Башҡорт әҙәбиәтен уҡытыуҙа яңы технологиялар
статья по теме

      Я8ы быуат – м24ариф 0лк23енд2 6ур м0мкинлект2р тыу6ыр4ан я8ы заман. Ул баш7орт теле 32м 262би2те у7ытыу4а я8ыса ижади 7араш, у8ышлы алымдар 7улланыу6ы, д2ресте заманса, 7ы6ы7лы итеп ойоштороу6ы талап ит2.

       Халы7 традицияларына, халы7 а7ылына  таянып, я8ы асыштар4а ынтылыу, 16ебе66е8 30н2ри 32л2тебе66е 19тере1 09т0нд2 бер ту7тау3ы6 эшл21, заман мен2н берг2 атлап, хатта алдара7 барыу – бе66е8 т0п бурысыбы6. Б0г0нг0 у7ытыусы 32р я7лап 19ешк2н, я8ынан-я8ы алымдар, м24л1м2т технологияларын 7уллана беле1се ш2хес булыр4а тейеш.

        Технология у7ыу-у7ытыу эшм2к2рлегенд2 у8ыш7а илте1се педагогик  система. Был системала у7ытыусы, у7ыусылар, идея, мультимедия саралары 7атнаша. Ошо к1м2клекте8 д2рест2 бер213е эшл2п еткерм232 л2, д2рес ю77а сы4аса7. Б0г0нг0 у7ыусылар д2рест2 26ер белем алыу4а к1некк2н. Телм2р 19тере1г2, ижади 32л2тте 19тере1г2 и4тибар етм2й. Шуны8 0с0н д2 у7ыусылар6ы8 30йл21 телм2ре, у7ыу телм2ре нормалар4а тап килм2й. У7ытыусы 30йл2й, 2 у7ыусы ты8лай. Был алым мен2н ген2 баланы 19тереп булмай. У7ыусы уйланыр4а. фекерл2рг2 тейеш. Шул етеш3е6лект2р6е б0т0р01 0с0н к2р2к т2 инде я8ы заманса алымдар, технологиялар. Һәм мин үрҙә әйтелгән етешһеҙлектәрҙе бөтөрөү маҡсатында “Туған тел һәм әҙәбиәт дәрестәрендә белем 32м т2рби2 биреүҙең яңы алымдарын ҡулланыу» проблемаһы өҫтөндә эшләй башланым. Бының өсөн тәүҙә күп китаптар, журналдар уҡырға, тәжрибәле уҡытыусылар менән һөйләшеп, проблеманы ныҡлап өйрәнергә тура килде.

        У7ыу - у7ытыу технологияларыны8 барлы77а киле1енд2 Д.В.Эльконин, Л.С.Выготский, Л.В.Занков ке1ек психологтар 6ур урын алып тора. Шулай у7 я8ы технологиялар, алымдар6ы  у7ытыусылар6ы8 алдын4ы эш т2жриб23е барлы77а килтер2. М292л2н, В.Ф.Шаталов, С.Н.Лысенкова, Е.Н.Ильин ке1ек у7ытыусылар6ы8 эш т2жриб2л2ре я8ы технологиялар4а ниге6 3ала. Был технологиялар ниге6енд2 донъя, педагогика, психологияны барлы77а килтере1се принциптар, концепциялар ята. Я8ы алымдар, технологиялар у7ыу-у7ытыу процесыны8 3060мт2лелеген арттыра, у7ыусылар6ы8 танып беле1 эшм2к2рлеген 216емл2штер2, фекерл21 7е123ен 19тер2.

      Шуны8 0с0н мин д2рест2ремде эффектлы, методик я7тан д0р09 т060лг2н формалар6а ойошторор4а тырышам 32м т1б2нд2ге я8ы алымдар6ы, т0рл0 технология элементтарын 7улланам.

