Суурувус девискээри. Топонимнерге шинчилел ажылы
творческая работа учащихся (8 класс) по теме

Киирилде

      Төрээн чериниӊ, чонунуӊ ук-төөгузун билбес кижи соӊгу назынында дөӊгүр көк буга болуп төрүттүнер деп өгбелеривистиӊ мерген сөзу бар. Чер-чуртунуӊ девискээрин, ында төөгүлүг черлер аттарын билип ап чорууру кижи бүрүзүнге ажыктыг. Черлер аттарын шинчилээн ажылдар, номнар база хөй чырыттынган. Оларга Ондар Бичен Кыргысовнаныӊ ажылдары хамааржыр. «Топонимический словарь Тувы» ден номунда эртемден башкывыс черлер аттарын шинчилээш, ооӊ словарын чырыткан.

   Ук ажылга даянып, суурувус чоогунуӊ черлер аттарыныӊ ук-төөгүзүнүӊ дугайында ажылды кылыр болза онзагай солун деп чүүлге келдивис.

Ажылдыӊ сорулгазы:

Бо хевирлиг ажылдарга даянып, суурувус девискээринде черлер аттарыныӊ төөгүзүн шинчилээр, оларныӊ онзагайын сайгарып дилээр сорулганы салдывыс.

Ажылдыӊ шинчилээр чүүлү:

Төөгүлүг черлер аттарын илередип тывары, төөгүлүг чугааларга даяныры.

Ажылдыӊ ажыктыы:

ук шинчилел ажылын школаларда өөреникчилерге, башкыларга өөредилге черлеринде студентилерге эртем ажылдары кылырынга ажык-дузалыг.

Ажылдыӊ объектизи:

Суурувус девискээринде черлер аттарын тодарадып, оларныӊ дугайында тайылбырны бээри.

Үргүлчүлелдии: Бо кылагнывыс ажылдыӊ чаа-ла эге базымы болур. Ам-даа ол девискээрлерге чурттап чораан төрел-аймактарны илередири;

 оларныӊ ёзу-чаӊчылдарын, сагып чораан сагылгаларын чыыры; ук девискээрлерде кандыг эм үнүштер, аӊнар-меӊнер барын тодарадыры дээш, ажылысты ам-даа уламчылаар бис.

Суурувус чоогунда чамдык черлер аттарыныӊ төөгузу болгаш тывылган угун шинчилеп тыптывыс.

Чаттыг-Хая дугайында чугаа.

    Бай-Тал суурнуӊ хем ол чарыындан тура өскээрге Туралыг-Аксынга келир. Оон улаштыр Шындазын азы Белдир-даа дижир  аржаан  бар. Ыӊайлаарга Сүрбүзүн деп каас чараш, одар-белчиирлиг чайлаг бар чүве. Чайын аӊаа малчыннар кодан малын семиртип чайлаар. Кончуг изиглер үези эгелээрге Теректиг-Бажы, Пөш-Бажы, Даг-Дөзү дээш-ле тайгаларже хоюн үндүре бээр.

   Теректигге чурттап чораан өгбелеривис кончуг-даа эрестиг малчыннар чораан чүве деп Чүлдум-оол Борис сактып орар. Күжүгет Калзан, Чүлдүм-оол Салчак, Энеш Маӊнай, Күнзүк Калдар-оол, Маадыр-оол Даӊзы-оол, фронтовик Эртине оглу Чудурук дээш өскелерни-даа адап болур.

      Ол улуг ыдыктыг тайгаже үнерде Алдыы, Үстүү Оъттуг-Өзеннеп үнгеш, Чаттыг-Хаяны таварып эртер. Шынап-ла кончуг-даа чараш хаяныӊ тывызыксыг онзагайын канчаар. Ол боду-ла бойдустан бүткен хаяныӊ дажынга дээр-ле болза, дээр чүдереп, каш хондур чаап, аязыр-даа угжок апаар. Ынчан ам-на улуг кырганнарывыс чажыын чажып, чалбарып-ла үнерлер. Ынчангаш улуг өгбелеривис бичии оолдарны бо-ла чагып-сургаан орарлар.

