Доклад "Чечен чогаал созуглели-биле ажылдаарынын арга-методтары, технологиялары"
статья по литературе (11 класс)

“Чечен чогаал сөзүглели-биле ажылдаарының арга-методтары, технологиялары.”

ӨФКС-түң өөредилге-кижизидилгелиг кыйгырыы:”Бүгү амыдыралының дургузунда чугула херек билиг-биле уругну чепсеглеп каары.”

Бедик культуралыг, бодунуң, ада-иезиниң болгаш долгандыр ниитилел мурнунга харыысалгалыг, салым-чаяанныг, тура-соруктуг, бурунгаар көрүштүг, делгем сайзыраңгай хамаатының хевирлеттинип кижизиттинеринге ниитилелдиң деткимчези-биле холбап ажылдаарын ӨФКС

(Өөредилгениң федералдыг күрүне стандарттары) чугулага ап турар.

Өөреникчилерниң бот-тускайлаң онзагай салым-чаяанын эскерип, деткип, сайзырадып, оларның сонуургалдарынга, негелделеринге дүүштүр өөредилге-кижизидилге ажылын таарыштыр углап, уругларны өөредилгениң ажыл-чорудулгазының янзы-бүрү байдалдарынга киириштирип ажылдаары амгы үениң башкыларының мурнунда кол негелде бооп турар.

Төрээн чонунуң дылын, төөгүзүн, культуразын камгалап, кадагалап, келир салгалга арттырып бээрин суртаалдап, дылдың чаражын, үнезин кадагалап арттырарынга таарымчалыг байдалдарны тургузары-тыва дыл, чогаал башкыларының мурнунда турар чугула сорулга.

Амгы үеде чогаал кичээлдеринде ажыглаттынып турар дараазында метапредметтиг аргалар бар: угаан-бодал көрүүшкүнүнүң аргазы, овур-хевир көрүүшкүнүнүң аргазы, графиктиг каттыжыышкыннар аргазы, даап бодаашкыннар аргазы (метод гипотез), хайгааралдар аргазы, деңнелгелер аргазы, эвристиктиг беседалар аргазы, частырыглар аргазы, дедир хөгжүлде аргазы (метод регрессии).

Башкылаашкын ажылында чаа көрүш-биле ажылдаарының өзээн дараазында технологиялар тургузуп турар:

-дилеп тып болгаш шичилеп өөредир технология (технология поискового и исследовательского обучения),

-чөрүлдээлиг байдал тургузуп өөредир технология (технология проблемного обучения),

-системниг, боду кылып өөредир технология (технология обучения системно-деятельностного подхода),

-мөөңнеп өөредир технология (модульная технология обучения),

-медээ-харылзажылга технологиязы (информационно-коммуникационная технология обучения),

-сайгарылгалыг угаап-боданыышкын сайзырадыр технология (технология обучения развития критического мышления),

-өөредилгениң кадыкшыл камнаарының технологиязы (здоровьесберегающая технология),

-өөредилгениң төлевилел технологиязы (проектная технология обучения),

-деңнел барымдаалап, аңгылап өөредириниң технологиязы (разноуровневая технология),

-өөредилгениң демнештирилгелиг технологиязы (технология интегрированного обучения),

-өөредилгениң оюннар ажыглаар технологиязы (игровые технологии обучения),

-бот-сайзырадып өөредириниң технологиязы (личностно-ориентированная технология обучения)

-педагогиктиг арга-дуржулга технологиязы (технология педагогических мастерских),

-кейс технологиязы (кейс технология).

Бо арга-методтар, технологияларның аразындан деңнелге аргазы болгаш проблемалыг өөредилгениң технологиязының канчаар тывылганын сайгарып көрээлиңер.

Деңнелгелиг сайгарылганың практика болгаш методиказында “дөмейлештирип деңнээри” болгаш “удурланыштырып деңнээри” деп терминннер деңнелгениң синонимнери кылдыр ажыглаттынып турар.

Ф.И.Буслаевтиң, В.И.Водовозовтуң, В.Я.Стоюнинниң, Н.М.Соколовтуң, М.А.Рыбникованың үндезин ажылдары деңнелгениң методологтуг кол шинчилелин тургускан.

Литература сайгарыкчылары А.Н.Веселовскийниң, М.М.Бахтинниң, Ю.Н.Тыняновтуң, Е.А.Мелетинскийниң болгаш өскелерниң-даа ажылдары улуг ужур-дузалыг болган.

Психологтар, философтар, педагогтар-Л.С.Выготский, Д.А.Леонтьев, С.М.Бондаренко болгаш өскелерниң-даа ажылдары чугула черни ээлеп турар.

