Е.Т.Танованын Иенин салым-хуузу деп чогаалында ава кижинин овур-хевирин коргускени
план-конспект урока (8 класс)

№

Кичээлдиң тургузуу, кичээлди чорударының технологиязы

Башкының ажыл-чорудулгазы

Ɵɵреникчилерниӊ  

ажыл-чорудулгазы

Кандыг  түңнелдерни чедип ап болурул?

(БѲА азы УУД)

I

 Кичээлдиң эгезин организастаары.

1. Психологтуг релаксация. Уругларның иштики сагыш-сеткилин, сеткил-хѳѳнүн кичээлге белеткээри.

Кады демниг ажылдаарының байдалын тургузар.  

Уругларныӊ хей-аъдын кɵдүрер, кичээлге белеткээр.

- Экии, эрес-хɵглүг оолдар-уруглар!

Эртемнерниӊ дɵзүн дилеп,

Эртем-билиг далайынче эштип кирээл!

Ажылдаар олудун хынаар, белеткээр.

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Чугаалажып турар кижизин дыңнап билири

Өѳреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынаар, кичээлдиӊ хевирин таныштырар.

- Уруглар, кичээлге белен бис бе? Шупту эки харыылаар, идепкейлиг ажылдаар силер, уруглар. Силер-биле кады демниг ажылдаарывыска идегеп, бүзүреп тур мен.

- Бɵгүн бистиң кичээливис класстан дашкаар номчулга хевиринге эртер. Кандыг чогаал-биле ажылдаарывысты тодарадып алыры-биле чуруктарны кɵрүптээлиӊер. (Слайд 2).

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Чугаалажып турар кижизин дыңнап билири

2. Проблемалыг байдалды (Чɵрүлдээлиг байдалды) тургузары.

Чуруктар-биле ажыл.

Презентацияда уруглары-биле авалар чуруктарын ɵɵреникчилерге кɵргүзер.      

Проблемалыг байдалды тургузар. Чурукка даянып алгаш, кичээлдиӊ кол маадырын тодарадыры:

- Чуруктарда кымнарны кɵрүп тур силер, уруглар?

- Чуруктарга даянып алгаш, бɵгүн кичээлде кымныӊ дугайында чугаалажыр-дыр бис, уруглар?

-Эр-хейлер!

Чугаага киржип, бодунуӊ бодалын чугаалаары.

Айтырыгларга тодаргай харыылаар:

- Ава чаш уруу азы оглу-биле кады чураан чуруктар.

- Бɵгүн бис АВА дугайында чугаалажыр бис.

-  Ава биле ажы-тɵлүнүн дугайында чугаалажыр бис.

Уругларныӊ аас-чугаазын сайзырадыры (коммуникативтиг).

Бот - тускайлаӊ (личн.)

II

Чаа теманың тайылбыры

1). Киирилде сɵс

1). Ава дугайында сɵзүглелди башкы аянныг номчуур. (Презентацияда бижиттинген).

       Үзүндүде илереттинген бодалды шынзыдар ажылды чорудар. 

       «Ава! Ава барда, чырык чер кырынга амыдырал үзүлбес. Ава кижиге бойдустуӊ даандырган албан-хүлээлгези улуг –

амыдыралды уламчылаар ажы-тɵлдү тɵлептиг кылдыр азырап ɵстүрер!» (Слайд 3).

- Бо номчааным сɵзүглелде бодал шын илереттинген деп бодаар силер бе, уруглар?

- Ынчангаш бɵгүн бис кичээливисте АВА  дугайында бодалды бадыткаарын оралдажып кɵрээлиӊер, уруглар.

Айтырыгга харыылаар. Уругларныӊ айтырыгга хамаарыштыр харыылары:

- …

 (Билип алырының БѲА)  Уругларның идепкейлиг чоруу, бот-башкарнып ажылдаары,  боду чаа чүүлдерни билип, шингээдип алыры.

(Бот-хуузунуң БѲА) Улус мурнунга чүве чугаалап билири, арны чазыгары. Боттарыныӊ бодалдарын дидими-биле илередип билири.

Башкы уругларга саазыннарны үлеп бээр.

-Уруглар, ынчангаш АВА дугайында чуну билип ап турар силер, бо саазыннарга киир бижип, демдеглеп ап турар силер. Бижип алган бодалдарыӊарны кичээлдиӊ тɵнчүзүнде ажыглаар бис.

Ѳɵреникчилер боттарыныӊ бодалдарын бижип, демдеглээр.