      Хаяныӊ хевири сүрлүг, түрлүг кижи-даа сагындырар. Сактырга-ла ол чоогунда бүгү-ле хүрээлелди камгалап, кадагалап турганзыг. Ийи караа, думчуу, аксыныӊ хевири-даа бар.

Үш-Мөӊгүлектер.

Суурнуӊ хем ол чарыыныӊ барыын талазынче көруптерге-ле Үш-Мөӊгүлектер кайыын тура-ла мендилежип мөгейген дег көстүп турар. Мөӊгүлектер тайгавысче чалбарып, тейлеп, сөгүрүп алырывыска-ла кижиниӊ хей-аъды бедип, сагыш-сеткил безин эрес кирип, хайныгып келир.

Мөӊгүлек-Чайлаа улуг дагныӊ баарында турар. Чайын боорга малчыннар кодан малын одарладып чайлаарлар. Ооӊ чоогунда кончуг-даа чараш саарыг хемчигеш агып бадып чыдар.

Ногаан-Хөл.

Хөлчүгеш база-ла Үш-Мөӊгүлектиӊ чоогунда турар. Хөлдүӊ чоогунда пөштерниӊ тооруу безин ногаан болуру кайгамчык.

Чараш тайгавыс, ыдыктыг даавысче Тывавыстыӊ эрес-кашпагай альпинистери үнүп, даглар дугайында Маадыр-оол Ховалыгныӊ бижээни «Даглар шүлүглели» деп номунда Үш-Мөӊгүлек дугайында база бижээн.

Шындазын.(Белдир)

Суурувустуӊ хем ол чарыын өрү өскээрге, Туралыг-Аксы, Кызыл-Хая деп черлерни эрткеш, улаштыр Шындазын аржаанынга чедире бээ. Ооӊ бир адын Белдир деп база адаар.Ооӊ эм шынары хая-чугундан тывылган. Ол кезек девискээрлерде хая-чугу хаялардан сыстып кээп турар. Аржаанга хол-буду сынган, чүстер аарыгларындан аараан улус эмненип кирерге дузалыг аржаанывыс.

Чуктуг-Хая.

Чуктуг-Хаяныӊ турар девискээри Шындазын аржааныныӊ чоогунда турар. Ооӊ эм-дом шынарлыг чугу хаялардан сыстып үнгеш, аржаанче агып кирип, улус-чоннуӊ аарыг-аржыын экижидип, эмнеп турар. Хол-буду сынган, чүстери, сөөк-даяа аараан улус аржаанга эмненгеш, шуут эттинип, даянгыыжын безин октаптар.

Чуктуг-Хаяда куйлар бар. Аӊаа шаандан тура лама кижиниӊ идик-хевин, ном-судурларын, эдилеп турган эдилелдерин шыгжаан. Ол лама кижиниӊ адын чон Кандааза лама деп адаар турган.  Ынчангаш ук черниӊ девискээрин Кандааза-Сайыр деп адаар.

Элезинниг-Хову.

Хем ол чарыындан ыӊай кудулааш, баалык дагны ажа бээрге, Элезинниг-Хову бо-ла болгай. Сактырга-ла ында карак четпес элезинниг хову бар ышкаш сагындырар. Ынчалза-даа дыка чараш дазыр делгем ховуну элезин шыпканындан ону ынчаар адай бергени чадавас. Шак бо черниӊ девискээринда аржаан база бар. Ону чон чалап ижип, аарыг-аржыын эттиндирип турар. Ижин-баар, гастрит аарыгларынга,  сарыглыг улуска кончуг тааржыр деп чон чугаалажыр.

Шивилиг.

