"Аас чогаал— эрткен үевис"
план-конспект урока (5 класс) на тему

«Аас чогаал— эрткен үевис» деп кичээл- мөөрейниң план-конспектизи.

Өөреникчилерни ийи аңгы бөлүкке чарып алыр. Бөлүк бүрүзү тускай аттарлыг болгаш кыйгырыглыг болур.

        Сорулгазы:

1. Төрээн чогаал кичээлдеринде өөренип эрткен улустуң аас чогаалының хевирлери (тывызыктар, тоолдар, үлегер домактарны) кайы хире билип алганын хынаар, быжыглаар.

2. Уругларның улам угаан-медерелин сайзырадып, дыл- домаан байыдар. Сагынгыр-тывынгыр чорукка база түңнел үндүрүп билирин , мөөрей кичээл таварыштыр сайзырадыр. Өөреникчилерниң интеллектуалдыг сайзыралын бедидер.

3. Өөреникчилерни улустуң аас чогаалын хүндүлеп, аңаа хандыкшыырынга, эптиг-демниг болурунга «демниг сааскан теве тудуп чиир» деп үлегер домактың дузазы-биле кижизидер.

        Дерилгези: компьютерде слайдыларда чуруктар «Балыкчы Багай-оол», «Алдын-кушкаш», үлегер домактар,тывызыктар сөзүглели.

        Кичээлдиң чорудуу:

        Экии, уруглар. Шимээн чокка олуруп алыңар. Бөгүн тыва чогаал кичээлинге тыва улустуң аас чогаалынга түңнел-мөөрей кичээл эрттирер бис, уруглар. Кичээливиске кижи бүрүзү угаанын эки ажылдадып, сагынгыр-тывынгыр чоруун көргүспүшаан, мөөрей-кичээлге дидим киржириңерни күзедим.

        Кичээливистиң сорулгазы мындыг, уруглар: улустуң аас чогаалын улам хандыр сайгарып, билбээн чүүлдерни чедир билип, сактып алгаш, шупту демниг катай түңнээр бис, уруглар.

        Баштай кичээливисти эгелээриниң мурнунда «мөөрей» деп сөстүң утказын тайылбырлап,чугаалажыптаалыңарам.

Ол чүү деп сөс чүвел, уруглар? Орус дылче «мөөрей» деп сөстү очулдурарга чүү дээр ийик?

—Шын-дыр, эр-хейлер, мөөрей —азы орус дылда конкурс дээр болгай.

—Спорттуң кайы бир хевиринге азы кандыг-бир темага чижир маргылдааның бир хевири шээй, уруглар. Чижээ:хүреш маргылдаазы, чадаг-чарыш маргылдаазы,д.о.ө. Мөөрейниң сөөлүнде кайы-бир бөлүк азы команда, чок болза чаңгыс тиилекчи артып каар.

        Ынчангаш бис 2 аңгы бөлүкке чарлып алганывыс ол, сөөлүнде тиилекчилерлиг болур.

        Шын харыыга-ла 1 үлегер домак бээр, кайы бөлүк шын тода билдингир харыылаптарыл база хөй санныг үлегер домактар алырыл, олар тиилекчилер болур.

Бөлүк бүрүзү аттарын таныштырыптар:

1-ги бөлүктүң ады: «Сагынгырлар» кыйгызы:    2-ги бөлүктүң ады «Тывынгырлар» 

Сактып келгеш харыылаптар,                                            Тывар дэжэнде саадавас,

Сагынгырлар бистер-дир бис!        Тывынгырларбистер-дир бис!

—Эр-хейлер, уруглар. Бөлүктерниң аттары-биле таныжып билип алдывыс.

Мен бөлүк бүрүзүнге айтырыглар салыр мен, уруглар. Харыылап шыдаптар болза,1 үлегер домак алыр, харыылап шыдавас болза, дараазында бөлүкке харыылаар үе бээр бис.

Айтырыглар:

1-ги мөөрей.