(Бот-хуузунуң БѲА) Боттарыныӊ бодалдарын бижимел-биле кыска илередири.

2). Кичээлдиӊ ɵɵредиглиг сорулгаларын тодарадыры. Кыдырааштарынга ай-хүннү бижидери. 

-Кыдырааштарынар ажыткаш, ай-хүннү бижип алынар, уруглар.

Уругларны кичээлдиӊ ɵɵредиглиг сорулгаларын салырынче айтырыгларны салып тургаш, углаар:

- Ава дугайында чогаалды номчуп, сайгарып кɵрүп тура, кичээлге кандыг ажылдарны кылып болур бис? Кичээлге кандыг сорулгаларны салып болур бис, уруглар?

Башкыныӊ удуртулгазы-биле кичээлдиӊ сорулгазын  шын тодарадып тургузар:

- Чогаалчы дугайында билип алыры.

- Чогаалдыӊ кол утказын билип алыры.

- Сɵзүглел-биле ажылдаары.

-Чогаалдыӊ маадырларын тодарадыр.

- Чогаалдыӊ дылын сайгарып кɵɵрү.

(Бот-хуузунуң БѲА) Улус мурнунга чүве чугаалап билири, арны чазыгары. Боттарыныӊ бодалдарын дидими-биле илередип билири.

3). Чаа билиглерниӊ ажыдыышкыны.

Ѳɵредир чогаалы-биле таныштырары.

Ѳɵредир чогаалы-биле таныштырып, чугааны чорудары.

а). Чогаалчы дугайында билигни бээри.

а). Чогаалчы дугайында эге билиг-биле ажыл.

Чогаалчы Екатерина Туктуг-ооловна Танова деп кымыл? (презентация-биле ажыл).

        Екатерина Дуктуг-ооловна Танова 1930 чылда Сүт-Хɵл кожуунга тɵрүттүнген.
Чогаал ажылын 1952ч. эгелээн.  
       Шүлүкчү. Прозачы.     Драматург.
(Слайд 4).

1). Дыӊнадыгны белеткеп алган ɵɵреникчиге аянныг номчудары.

(Билип алырының БѲА)  Уругларның идепкейлиг чоруу, бот-башкарнып ажылдаары,  боду чаа чүүлдерни билип, шиӊгээдип алыры.

        Чогаалчыга хамаарыштыр кыска медээге даянгаш,  бердинген таблицаны  кыдырааштарынга долдуртур. (Слайд 5).

- …

2). Номчулга соонда ɵɵреникчилер чогаалчыга хамаарыштыр кол чүүлдерни киир бижип, таблицаны долдурар.

(Билип алырының БѲА)  Уругларның идепкейлиг чоруу, бот-башкарнып ажылдаары,  боду чаа чүүлдерни билип, шиӊгээдип алыры.

б). Чогаалдыӊ бижиттинген тɵɵгүзү, хевири, жанры-биле таныштырары. 

«Иениӊ салым-хуузу» (презентация).

- Ынчангаш бɵгүн бис кичээливисте чогаалчы Е.Танованыӊ АВА дугайында чогаалы-биле  ажылдаар бис, уруглар.  

- Ѳɵренир чогаалывыстыӊ адын кыдырааштарывыска бижип алыылыӊар, уруглар («Иениӊ салым-хуузу»).

- Кичээлдиӊ эгезинде чуруктар-биле ажылдап эгелээнивис таварылга эвес, чогаалдыӊ кол маадыры дугайында чугааны кылбышаан, ооӊ уруу ховар салым-чаяанныг ат-сураглыг, ак-кɵк Тывавысты делегейге алдаржыткан чурукчу Надя Рушева дугайында база чугаалажыр бис. Чүге дээрге бир эвес ол дириг турган болза, бо чылын мугур 70 харлап турар. Надя кыска чуртталганы чурттаан-даа болза, 12 муӊ хире чуруктарны амгы салгалга арттырган.

Башкыныӊ тайылбырын ɵɵреникчилер кичээнгейлиг дыӊнаар.

Чогаалчы болгаш кол маадырныӊ чуруктарын кичээнгейлиг хайгаарап кɵɵр.

(Билип алырының БѲА)  Уругларның идепкейлиг чоруу, бот-башкарнып ажылдаары,  боду чаа чүүлдерни билип, шиӊгээдип алыры.

