разработка урока по эпосу "Джангар"
план-конспект урока (6 класс) на тему

« Очра Номтын нертә нәәмдгч тойгта Тохм үнсдни сойлын гимназь»

Ил кичәл

6 класс

Төр: 

 «Җаңһр»- алдр дуулвр мөңкртхә»

                                                                    Хальмг келнә багш

                                                                                             Леляева С. Ю.

Элст-2009 җ.

Кичәлин төр:  «Җаңһр»- алдр дуулвр мөңкртхә!»

Кичәлин күцл:

1. Җаңһрин туск медә күүкдт тодлулҗ, алдр дуулврин учр- утхнь цәәлһх.

2. Күүкдин келлһнь өргҗүлх, «Җаңһрин» тасрхас сәәнәр айслулҗ чееҗәр келдгинь

                                                           шинҗлх.

3.  Дуулврин «Эклц» гидг бөлгин һол чинринь медүлҗ, эврәннь бәәсн һазр усндан,  

төрскн келндән дурта болх, эргндкән харх, Җаңһрин зөрмг баатрмудын дүр-

         мүдәс үлгүр авч, төрскнч седкл зүүлһх.

Кичәлин дөңцлмүд: «Җаңһр» дуулврин В.А. Фаворскин зургуд, Онц ахр тольмуд (күн болһнд), күлгүдин болн баатрмудын нерд ( цааснд бичәтә), компьютер (слайдс үзүлх),

магнитофон (В. Каруевин ду соңсулх).

Кичәлин йовуд.

1. Кичәлд белдлһнә агчм.

- Мендвт, күүкд!

- Мендвт багш!

-суутн. Эндр цугтан бәәнәт. не, сән, ода келлһән ясад, цуһар эн дөрвн дарҗң дара-даранднь түргәр келлтн. (күүкд 1-гч слайдт бичәтә дарҗңгуд умшцхана).

2. - Сән, күүкд. Ода келтн, дарҗң гисн утх-зокъялын ямаран ик әңгин үүдәвр.

-  Дарҗң амн урн үгин үүдәвр.

- Э, чик. Мә, эн түрүн төгрг, тадна хазн болх. Амн урн үгин үүдәврмүд - келнә билгин зөөр. Тадн болхла ямаран амн урн үгин үүдәвр меднәт?

- тоолдгуд, цецн үгмүд, үлгүрмүд, тәәлвртә туульс, ут туульс, йөрәлмүд, дуд … Җаңһр.

- Сән (төгрг өгх). Хамгин ик болн үнтә үүдәвр ямаран?

-  Хамгин ик болн үнтә үүдәвр- «Җаңһр».

-   Мел чик. (төгрг өгх). (2-гч слайд секх). Эндрк өдрин диг- дара болн кичәлин төр девтрмүдтән бичҗ авцхатн. (күүкд бичҗәнә). Ода шүлгләд келхлә: («Җаңһрин» туск шүлг умшх: (3-гч слайд)

            Кичәлин дуудвр:

«Күңкл мана улан залатнр,

Күцл кеҗ Җаңһр дуулҗай,

Күмни сәәхн Богд Җаңһр

кезә чигн мөңкртхә!»

                  -Хальмг улс «Җаңһриг» үйәс үйд хадһлад, чееҗлҗ, әмн- судцарн урсхаҗ,              

                зүркндән эңкрлҗ бәәдг. Энүг дуулдг күүг яһҗ нерәднә?

- Тиим күүг җаңһрч гиҗ нерәднә.

-  Чик. (төгрг өгх) Мана аһу ик җаңһрчин нернь ямаран?

- Эн Ээлән Овла.

-Йир сән. (4-гч слайд, төгрг өгх). Ээлән Овлан тускар ю меднәт?

- Гин - Төмрин Гинцгин Цаһан Эмгнә Күсмән Ээлән Овла 1857 җилд Ик Бухс әәмгә, Багши Ээҗ һазрт (ода Хальмг Таңһчин Баһ Дөрвд района Ик Бухс селән)  төрсмн. Эн нер һарсн җаңһрчнрин өрк - бүлд өсч – боссн  болдг.

Авһнь - җаңһрч Делтр арвн хойртаһаснь авн «Җаңһр» келдгиг эклҗ дасхҗ.

Очра Номт болн В.Л. Котвич 1910 җилд Ээлән Овлаһас «Җаңһрин» арвн нег ду бичҗ авсмн.

-Ода эн слайд хәләтн, (5-гч слайд) девтртән буулһҗ бичтн. (Күүкд бичҗәнә).

 Ока Иванович Городовиков «Җаңһрин» тускар иигҗ келсмн: (6-гч слайд)

«Бидн, хальмг бичкдүд, хаврин асхнд ишкә герт цуглрад, Җаңһрчиг чиңнхләрн, кииһән авдг уга биләвидн, тедү дүңгә сәәхнәр җаңһрч кезәнә  цагин баатрмудын тускар, тер сәәхн цагин тускар, баатрмудын зөрмг үүлдврмүдин тускар келҗ өгдг билә».