        Б0г0н бе6 компьютер уйындары 32м виртуаль ысынбарлы7та т2рби2л2нг2н балалар мен2н эшл2йбе6. Шу4а ла традицион алымдар мен2н берг2 м24л1м2ти - компьютер технология3ын 7улланыу к1пк2 отошлора7. Б0г0н у7ыусы 0с0н компьютер донъяны танып беле16е8 и8 т2би4и сара3ы булып тора. Б0г0нг0 м2кт2пт2р62 электронлы д2реслект2р, 316лект2р бар. Шулай у7 к1п у7ыусылар6ы8 0й62ренд2 компьютер6ы8 булыуы ла 32йб2т к1ренеш. Бала бик о9та итеп компьютер мен2н аралаша, т0рл0 уйындар6ы8 программаларына 1теп ин2. Л2кин уны бала 16ен2 фай6алы итеп т2, зыянлы итеп т2 7уллана ала. У7ытыусыны8 бурысы – у7ыусылар6ы компьютер программалары 7улланып белем алыр4а 0йр2те1. Ту4ан тел 32м 262би2т д2рест2ренд2 м24л1м2ти технологиялар 7уллан4анда у7ыусы, т2би4и р21ешт2, белем алыу6ы8 субьектына 2йл2н2, с0нки программа унан идара ите16е талап ит2. Компьютер я8ы тема а8лат7анда, материалды 16л2штере16е тест яр6амында тикшерг2нд2, йомша7 0лг2шк2н  у7ыусылар6ы 216емл2штерг2нд2 к2р2к. Я8ы материал а8лат7анда компьютер яр6амында   к1п м24л1м2т бирерг2, т0рл0 фото, портреттар, к1рг26м2 2сбаптар к1р32терг2 бик у8айлы. Шу4а ла мин 16 эшемд2 компьютер технология3ына 09т0нл0к бир2м. Я6ыусылар тура3ында видеофильмдар, фотолар к1р32те1, 26ипт2р6е8 1662ре у7ыуында ши4ыр6ар ты8латыу, тасуири у7ыу к1некм2л2ре булдырыу 09т0нд2 эшл2г2нд2 7улланам. Айырыуса компьютер у7ыусылар6ы8 16 аллы эшен ойоштороу 0с0н у8айлы, с0нки 26ерлеге т0рл0  бул4ан у7ыусылар4а артабан 19ерг2 м0мкинселек бир2. У7ыусылар д2рест2 1662рене8 проект эше, т0рл0 темалар буйынса презентация3ы  мен2н сы4ыш я3ай. Бында график редак-тор6ары яр6амында 31р2тт2р62ге етеш3е6лект2р6е т062теп, фотографиялар6ы 6урайтып й2ки б2л2к2сл2теп 7улланып, интернеттан к2р2кле материалдар алып,  музыкаль я7тан би62й62р. №у8ынан слайдтар6ы компьютер мониторында й2ки мультимедия проекторы аша экранда к1р32теп, сы4ыш я3ай6ар. Был улар6ы8 ижади 32л2тен 19тер2, э6л2нерг2 0йр2т2, 216емл2штер2, и4тибарын туплай. Компьютер мен2н эшл21 барлы7 у7ыусылар 0с0н д2 7ы6ы7лы эш булып тора.

            Шулай у7 мультимедиа сараларын 7улланыу у8айлы 32м 3060мт2ле. Бында мин 4262ти лекцияны т0рл0 схема, таблица мен2н тулыландырам. Мультимедиа проекторы – т09л0 графиктар, фото, тауыш 32м анимация яр6амында ки8 м24л1м2т биреп була. Бигер2к т2 кластан тыш саралар (262би-музыкаль композиция, осрашыу6ар, концерттар, лекциялар 3.б.)  ойоштороп 1тк2рг2нд2 фото, текст, анимация, тауыш 7улланып, 7ы6ы7лы итеп 1тк2рерг2 була.  Та4ы ла компьютер 32м сканер  яр6амында дидактик карточкалар, иллюстратив материалдар, ребус, кроссвордтар, тестар  эшл2п, у7ыусылар4а индивидуаль эш бирг2нд2 7улланам.

           Шулай итеп, баш7орт теле 32м 262би2тен  у7ытыу6а компьютер 7улланыу мине8 эшемд2 белем сифатын к1т2рерг2 яр6ам ит2, у7ыусылар6ы8 16 аллы эшл21 32л2тен 19тер2, ф2нд2р6е 0йр2не1г2 7ы6ы73ыныу6арын уята. У7ыусы компьютер яр6амында 32м д2реслект2н у7ып, у7ытыусыны8 а8латыуы аша 16л2штерг2н 7а4и62л2р6е о9та 7улланып, к18еленд2ге хис-той4оно, башында4ы фекер62р6е а7 7а4ы64а т0ш0р2 ала ик2н, у7ытыусы 7уй4ан ма7сатына иреште тиг2н 316. Баш7орт теле 32м 262би2тен у7ыт7анда м24л1м2т технологияларын 7улланыу фай6алы 32м отошло.