Бай-Тал суурувустуӊ  чоогунда Шивилиг аржааны чонга, хөйге билдингир апарган күштүг родоннуг аржаанывыс.Ол чүгле аржаан боордан аӊгыда, турисчи бааза кылдыр база ажыдап турар. Ону аныяк өг-буле Саян, Артышмаа Маадырлар уштап-баштап, чонну хаара тудуп алганнар. Аржаанывысты курорт деӊнелинге чедирер дээш база ажылдар чоруттунуп турар.

Эр-Хиндии,  Кыс-Хиндии.

        Шак мындыг онзагай аттыг черлер Бай-Тал суурнуӊ девискээринде турар аттыг-сураглыг  Шивилиг аржааныныӊ чоогунда турар. Эр биле кыс кижиниӊ чаяалгазы ышкаш боду бүткен даштарны чанындан көрген улус элдепсинип магадаан турарлар. Ажы-төл чаяар чаяалгазы орайтап турар улуска кончуг-даа дузалаар. Улус ол ыдык даштарга чалбарып, тейлеп, аас-кежиин дилеп, буян-кежиин четтирип турарлар.

Хемчик-Бажы.

      Хемчик хемниӊ чиге аккан бажында тайгаларныӊ девискээрин ниити ат-биле Хемчик-Бажы деп  адаар. Ыӊай ажарга-ла Алтай девискээри болур. Шаанда оон ажып келген делеглер деп аймак көжүп келгенден бээр, олчаан ол ынчаар чурттап артып кааннар. Оларныӊ эрес-кежээзин, өөр-өнерин чон магадаан. Чурумалдыг тайгаларда малын малдаан эрес-кашпагай кижилерниӊ  чурту ол-ла  болгай. Ук девискээрде чоннуӊ чүдүп-тейлээр субурганын туткан.

Улуг-Даш.

Хемчик-Бажында дыка улуг, калбак-калбак даштарлыг девискээрни Улуг-Даш деп адаан. Ук черниӊ девискээринге шаандан тура-ла

Кара-Чода.

      Шаанда Хемчик-Бажынга дыка улуг  мага-боттуг, чодазыныӊ дүгү хадып турар кижи чурттап чораан дээр  чүве. Чон ооӊ адын Кара-Чода деп адап  алганнар. Кара-Чода хамык аалдарныӊ инек мал-маганын колдуктап алгаш, даг кырынче үне бээр турган. Оон хамык чон мал-маганын ап туруп бээрге, хорадааш, ойладып чорупкан деп чугаа бар. Ооӊ дугайында төөгү чугааны «Кыс-Халыыр» деп номда киирген.

Көдүрер-Даш.

     Мындыг аттыг чер Хемчик-Бажында Кара-Чода дааныӊ чоогунда турар. Ук черге улуг дашты Кара-Чода деп кижи көдүрген деп чугааны бистиӊ черде улуг назылыглар чугаалажыр.

Кара-Дыт аржааны.

Хемчик-Бажында Кара-Дыт аржааны чүстер, нерви аарыгларынга кончуг дузалаар. Шак ол девискээрлерде чурттап турар малчыннар эрес-кежээ, кашпагай улус. Улуг-улуг көвей дыттарлыг черлер хөлегелей турар болганындан ук девискээрни  Кара-Дыт деп адаан.

Алдыы, Үстүү Ажыктар.

Бо тайгаларныӊ аттарын дыка онзагай адаан. Ажык, улуг калбак девискээрде база-ла малчыннар, хуу-даа малын малдап чоруур чонувустуӊ чараш чайлаглары мында.

Кызыл-Одуруг аржааны

Аржаанныӊ турар девискээри Алдыы-Ажыктыӊ Дөктүр деп чайлааныӊ чоогунда турар. Хандроз, чүстер аарыгларынга акташкан деп чон үнелеп,  чылдыӊ-на улуг-биче чон эмненип кирип турар.

Дөргүн.