- Тегәд, Җаңһрт юуна тускар келгднә?

-Бумбин орна нутгин тускар келгднә.(7-гч слайд)

-Энд кен бәәнә?

-Энд эгл улсчн, баатрмудчн, сәәчүдчн бәәдг.

- Чик. (төгрг өгх). Бумбин ориг кен толһална?

- Бумбин ориг Эзн Богд Җаңһр толһална (8-гч слайд).

- Сән. (төгрг өгх). Богд Җаңһрин үй кен меднә? (күүкдәр келүлх)

- Сән. (9-гч слайд). Җаңһрин хамгин өөрхн күн кен билә?

- Эн Аһ Шавдл хатнь.

- Чик. (төгрг өгх). Аһ Шавдлын магтал кен келх? (10-гч слайд)

 -Җаңһр ямаран үүл күцәнә?

- Җаңһр олн зүсн дәәснәс Төрскән харсна.

-  Чик. (төгрг өгх). Җаңһрт кен дөңг болна?

- Җаңһрт баатрмуднь дөңгән күргнә.

- Чик. (төгрг өгх). (11-гч слайд) 

Цуг баатрмуд хоорндан ах-дүүһинәр бәәнә, әмән әрвллго, ээм-ээмән түшлдҗ Бумбин оран харсна энүг герчлдгнь Баатрмудын андһар. Келх күн бәәни? (төгрг өгх)

-Тегәд дәәсән хораһад Бумбин орнахн арзин сүүр кенә, эн саамд эдн яһҗ суудг билә?    

 (12гч слайд)

(Нег күн босад, долан дуңһран тасрха келҗәнә.)

                              Физминутк давуллһн.

-Ода невчкн амрхмн. Бостн, көл- һарарн көндәтн, дорагшан өкәтн, һаран деегшән өргтн. Не сууцхатн.

 III. Ода болхла иим даалһврмуд күцәхмн:

1)нег күн самбрт һарад күлгүдин болн баатрмудын нерд стрелксар илцүлх.

 2)наадкснь ширә тал өөрдәд баатрин нер шүүтн терүнә магтал келтн. (даалһврмуд күцәгдҗәнә). 

3) нег күн ормдан текстд дутҗах үгмүдинь бичх. (текст).

(13-гч слайд).

-  Самрбур хәләтн, чикий? (14-гч слайд),(төгрг өгх).

(ормдан онц даалһвр күцәсниг шалһх). (төгрг өгх)

4. Кичәлин ашлвр:

Ода «Мана наадн» гидг нерәдлһтә марһа давулхмн.

Хойр багд хувагдтн, багдан нер өгтн.

        (марһа давулх),(15-20-гч слайдс)

Наадна ашнь һарһлһн.

Җил- җилән дахлдна,

Җирһлин болзг ахрдна,

Зуг «Җаңһрин» зөөр

Зүркнд оньдин үлднә.

Эндр өсчәх баһчуд

Эн баатрмудас үлгүр авч,

Эврәннь Төрскндән дурта болҗ,

Эңкр үрдүд өстхә!

-Тегәд, күүкд Җаңһр дуулврин һол ухань ямаран болдг?

- Төрскндән хару болдг.

- теслттә сана үүдәх.

-нег- негнд ән нөкд болдгт дасхна.

-Э, мел чик. Мадн цааранднь бас Җаңһр дасч  талдан бөлгүдтә таньлдхмн.

(21-гч слайд)

V. Геерин даалһвр.

(22-гч слайд)

(23-гч слайд)

- Эн таблиц тана цуг келсн тоотар бүтәтә. Тана ширә деер бәәнә иргчдән таднд нөкд болх.

VI. Төгргәр темдг тәвлһн.

        (Сәәнәр көдлсндн ханлтан өргәд, йөрәл келх)

Олзлгдсн литератур:

1.  «Төрскн литератур» 6 класс. Очра Уташ, Чимдә Александра. Э, 2001җ.

2.  «Бичкдүдин амн-үгин билгин антолог» Б.Б Оконов. Э,1990г.

3.  «Я изучаю калмыцкий» Калмыцко-русский словарь. Коллектив авторов. Э, 2004г.

4.  Кел өргҗүллһнә дегтр. 5-9 класс. Калян Александр. Э1994г.

5.  «Байр» гидг седкүл 1/2011, 5/2002җ.

6. «Җаңһр» (Зургуд)

7. «Шоңхр» Җинцана Ектерина, Манҗин Николай, Онтан Зоя. Э, 1995г.

8. «Тары» Манҗин Аркадь бичсн көгҗм.