- Чогаалчы Е.Танова Москвага ажылдап, чурттап турган үезинде чогаалдыӊ кол маадыры Тываныӊ баштайгы балериналарыныӊ бирээзи Наталья Ажыкмаа-Рушева-биле чоок таныжып ап, ɵӊнүк-тала болганнар. Ийи чогаадыкчы кижилер ишти-хɵӊнүн ажыт-чажыт чокка ужуражып чугаалашкан түӊнелинде, чогаалдар бодарап кээринге идигни берген (бижиттинген). Оларныӊ бирээзи бɵгүн номчуп таныжарывыс «Иениӊ салым-хуузу»  деп чогаал. 

Чогаал дугайында медээни презентациядан бээр.

Чогаалдың бижиттинген хевири –

проза (калбак чогаал)

Чогаалдың жанры – тоожу

Чогаалдыӊ бижиттинген чылы – 1991ч. (Слайд 6,7).

Уруглар кичээнгейлиг хайгаарап кɵɵр, кыдырааштарынга ушта бижиир.

2). Словарьлыг ажыл.

Ие. Ава. («Мама»).

Салым-хуу (Судьба).

НАЙДАН (тибет) «мɵӊге дириг»

ИДЕГЕЛ (тыва) «идегел»

НАДЕЖДА (орус)

Балетмейстер

Графика   (Слайд 8).   

1). Ѳɵреникчи аянныг номчудары.

2). Балет, графика деп сɵстерниӊ утказын орус-тыва словарьдан тып ажылдаар, аянныг номчуур.

3). Чогаалдыӊ кол маадыры –

Наталья Ажыкмаа-Рушева дугайында медээни бээри. (презентацияга даянып).

         Чогаалдыӊ кол маадыры –

Наталья Ажыкмаа-Рушева.      Баштайгы тыва балериналарныӊ бирээзи.  

         1926 чылда Бии-Хем кожууннуӊ Сесерлиг деп черге  тѳрүттүнген.

         1942 чылда Владимир Оскал-оолдуӊ цирк бѳлүүнче ɵɵренип кирген.

         1943 чылда балетмейстер Анатолий Шатинниӊ удуртулгазы-биле баштайгы балет студиязынче ѳѳренип кирип алган. Оон соонда амыдыралын танцы-балет-биле холбаан.

         Тыва танцы уран чүүлүнүӊ классиги болган «Ээлдек шыӊгырааш» деп танцыныӊ бирги солизи чораан.

(Слайд 9, 10).

Наталья Ажыкмаа-Рушеваныӊ дугайында ɵɵреникчи номчуур. Эштери кичээнгейлиг дыӊнаар.

(Билип алырының БѲА)  Уругларның идепкейлиг чоруу, бот-башкарнып ажылдаары,  боду чаа чүүлдерни билип, шиӊгээдип алыры.

III

Быжыглаашкын

1). Чогаалдын сɵзүглели-биле ажылды чорудары

1). «1945 чыл. Чалыы назынныӊ тевии. Аныяк кижилерниӊ сеткил-сагыжы. Балет артизи тыва кыс Наташа биле чурукчу орус оол Коляныӊ ханы ынакшылы». 

(Слайд 11).

Сɵзүглелди ɵɵреникчи аянныг номчуур.

(Билип алырының БѲА)  Чаа билиглерни тода, ханы билип алыры-биле бот-хуузунда кичээнгейлиг ажылдаары

2). «1952 чыл. Кыштыӊ ортаа үезинде Рушевтерниӊ ɵг-бүлезинге оларныӊ үр манааны чаш тɵлдүӊ үнү чаа кежигүн немешкенин чарлай берген».

(Слайд 12).

Надяныӊ чырык черге чаяаттынган чылын сактып алыры.

Башкы аянныг номчуур. Сɵзүглелдиӊ утказынга кыска сайгарылганы чорудар:

«Бистин делегейивис бɵгүн уран чүүлдүӊ, литератураныӊ, музыканыӊ кайгамчык чогаалдары-биле бай. Оларны чогааткан …кижилер шупту-ла аваларыныӊ тɵлдери болбайн аан. Тɵлү кижиге иезинден эргим, чоок кижи бар бе?»  (Слайд 13).

Сɵзүглелди кичээнгейлиг эдерти  хайгаарап кɵɵр.

(Билип алырының БѲА)  Уругларның идепкейлиг чоруу, бот-башкарнып ажылдаары,  боду чаа чүүлдерни билип, шиӊгээдип алыры.

- Ынчангаш, уруглар,  чогаалга даянгаш, чогаалдыӊ база бир маадыры салым-чаяанныг чурукчу  Надяныӊ чураан чуруктарын  кɵрүп, эрткен үеже экскурсиядан кылыптаалынар.