Турар девискээри дөр ышкаш хувирлиг, калбак шынаа черни ынчаар адаан. Ол девискээрде малчыннар чалаглап турар. Мындыг аттыг черлер Тываныӊ ангы-ангы булуннарында барын «Топонимиктиг словарьда» айыткан. (ар.202)

Сүрбүзүн.

Словарьда бо черни шаанда Сүүр-Бүүзүн деп адап турганын тодараткан. Сүүр деп сөстен укталган.(ар 369)

Кара-Төш аржааны

Сүрбүзүннүӊ Пөш-Бажы тайгазында хая ийинде карак, кулак эмнээр күштүг аржаан барын шаандан тура-ла улуг өгбелеривис билир чорааннар. Чедип алыры берге-даа болза, чон база ынаар кирип ап, эмненип турар.

Мешпен-Хөл.(Мешкен-Хөл)

Хемчик хемниӊ ол чарыындан Шивилиг углай бар чыдарга  Мешпен-Хөл көстүп келир. Шаанда түмен куштар чазаар, чайлаар турган. Аалдар база эриин дургаар хонгулапкаш, күзээр. Хөл бугазы бустап, аалдарныӊ малын доюлдура бээр деп чугаа шаандан тура-ла нептерээн. Хөлдүӊ дугайында словарьда киирген.(ар.298)

Мугур-Тал.

Хөлдү эрте бээрге, Шивилигден баткан буга суунуӊ кыдыын дургаар талдар бөкпек-бөкпек кылдыр үнгүлээн. Чазын, күзүн аалдар аӊаа дистиништир хонгулартарга дыка көрүштүг,чараш.

Бош-Даг.

     Суурувустуӊ солагай чарыында шөйлүп чорткан дагларны Бош-Даг деп  адаанында ужур-ла бар. Ынаар уг-биле хенертен кайгаптар болза, ол божаӊайны берген ышкаш болур деп улус чугаалажыр.

Ленин-Даа.

Шаандан тура-ла суурувустуӊ чиге дужунда даавысты Ленин-Даа деп адап каанында ужур-ла бар. Улуг баштыӊчывыс чораан кижиниӊ   ады-биле адаан бо дагныӊ төөгүзү-биле холбашкан ада-өгбелеривис эвээш арткан. Төөгүнүӊ арыннарын аныяк-өскенге арттырары чугула.

Албыс-Аяа.

    Ленин-Дааныӊ адаа чарыында улуг калбак даштыг чер бар. Ооӊ хевири аяк ышкаш, чайын аӊаа чаъс суу үргүлчү чыдар. Азаларныӊ суг ижер чери дээн уткалыг чон ортузунда тараан. Ооӊ чыдар суу эм шынарлыг, балыг-бышкынга дузалыг деп чугаалажыр. Албыс-Аяаныӊ дугайында чогаалчы Боис Чюдюк база тодараткан.

Улуг-Шуйлар, Биче-Шуйлар.

База  бир улуг байгаларывыстыӊ аттарын адааны онзагай. Бистиӊ Бай-Тайга девискээринде Шуй деп суур бар болгай. Ооӊ-биле кызыгаары чоок болганындан ийикпе улуг тайгаларныӊ аттарын ынчаар адаан.

Ала-Белиг.

Ол черниӊ төөгүзүнүӊ дугайында «Кыс-Халыыр» деп номда бижээн.(ар.100)

Кургаадыр.

Кургаг-Адыр деп адын Кургаадыр деп тудуштур адай берген ужуру ол.

Кускуннуг-Хая.

    Суурнуӊ кедээр талазында Хемчик-Бажы биле Шуйлар  талазын аӊгылап турар хаялыг даг бар. Аӊаа кускуннар кээп чыглыр, уяларлыг боорга ынчаар адаан. Ооӊ чоогунга хүрээ база турганын улуг  назылыг огбелеривис айтып турар.

Стрижка.