20 вектиң 2-ги чартыындан эгелеп Н.М.Кязимов, Н.А.Соболев, А.К.Киселёв, С.А.Зинин, С.А.Леонов, В.А.Доманский болгаш өске-даа методистерниң ажылдары шинчилеттинген.

Школа практиказында деңнелгени 4 талазындан көрүп турар:

1)психологтуг (деңнелгени боданыр арга кылдыр),

2)литературлуг (деңнелгени чечен чогаал өөредириниң аргазы кылдыр),

3)дидактиктиг (башкылаашкынның өөредилге аргаларын шинчилээр кезээ кылдыр)

4)методиктиг (кичээлдерде ажыглаар өөредилгениң бир аргазы кылдыр)

Проблемалыг өөредилгениң технологиязы американ философ, психолог болгаш педагог Джон Дьюиниң теоретиктиг билиглеринге үндезилеттинген.

Проблемалыг өөредилгениң  сорулгазы-билиглерин, шуудай берген мергежил, чаңчылдарын чедип алыры, боду кылыр аргаларны шиңгээдири, угаап шиңгээдир болгаш чогаадыкчы аргаларын сайзырадыры.

Проблемалыг өөредилге сонуургалдың (мотивацияның) онзагай хевири-шиитпирлээр чүүл азы проблема тургузарынга үндезилеттинген.

Ынчангаш проблемалыг аргалар чөрүлдээлиг байдалдарны тургусканындан, өөреникчилерниң идепкейлиг угаап шиңгээдириниң ажыл-чорудулгазындан, билиглерни шилигелиг тургузарын негээр нарын айтырыглардан, аңгы-аңгы барымдааларны көрүп, билиринден тургустунар.

Проблемалыг байдалдарның 2 аңгы хевиирин аңгылап турар:

1)психологтуг болгаш педагогиктиг

2)педагогиктиг.

Педагогиктиг проблемниг байдал  башкының өөреникчилерни идепкейжидер кылдыныгларының, угаап шиңгээдип алыр дээн чүүлүнүң чаа талазын, чугулазын, чаражын болгаш өске ылгалдыг шынарларын онзалап демдеглээр айтырыгларның дузазы-биле тургустунар.

Уругларның харылзаалыг чугаазын сайзырадыр ажылга чугула черни  сөзүглел-биле ажыл ээлеп турар.

Кол ниити (5-9 класстар) болгаш ортумак (долу) ниити (10-11 класстар) өөредилгеге К.Б.Доржунуң, Ч.А.Сарыгларның тургусканы “Тыва дыл болгаш харылзаалыг чугаа сайзырадылгазынга чижек программаларында” коммуникативтиг компетенцияны (харылзажылганың айтырыгларын ыяк билири) кииргени кончуг таарымчалыг.

Коммуникативтиг компетенцияда 4 кезек кирип турар:

1-ги кезээ - “Чугаа болгаш чугаалажып харылзажыры”,  

2-ги кезээ - ”Чугаа чорудулгазы”,  

3-кү кезээ - “Сөзүглел”,

4-кү кезээ – “Дылдың хүлээлгелериниң янзылары”

 Ону дараазында таблицадан тодаргайы-биле көрүп болур:

ТАБЛИЦА “Коммуникативтиг компетенция”

Чечен чогаалдардан  алдынган сөзүглелдер онзагай болур, оларның эң-не кол ылгалдыг талазы-боттуг амыдыралдың ову-хевирде чуруттунганы болур.

Номчукчуга сеткил-сагыш хайныышкынныг (эмоционалдыг) болгаш чөптүг салдарны янзы-бүрү деңнелдиң уран-чечен аргалары-биле чедирер.

Ынчангаш  9-ку класска “Сөзүглел дугайында билиглер”, “Чечен чогаал стилиниң өске стильдерден онзагайын” өөредирде, сураглыг тыва чогаалчыларывыс  - С.А.Сарыг-оолдуң, С.С.Сүрүң-оолдуң,

К.-Э.К.Кудажының  чечен чогаалдарындан алдынган дараазында сөзүглелдерни ажыглап болур:

1

-Че, сен ындыг-ла кончуг болзуңза, мында кандыг-кандыг мөөгүлер барыл? Адап көрем, чээ.

