортона, зәңгәр офоҡтарға әйҙәүсе хыял ҡошона әүерелә. Әҙәбиәтебеҙҙең аҡһаҡалы, сәсән телле Мостай Кәрим һәр быуын кешеләренең яҡын дуҫы, замандашы, халҡыбыҙҙың ғорурлығы булып күңелдәргә сорналған.

Ҡыҙ. Оҙон һәм бай ғүмер юлы уҙған шағирыбыҙ “Уңдым” шиғырында былай тип яҙа:

                                               Күп нәмәнән уңдым.

                                               Рәхмәт һеҙгә,

Хәйерле төн һеҙгә, үткәндәр!

        Эйе, уңдым. Күп нәмәнән уңдым.

Минән уңды микән бүтәндәр?

           Егет. Эйе, беҙ – һинең халҡың. Һинән мең-мең тапҡыр уңдыҡ. йәш быуын ижад ҡаҙанығыҙҙа ҡайнап йәшәй һәм йәшәр, оло фәһем, тәрбиә алыр, тигән өмөттә ҡалабыҙ.