      Малчыннар тайгалап үнер бетинде хоюн кыргыдып алыр турган.  Тускай кажаалар кылдыр белеткээн суурнуӊ хем кыдыында черни олчаан чон Стрижка деп адай берген. Токтуг хачылар-биле хүнде 3 коданны кыргыптар турган.

Хой-Чуур.

   Кыргыткан соонда малче ымыраа-сээк халдавазын дээш керолин деп эм бүдүмелди сугга холааш малды чуур турган. Малчыннар изиг оъттуг тайгаларже малын семиртип үнер бетинде хоюн чуп аарлар. Суурнуӊ кедээр талазында Кускуннуг-Хая дужунда ол черде хой чуур дериг-херекселдерниӊ чугле ора-сомазы арткан.

Түӊнел.

    Мындыг хевирлиг ажылды шинчилээри солун. Суурунун тоогулуг черлерин айтырып, оореникчилер аразында анкета айтырыглар чортурувуска дыка идекпейлиг киришкеннер. Ажылды ам-даа уламчылаар, черлер аттарын ам-даа тодарадып, анаа кандыг торел-аймактар чурттап чораанын тодарадыр сорулгалыг бис.

     Амдыызында эгелеп алган ажылывыста 30 хире черлер аттарын тодараттывыс. Чамдык черлерниӊ чуруктарын тырттырып, кылдывыс. Чамдык черлер аттары Шивилиг, Мешкен-Хөл, Хемчик, Дөргүн, Сүрбүзүн, Хемчик-Бажы, Шындазын дээн ышкаш черлер аттарын топонимиктиг словарьда тодараткан.

    «Кыс-Халыыр» деп төөгү болгаш тоолчургучугаалар номунда Ала-Белиг деп чер дугайында чугааны киирген. Бистиӊ девискээривиске чурттап чораан Кара-Чода деп аттыг кижи Сүт-Хөл девискээринге чурттап чораанын база-ла  бо номда бижээни солун төөгү.

Ажыглаан литература даӊзызы:

1.Ондар Б.К., Топонимический словарь Тувы. 2-е изд. – Кызыл: Тувинское книжное издательство, 2007. – 552с.

2.Куулад Д.С., Куулар Ч.Ч. Кыс-Халыыр: Тыва улустуӊ тоолчургу болгаш төөгү чугааарыныӊ чыындызыныӊ катап үндүрүлгези. Кызыл: Тываныӊ ном үндүрер чери. 1996. – 160 ар.

Информантылар даӊзызы:

1.Алдын-оол Бичии-кыс Карыӊ-ооловна, 1958 чылда Бай-Тал суурга төрүттүнген. Малчыннап чораан, амгы үеде хууду малын малдап чоруур.

2.Делег-оол Бараат Иргитович, 1942 чылда Бай-Тал суурга төрүттүнген, Бай-Тал ортумак школазынга төөгү, общество башкылап 40 ажыг чыл башкылаан, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада.

3.Иргит Полина Карыӊ-ооловна, 1955 чылда Бай-Тал суурга төруттүнген, школага техниктиг ажылчын болуп ажыдаан, амгы үеде пенсионер.

4.Чамбый Виктор Сачакович, 1951 чылда Бай-Талга төрүттүнген, хууда мал ажыл-агыйын удуртуп чоруур.

5.Чүлдүм-оол Борис Салчакович, 1954 чылда Бай-Тал суурга торүттүнген, тудуг ажылынга ажылдаан, ам пенсионер.

6.Очур-оол Шолбанмаа Маскаевна, 1967 чылда Бай-Тал суурга төрүттүнген, школада музей эргелекчизи.

7. Эрелчин Олимпиада Борисовна, 1979 чылда Бай-Тал суурга төрүттүнген, «Бай-Тал» аттыг күрүнениӊ унитарлыг бүдүрүлгезиниӊ малчыны.

8. Ажылга школавыстыӊ 8-11 класстары идекпейлиг киришкен.