-Хм... Оларны тывалар шаандан тура ажаап чивес чораан болгаш алдаржываан-дыр. А мен ону ам орустап, оон очулдуруп-даа тургаш адап, ажаап чип билир кижи-дир мен. Хөлчок чиксээр, чиирим-даа аажок. Бээр дыңна, төрээн: ак мөөгү (белый гриб, хадың-мөөгүзү (подберёзовики), шарлан мөөгүзү (подосиновик), саржаг-хавы (маслёнок), маңгырак (груздь), төш-мөөгүзү (опёнок), хүргүлбей (рыжики), дилгижек (лисички), чигге-чиир (сыроежки), агараң (белянки), чиңгиспей (моховики), өдек-туңу (шампиньон) суг-суг дээш чүс-даа ажыг янзы-бүрү мөөгү бар. Ёзулуг-ла карак-биле көрүп, хол-биле чыып, үүжелеп, дузап, кургадып, ол дораан үске хаарып, быдаалап ижип өөрени берзивиссе-ле, ооң ады-даа, амдан үнези-даа боду-ла тыптып келир-дир ийин.

-Ий! Чиксээм кели бээди! Столоваяже дүрген чанаалы!  (С.А.Сарыг-оол)

2

Оон кезек кылашташкаш, изин көрдүвүс,шынап-ла, ол чорду. Адыг. Ынчан мени оожуктурары ол бе, Сарыг-оол чаш ыяштан туттунуп алган алганган тур:

-Чодураа дег кара карактыым, чойган ышкаш хөнү сынныым...

Шынап-ла ,чойган чорду, согун-на.

Степан Агбаанович ооң бүрүлерин чыттаан, суйбаан, сыстып келген чуктарын аксынче суккан тур:

-Мындыг эм чок. Ижин-баарга, өкпе-чүрекке. Хөрекке дегдиргенде, чөңгүлгенгенде. Тайгада шупту чүве эм-агаар, суг, оът-сиген, кат-чимис. Хөрзүн безин-дээш, доңгайгаш кара довурак адыштап келди. – Көрден, артында үстүг ышкаш. Мында кандыг эм-дом бүдүмелдер сиңмээн дээр сен!-Оон каш баскаш, өл күзүрүмнү чада туткулааш, черге дискектенип олуруп алды.-Бо-дур, чиир мөөгүлер. Чигге-чиирни көрдүң бе? Дуу дээрге саржаг-хавы-дыр. Хаа, хүргүлбейлерни, дилгижектерни, чиңгиспейлерни, өдек-туңун... Боларны канчаар чивес дээр сен-хаарып, быдаалап, дузап, кургадып, үүжелеп... Мөөгүнү кочулаар улус болгай бис. Пенициллин дээр кончуг эмни быйыргын мөөгүлерден кылыр болгай. Ол дээрге мөөгү дээн сөс-түр.

(К-Э.К.Кудажы)

3

“Үш-Белдир” аржаанга бир чораан кижи катап-катап чоруксай бээр. Бир көрген кижи ону катап-катап көрүксей бээр. Кончуг уран, чечен тоол дыңнаан, номчаан кижи кандыг ийик! Катап-катап дыңнаксап, номчуксай бээр. Каракка ол хевээр көстүп келгилээр. Чамдыкта дүшке безин кирип келир аан. “Үш-Белдирниң” турар чери ындыг.

“Үш-Белдир” дээрге Каа-Хемниң база бир адыры Кызыл-Хем, Шишкит, Белим деп үш хемниң белдирлешкен черинде аржаан. Ол үш хемниң ады-биле “Үш-Белдир” деп ат алган. Ол хемнер дээрге дээрде шаштыккан кончуг бедик-бедик сыннар аразын куду кашпалдандыр чара шаап баткылаан. Хаялар ажыр шурап, ужугуп, унунга сыңышпайн, эриинде чүс-чүс сеспигир ак сарлык бугалары дег хаялар хөрээнче халып-шурап, сүржүп, сыңмарлажып, баскылажып, ээргииштелип, боралгактап, мөөреп, кышкыржып турган чүве дег. А ол хайнып, оожумнап чыдар ээремнерде бел, мыйыт, кадыргы хөлчок!

Шак ындыг үш белдирниң эрик кыры деспекте улуг оялыктан, хавак эриктеринден чылыг-чылбайдан эгелээш, 80 градус чедир хайнып чыдар изиг суглар үнүп чыдар.

Ында хамык-ла эмнелге черлери, чурттаар бажыңнар, чемненилге чери, магазин, почта, электри станциязы, клуб черлерин тургускан, хөлчок чараш курорт сууру.   (С.А.Сарыг-оол)

4

Чедер-даа, ачылыг хөл бо-ла! Дуу, көрүнчүк дег, кылая берген чыдыр. “Экии, хөлүм! Ээлериң бирээзи мен. Сенде келдим. Нервим баксыраан кижи-дир мен. Эмниг сууң-биле, эмниг малгажың-биле экиртип каап көр. А мен сени үргүлчү мактап, сеңээ бүгү назынымда чүдүп, сеткил-сагыжымдан ынак чоруур мен. Ындыг-дыр аа, хөлүм?”