Чуруктарны кичээнгейлиг хайгаарап кɵɵр.

Релаксация. Дыштанылга минутазы.

Дыштанылга минутазын организастап чорудары. Оожум аялганы салып бээр. Надя Рушеваныӊ чураан чуруктарын кɵрбүшаан, аялганы дыӊнап, дыштаныры.

 (Слайд 14).

Чуруктарны кичээнгейлиг хайгаарап кɵɵр, аялганы дыӊнап, дыштаныр.

Карактарны дыштандырары-биле сула шимчээшкинни кылдырар.

-Уруглар, туруп келиӊерем! Карактарга сула шимчээшкинден кылыптаалыӊар. Карактарыңар шийиптинерем, ам ажыдыптыңар. База катап шийиптиңер.  Ам карактарыңар ажыдыпкаш, оожум олуруп алыңар!

- Дыштанып алдывыс, уруглар!

Уруглар башкызының удуртулгазы-биле кады күүседир.

2). Надежда Рушеваныӊ чырык адынга чүүл-биле таныштырар.

- 1971 чылда Надяның ѳѳренип чорааны 470 дугаарлыг школада    чурукчуга тураскааткан музейни ажыткан.

- Москва, Санкт-Петербург, Кызыл хоорайларда Надяның хѳй санныг чуруктары делгелгеге киржип турар.

- 3516 дугаар сылдыска Надя Рушеваның адын тывыскан.

- Кызыл хоорайга чурулга школазынга Надя Рушеваныӊ адын тывыскан. (Слайд 15).

3). Сɵзүглелден  уран-чечен аргалар тып ажылдаары.

Башкы сɵзүглел-биле ажылдаарын организастаары. Чурумалдыг аргаларнын ужур-дузазын тодарадыры. (Слайд 16).

Сɵзүглелден уран-чечен аргаларга чижектер тып ажылдаары. Кыдырааштарынче ушта бижиир.

(Башкарлырының БѲА) Шын шиитпир үндүрүп билири, шилип алган шиитпирин бадыткап билири.

1). «…Ол дүне Наталья Дойдаловнанын уйгузу келбээн. Чылыдыр кеттинип алгаш, балконче үнүп келген. Дүнеки дээрниӊ аязы-ла кончуг. Ында бүгү-ле «дизии чок чинчилерни» тоо быдарадыр чажыпкан чүве дег, эӊдерик хɵй сылдыстар чивеӊейнчип тургулаан». Е.Танова «Иениӊ салым-хуузу».

- Деӊнелге («тоо быдарадыр чажыпкан чүве дег»)

- Эпитет («дүнеки», «эӊдерик хɵй»)

Эпитеттерниӊ дузазы-биле чечен үе, чечен девискээрни тодарадыр.  

2). «…орай дүне дээрже кайгап орган чаӊгыс херээжен кижиниӊ сеткил-сагыжын чылыктырган дег дээрде сылдыстар чивеӊейчип, мɵӊге чырыын черже тɵп турганнар». Е.Танова «Иениӊ салым-хуузу».

- Деӊнелге («сагыш-сеткилин чылыктырган дег»)

- Эпитет («орай», «мɵӊге»)

Эпитеттерниӊ дузазы-биле чечен үе, чечен девискээрни тодарадыр.  

4). Тест-биле ажыл.

Тестини харыылааш, чанында эжи-биле солчуп, хынаары.

Уругларны билииниӊ деӊнелин хынап, ажылдадыр, чанында эжи-биле удур-дедир хыналданы кылырын организастаар. (Слайд 17-18).

Билип алган билиинге даянып алгаш, бодунуӊ кылган ажылын  шынзыдар. Кады ажылдаан эжи-биле бодунуӊ ажылын солчуп, хынаары.

(Бот-хуузунуң БѲА) Бодун болгаш эштерин үнелеп  билири, демдек салып билири.

Тест-биле ажыл

1. Наталья Ажыкмаа-Рушева кажан тɵрүттүнгенил?

а). 1937         б). 1926           в). 1948

2. Бир дугаар профессионал херээжен чогаалчы.

      а).Е.Танова б).М.Кужугет в). С.Комбу

3. Уруу Надя каяа тɵрүттүнгенил?

а). Кызылга           б). Улан-Баторга          в). Москвага

4.  «Иениӊ салым-хуузу» чогаалдыӊ бижиттинген жанры.

а). Чечен чугаа   б). Тоожу                              в). Тоолчургу чугаа

5. Надяныӊ грек тоолга үндезилеп  чураан чуруу.