1.Уран сөстүң эгези аас чогаалында деп кым деп улуг орус чогаалчы чугаанааныл? (А.М. Горький)

2.Тыва литератураның иези чүү болурул? ( Аас чогаал )

3. Чоннуң кыска богаш чиге сөглээн суртаал домактарын чүү дээр ийик?  (Үлегер домак)

4. Кандыг-бир чүвениң онза ылгавыр демдектерин ойзу аарак адап каанын барымдаалап, ук чүвени тыварын чүу дээрил? (тывызык)

5. Үлегер домактар бөлүк аайы-биле кандыг темаларлыг болур ? (төрээн чурт, эп-найырал, эртем-билиг, күш-ажыл….)

6. Тывызыктар бөлүк аайы-биле кандыг темаларга чардынарыл? (үнүш, бойдус болуушкуннары, техника, дириг амытаннар дугайында…)

        Эр-хейлер, уруглар! Дыка эки идепкейлиг харыылап турар-дыр силер.  Дараазында 2-ги мөөрейже киреринче белен силер бе?

2-ги мөөрей. Бөлүк бурүзүнге үлегер домактарның эгезин  номчуп бээримге, а силер төндүрер силер шүве, уруглар.

1. Ажылдан дескен ….(түрегге дүжер),  Билигден дескен….(чазыгга дүжер)

2. Эки кижээ…..(эш хөй), эки аътка….(ээ хөй)

Эжишкилер найыралы—…..(эртине дагны тургузар)

3. Олутта …. (олча чок)

Чыдында ….(чыргал чок)

4. Демниг сааскан…..(теве тудуп чиир)

—А ол үлегер домактарны орус дылче очулдуруп шыдаар силер бе, уруглар?

—Эр-хейлер, үлегер домактарга-даа дыка шыырак-тыр силер!

— Дараазында бөлүк бурүзү бот-боттарынга тывызык тыптырар, тып шыдавайн баар болза, баажызын айтып бээр.

3-ку мөөрей.

1.Дээрбек карак дээр өттүр көрдү (Балык)

2.Курт эвес-ужар, куш эвес- чалгынныг (ховаган)

3.Дөрт булуң, дөңгүр аас (аптара)

4.Кара ыдым хаалаг кадарды (шооча)

Эр-хейлер, тывызыктажып турда, шуут амыр-ла ажы-төл –дүр силер.

Дараазында мөөрей мындыг даалгалыг: башкы тоолдан үзүндүнү номчуп бээрге а силер кайы тоол-дур адын тывар силер ,уруглар.

4-кү мөөрейТоолдарның маадырларын тывар (слайдыларда бар)

Түңнел. Аас чогаалынга хамаарыштыр теманы эки шиңгээдип алган-дыр силер, уруглар. Эр-хейлер!  Дараазында шупту деңге түннээлиңер.

—Аас чогаалы деп чүл?  (Аас чогаалы— тыва чоннуң эгээртинмес эртине байлаа)

—Аас чогаалының кыска хемчээлдери чүлерил? (Аас чогаалының кыска хемчээлдери-тывызык, үлегер домактар)

—Тоолдардан чүнү билип алыр бис, уруглар? (Тыва улустуң тоолдарында чонуң төөгүзүн, аас-кежиктиг.  Тайбыңамыдырал дээш демиселин, чаңчылдарын, сөзүглелдерин билип алыр бис

Ынчангаш улустуң аас чогаалын—эгээртинмес (эглип келбес)  эртине байлаавыс (шыгжамырывыс) деп үргүлчү  бодап, билип чоруур болзувусса эки.

        Шупту кичээлге  идепкейлиг киржип  ажылдааныңар,ажылдаанывыс –биле найырал тиилээн.

Эр-хейлер! Кичээлге киришкениңер дээш, четтирдим.

Кымнарның бөлүү  хөй санныг үлегер домактар алганыл , олар бөгүн  «5» демдектерге харыылаан болур, а эвээш санныг үлегер домактарлыг уругларга «4» демдектерни салыр мен.

 Кичээл төнген.