Баалык кырынга олуруп алгаш, иштимде ынчаар бодап олур мен...

Хөлдүң турар чери кош-адышка дөмейлешкек, оңгар. Хөл ооң эң-не дүвүнде. Долгандыр ийлерни тарып, тракторлар-биле дырбактап каапкан. Ынчан августуң чээрби үези чүве. Чай төнмээн-даа болза, күстүң кел чыдары каракка көстүп, эът-кешке-даа билдинип турар апарган. Ол эртен безин чидиг сырынныг болчук. Кайнаар-даа көөрге, ала-ала ховулар-ла болгай. Оларны дилиндектей, аралаштыр чаргылаан. Бир дилиндекте быжып турар тараа. Олар оюк-деликтей саргара бергилээн. Ол база-ла күстүң чыгадып келгенин херечилеп турар. Бир дилиндекте тараа тарываан. Ону чайын чарып, келир чылга курлап каан. Хөлдүң бетии кыдыында ногаан ортулук, Чедерниң ужу-кыдыы чок ховуларының ортузунда кижи холу-биле бодараттынган хензиг арыгжыгаш. Ында ыяштар амдыызында ногаан чайт хевээр. Ол болза ховугайның ховузунда чүгле ногаан ортулук эвес, а курорт.   (С.С.Сүрүң-оол)

Графиктиг каттыжыышкыннар аргазын ажыглап, өөреникчилерге  дараазында таблицаларны  бот-тускайлаң  долдуртур:

ТАБЛИЦА №1

ТАБЛИЦА №2

Сөзүглелдерниң утка болгаш хүлээлгелериниң аайы-биле хевирлерин тыптырар (чурумал бе, тоожуушкун бе, угаап-боданыышкын бе), харыыларын бадыткап шынзыттырар.

1, 2 дугаар сөзүглелдерге даянгаш, чечен чогаалдың филологтуг сайгарылгазының эге билиглеринге чаңчыктырар.

Лексика-семантиктиг бөлүү (ЛСБ) азы чогаалдан алдынган сөзүглелде сөс курлавырының чугаа кезектериниң аайы-биле бөлүктээшкинин тыптырар.

1-ги сөстер бөлүү-чүве аттары:

а)мөөгүлер аттары-

б)эм үнүштер аттары-

2-ги сөстер бөлүү- кижиниң тодаргай кылдыныгларын илередир кылыг сөстери:

1, 2 дугаар сөзүглелдерге  Инсерт аргазын (таарымчалыг, чедимчелиг номчулганың технологиязын) база ажыглап болур. Сөзүглелдерни номчуп олургаш, сөзүглелдерниң кыдыынга өөреникчилер дараазында демдектерни салып болур:

“ V ” – “бо медээ меңээ шагда-ла  билдингир”

“ + “ – “меңээ чаа барымдаалар”

“ – “ – “ооң дугайында мээң бодалым аңгы турган”, “мен оон өскээр бодап турдум”

“ ? “ – “бо материалда меңээ билдинмес бир-ле чүүл бар” , “тайылбырлар, тодарадыглар херек”.

3-кү, 4-кү сөзүглелдерден “дүлгүүр” сөстерни, сөс каттыжыышкыннарын тыптырбышаан, база-ла лексика-семантиктиг бөлүктерни тыптырар...

Ынчангаш чечен чогаалдан алдынган сөзүглелдер өөреникчилерниң сагыш-сеткил болгаш угаан-делегейин делгемчидеринге, сагынгыр-тывынгыр чогаадыкчы арга-шинээн сайзырадырынга, мөзү-бүдүжүн хевирлээринге улуг ужур-дузалыг.

Ажыглаан литература:

1.Л.Х.Ооржак  “ӨФКС: тыва чогаал эртемин школага башкылаарының айтырыглары” // К, 2017

2.К.Б.Доржу, Ч.А.Сарыглар “Тыва дылга албан шиңгээдир билиглер.

Тыва дыл болгаш харылзаалыг чугаа сайзырадылгазынга чижек    программалар” // К, 2017

3.Д.Х.Ооржак “5-6 класстарга харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы” // К, 2004

4.ИРО Иркутской области «Рабочая тетрадь учителя» // Иркутск, 2017

5.Е.Т.Чамзырын, Н.Ш.Куулар, А.Х.Херел “Төрээн чогаал. 7 класс” // К, 2015

6.Д.С.Куулар “Тыва чогаал. 11 класс” // к, 2002

7.С.А.Сарыг-оол “Үш томнуг чогаалдар чыындызы. Үшкү том” // К, 1992.

8.”Современные образовательные технологии” (Электронный ресурс) // portal.tpu.ru  edukation