а). Аът    б). Кентавр    в). Кушкаш

Харыызы:

1. б
2. а
3. б
4. б
5. б

IV

Онаалга бээри. Шилилгелиг онаалга «Хуулгаазын шыйыглар чурттавышаан…».

Онаалганы   күүседирин тайылбырлыг бээри. (Слайд 19).

Бажыӊга онаалгазын бижиир.

1. Чогаалды тып номчуур.
2. Наталья Ажыкмаа-Рушева, Надя Рушева дугайында немелде материал тывар, даалганы школаныӊ сайтызынче салыр кылдыр ажылдап болур.

3. Номчуп эрткен чогаалдарга даянып, чурук чуруур. Эпизодту, персонажтарны чуруп болур.

(Башкарлырының БƟА)  Чогаадыкчы ёзу-биле ажылдап билири

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр янзы-бүрү хевирлерге кылып,   бижимел-биле илередип билири.

V

Кичээлди түӊнээри.

Кичээлдиӊ сорулгазынга дүүштур чедип алган чедиишкиннерге  даянып, чугааны  чорудар. Уругларны кичээлдин эгезинде номчаан сɵзүглелче эглип, бодалды шынзыдарын сүмелээр.  

Кичээлде бодунуӊ күүсеткен ажылынын тѳнчү  түннелин шын тодарадып, күүседип, шынзыдар.  

Углаар-баштаар (рег.). (Башкарарының БѲА) Кичээлдиң ниити түңнелин үндүрүп билири (Чүнү кылдынганыл?)  

( Бот-хуузунуң БѲА) Бодун болгаш эштерин үнелеп  билири, демдек салып билири. 

«Ава! Ава барда, чырык чер кырынга амыдырал үзүлбес. Ава кижиге бойдустуӊ даандырган албан-хүлээлгези улуг –

амыдыралды уламчылаар ажы-тɵлдү тɵлептиг кылдыр азырап ɵстүрер!» (Слайд 20).

Бодунуӊ шилип алган харыызын тайылбырлаар, шынзыдар.

Билип алырының БѲА) Шын шиитпир үндүрүп,  ону  чүү чүвеге үндезилээнин чижектерге бадыткап билири.

- Кызыл хоорайда Надя Рушева аттыг уран чурулга школазы.

- Алдан-маадыр аттыг музейде Надяныӊ чуруктарынын делгелгези дугайында.

VI

Рефлексия. Демдектер салыры.

Уругларныӊ кичээнгейин тɵнчү түӊнелче угландырар. Кичээлдиӊ темазын билип алганынга бодунуӊ билиин шын тодарадып, ону үнелээринче уругларны углаар.

Кичээлдиӊ темазын билип алганынга  тѳнчү түӊнелди үндүрер, бодунуӊ бодалын камгалап чугаалаар.

Бот-тускайлаӊ чоруун сайзырадыры. (личн.)

Углаар-баштаар(рег.). Аас-чугаазын сайзырадыры (комуник.).

Башкы:

Дараазынга сɵзүглелге АВА дугайында бодалды тɵндүрер:

«Ава дээрге чырык хүн-дүр,

Ава арны аяс дээр-дир.

Авалар дег эргим-чараш

Авыралдыг кижилер чок».

(Слайд 21).

Ынчангаш кичээлдиӊ эгезинден бодалдар бижип турган саазыннарынар чыыптыӊарам, уруглар.

Кичээливистиӊ түӊнели кылдыр «БОДАЛДАР ДИЗИИ» деп номчугаш үндүрүп алдывыс.

Ѳɵреникчилер бодунуӊ АВА дугайында бодалын илередир.

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр аас-биле  илередип билири.

(Бот-хуузунуң БѲА) Бодун болгаш эштерин үнелеп  билири. Улус мурнунга чүве чугаалап билири, арны чазыгары.

-Кичээл сагыш-сеткилиңерге таарышты бе, уруглар?  

-Кичээл үезинде кандыг солун чүүлдер болду?

- Кичээл үезинде кандыг бергедээшкиннерге таварыштыңар?

- Ол бергедээшкиннерни канчаар ажып эртиңер?

- Кичээл тɵнген. Четтирдим, байырлыг, уруглар!

Айтырыгларга шын сеткили-биле харыылаары. Ажык болгаш дидим чорукка уругларны чаңчыктырары.

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр аас-биле  илередип билири.

 (Бот-хуузунуң БѲА) Бодун болгаш эштерин үнелеп  билири. Улус мурнунга чүве чугаалап билири, арны чазыгары