            №у84ы йылдар6а ю4ары кластар6а д2рест2р62 мин блоклап у7ытыу6ы у8ышлы к1р6ем. Д2ресте блок мен2н 1тк2рг2нд2 к1п тап7ыр бер 1к н2м2не 7абатлау м2жб1рилеге б0т2, 1телг2н теманы и9к2 т0ш0р01 0с0н 26 ва7ыт талап ител2, с0нки фекер а4ышы д2рес буйы 060лм2й, 1телг2н темалар 6а 16ен2н – 16е 7абатланып бара. Бындай д2рест2р62 фекерл21г2, 30йл21 32м я6ыу телм2рен 19тере1г2 и4тибар к1п б1лен2, с0нки балалар4а 16 фекер62рен 2йте1, уны8 д0р09л0г0н я7лау м0мкинлеге тыуа, 2 был телм2р те12ллеген, байлы4ын талап ит2.

           Блок - д2рест2р62 В.Э.Штейнбергты8 3ы6маларын 7улланыу 6а я8ы теманы а8латыу6ы е8ел2йт2, тема, уны8 айырым 0л0шт2ре у7ыусы4а ус т0б0н-д2ге ке1ек к1рен2, бер б0т0н булып к16 алдына ба9а. Блок - д2рест2р62 у7ыусылар 16 аллылы77а, 16-ара яр6ам4а, т21 сы4ана7тар6ы 7улланыр4а, и4тибарлы булыр4а, йом4а7 я3ар4а 0йр2н2л2р. Блок схемалар 0й62 л2 у7ыусылар6ы8 1662ре тарафынан эшл2нел2. Т21ге д2рест2р62 ышаныс3ы6 ултыр4ан балалар бер нис2 д2рест2н 3у8 1662рене8 к0с0н2 ышана башлай, 7ыйыулана, д2реск2 бул4ан 7ы6ы73ыныу6ары арта. Был алымды б0т2 предметтар 0с0н д2 7улланыр4а м0мкин.

         «62би2т д2ресенд2, б1т2н д2рест2р62н айырмалы р21ешт2, ижад лаборатория3ы булдырыу мотла7. « быны8 0с0н т1б2нд2гел2р6е к16 у8ында тотор4а к2р2к:

- у7ыусылар6ы8 292р6е8 тулы й0км2тке3е мен2н танышыуына иреше1;

-32р 0йр2нел2с2к 292р алдынан у7ыу-16л2штере1 буйынса схема, таблицалар т060рг2 0йр2те1:

- д2рест2 32р у7ыусы4а 216ем 7атнаш3ын 0с0н, 292р буйынса 7ы6ы73ындырырлы7 3орау6ар т0601, викториналар у64арыу;

- 32р у7ыусы4а индивидуаль 3орау6ар 26ерл21 3.б.

      У7ыусылар6ы8 донъяны танып беле1 м0мкинлект2рен, а7ыл эшм2к2рлеген, 16аллылы4ын 19тере162 проектлау технология3ы у8айлы 32м фай6алы. С0нки 262би2т д2рест2рен ойоштороу планын т0601 – 16е 1к проект булып тора. Д2рест2 0йр2нел23е материалды8 й0км2тке3ен, у7ытыусы мен2н у7ыусыны8 д2рест2ге эшм2к2рлеген, эш алымдарын, к0т0лг2н 3060мт2л2р6е алдан билд2л2п 7уйыу - проектлау технология3ыны8 т0п асылы. Бында эш алдан планлаштырыла, э6м2-э6лекле этаптар буйынса ойошторола. Мин д2рест2р62 был технологияны8 т0рл0 т0р62рен 7улланыр4а тырышам. К1бе3енс2 логик-м242н21и модель  т060п эшл2йбе6. Унда м24л1м2тт2р схема р21ешенд2 т27дим ител2. Урта4а тема я6ыла, тикшерел23е м2сь2л2л2р координаттар6а т0й0нд2р мен2н билд2л2н2. У7ыусылар та7та янында эшл2г2нд2 л2, к1неге162р баш7ар4анда ла, телд2н яуап бирг2нд2 л2, белемде тикшерг2нд2 л2 проект у7ыусыны8 алдында була. К2р2к са7та у7ыусы был 3ы6малар4а м0р2ж242т ит2 ала, тейешле м24л1м2тте и9ен2 т0ш0р2.  Был эш 31л-п2н 0лг2шк2н, белеме 3айыра7 у7ыусылар 0с0н д2 у8айлы, улар схема яр6амында материалды е8елер2к 16л2штер2, белем ким2ле я4ынан ипт2шт2рен2 ти8л2ш2 ала. Логик-м242н21и модель 7улан4анда балалар6ы8 й2ш 16енс2лект2ре и92пк2 алына.

       Шулай итеп, белем бире16е проектлау технология3ында у7ытыусы 16 белемен 32м т2жриб23ен тулыландыра, педагогик о9талы4ын камиллаштыра, проект7а к2р2кле 09т2лм2л2р индер2, й24ни ижади эшл2й ала. У7ыусы и32 т2162 у7ытыусы ет2кселегенд2 0лг0г2 7арап эшл2й, 16л2штер2, м24л1м2тте д2реслект2ге 7а4и62л2р мен2н са4ыштыра, 7ыйын осра7тар6ы эш барышында асы7лай, к2р2кле урындар6ы 16 аллы тултыра, логик-м242н2 моделен2 7арап, 16 белемен ба3алай. Икенсе т0рл0 2йтк2нд2, у7ыусы ф2нни тикшерен1 эшен2 й2леп ител2. Был уны8 интеллектуаль 19ешен т2ьмин ит2, уны8 фекерл21 32л2тен 19тер2, 16 эшен2 ба3а бирерг2 0йр2т2. Логик-м242н21и модель у7ыусылар6ы белем алыу6а активлаштыра, улар4а белем бире1, предмет7а 7арата 7ы6ы73ыныу уятыу сара3ы булып тора.

      Баш7орт теле 32м 262би2те д2рест2ренд2 шулай у7 уйын педагогик технологиялары бик эффектлы. Ш040лд08 уйын формалары уйын алымдары 32м ситуациялары яр6амында барлы77а килтерел2, 32м улар у7ыусылар6ы у7ыу эшм2к2рлеген2 тел2к уятыу, стимуллаштырыу сара3ы булып хе6м2т ит2.

      Д2рест2р62 уйын алымдарын 32м ситуацияларын 42м2лг2 ашырыу ошондай т0п й1н2лешт2р буйынса бара:

- дидактик ма7сат у7ыусылар алдына уйын м2сь2л23е форма3ында 7уйыла;

- у7ыусылар6ы8 у7ыу эшм2к2рлеге уйын 7а4и62л2рен2 буй3она;

- у7ыу материалы уйын сара3ы сифатында фай6аланыла;

- у7ыу эшм2к2рлеген2 ярыш элементы индерел2.

       Уйын технологиялары элементтарын  мин эшемд2 системалы р21ешт2 7улланам. «К0с 3ынашыу», «Ним2? ?ай6а? ?асан?», «№абантуй», «Б2хетле осра7», «Интеллектуаль марафон»  ке1ек  уйындар4а м0р2ж242т ит2м. Шулай у7 б2л2к2йер2к кластар6а  к1п т0рл0 дидактик, лексик, грамматик уйындар6ан 316 мен2н эшл2й тор4ан кроссвордтар, ребустар, чайнвордтар, башват7ыстар 7улланам, 2 ю4арыра7 кластар6а аналитик уйындар к1бер2к фай6аланыла. Д2рест2р62 уйын-минутлы7тар 1тк2ре1 62 бик у8айлы. Ва7ытлы матбу4ат битт2ренд2 бирелг2н ши4ыр6ар6ы8 бер строфа3ын та7та4а я6ып, рифмалашыусы 31662р6е т0ш0р0п 7алдырам. Т2162 32р кем 16аллы, шунан берг2л2п 3166е э6л2п табабы6. Был эш т0р0 у7ыусылар4а бик о7шай 32м 26 ва7ытты ала. Был эште д2ресте8 т0рл0 ва7ытында 1тк2рерг2 була. Домино, лабиринт ке1егер2к уйындар 6а у7ыусылар6ы8 яратып баш7ар4ан эше. Улар 26ер материал мен2н ген2 эшл2м2й,  16 аллы ла был уйын-эшт2р6е 26ерл2п д2рек2 килтер2 ала 32м ипт2шт2рен2 т27дим ит2.

       Уйындар аша у7ыусыны ту4ан телебе6 сер62рен2 , 262би2т донъя3ына е8ел алып инеп була. Матур 30йл2мд2р, текстар аша телде8 матурлы4ын, байлы4ын к1р32те1 0с0н мауы7тыр4ыс уйындар, к1неге162р, т0рл0 7ы6ы7тырырлы7 саралар д2рест2р62 32р ва7ыт булыр4а тейеш.

        Х26ерге заман талап ите1енс2, бала 16 аллы белем алыр4а, алдына 7уйыл4ан проблеманы сисерг2 ынтылыр4а тейеш. Был осра7та 19тере1се у7ытыу методика3ыны8  алымдарын фай6аланыу отошло ик2нлеген2 т0ш0нд0м. Т2н7итле фекерл21 технология3ы ниге6енд2 19тере1се у7ытыу методика3ы алымдары ята.  Фекерл216е т2н7ит к16леген2н 19тере1 у7ыу барышында а8лашылма4ан 3орау6ар6ы, проблеманы х2л ите1г2, теманы асы7лау4а булышлы7 ит2. Был технологияны8 эш алымдары булып «кластер» т0601, т2н7итле 32м там4алы у7ыу, синквейн я6ыу тора. Д2рест2 у7ыусылар 7ы6ы73ынып ошо эшт2р6е баш7ара. «62би2т д2рест2ренд2 292р62рг2 анализ я3а4анда синквейн алымы бик 7улай. Образдар4а характеристика бирг2нд2 у7ыусылар4а ошо эш т0р0н т27дим ит2м. М292л2н, М.К2римде8 «!лм29бай» поэма3ынан !лм29бай образына характеристика бирг2нд2, у7ыусылар ошондай синквейн я6алар:

!лм29бай.

?ыйыу, ил30й2р.

К0р2ш2, 3а7лай, я7лай.

Хал7ыны8 батыр улы.

Батыр.    

       Шулай у7 д2рест2 йом4а7лау я3а4анда  ла был алым у8айлы. М292л2н, А7мулла тура3ында я6ыл4ан синквейн:

А7мулла.

У7ымышлы, 426ел.

Са7ыра, 0нд2й, 2й62й.

А7мулла арба3ына ултырайы7!

М24риф2тсе.

      Синквейн алымы ижади 32л2тте 19тере1г2, д0р09 ба3алар4а, 16 аллы 7арар 7абул итерг2 0йр2т2. Бындай ижади эш баш7арыу – е8ел, к18елле, фай6алы.  

       Шулай итеп, тел 32м 262би2т д2рест2ре т09306, 7оро 4ына булыр4а тейеш т1гел. Улар заман 31р2тл2162ре мен2н берг2 алып барылыр4а, й24ни й2нле, тулы, а8лайышлы булыр4а тейеш. Шуны8 0с0н д2 т0рл0 д2рест2р62 т0рл0 алымдар, методтар, технологиялар мен2н эш ите1 предмет7а 7арата 30й01 уятыу4а, у7ыусыны8  т0пл0 белем алыуына булышлы7 ит2. Бындай д2рест2р62 у7ыусылар6ы8 7ы6ы73ыныуы арта, тема е8елер2к 16л2штерел2, у7ыусылар6ы8 активлы4ы к1т2рел2, улар фекер й0р0т0рг2, 30йл2г2нд2ре буйынса 3ы4ымта я3ар4а 0йр2н2л2р, шулай у7 балалар6ы8 16 аллы эшл21 32л2те, 19еш м0мкинселеге арта. Ошондай эшм2к2рлек, 19еш бул4анда улар ш2хес булып формалаша.

       ;0м1м2н, ту4ан тел у7ытыусы3ы у7ыусылар6ы8 ижади фекерл21ен 19тере1, тел ш2хесе т2рби2л21 эшм2к2рлегенд2 2лл2 к1пме я8ы ысулдар, 7ы6ы7лы эш т0р62ре, алымдар уйлап сы4ара ала. Я8ылы7тар, асыштар я3а4анда, 2лег2 тиклем билд2ле  бул4андарыны8 асылын беле1, берл2штере1, таныш бул4андарыны8 я8ы м0мкинселект2рен к16аллау к2р2к.

       Я8ы эш алымдары заман 7уй4ан талаптар4а, я8ы белем бире1 стандарттарына  яуап бир2 32м я7шы 3060мт2л2рг2 ирешерг2 яр6ам ит2.

Архангел районы Тир2кле урта д0й0м белем бире1 м2кт2бе

Туған тел һәм әҙәбиәт дәрестәрендә 

белем 32м т2рби2 биреүҙең 

яңы алымдарын ҡулланыу

                                                                                               Ба3аутдинова  Альмира

                                                                                               Рафаил 7ы6ы, баш7орт

                                                                                               теле 32м 262би2те  

                                                                                               у7ытыусы3ы

2012 йыл