Араттын созу
план-конспект урока (6 класс) на тему

С.Токаның «Араттың сѳзү» деп чогаалынга түңнел кичээл

(6 класс)

Сорулгазы:

1. С.К.Токаның «Араттың сѳзү» деп чогаалының «Мерген», «Тас-Баштыг», «Бистиң аалчыларывыс», «Шаагай» деп эгелеринден кол маадыр Тывыкының чаш чораан чылдары, ынчангы Тывага байдал-биле бѳгүнгү амыдыралды деңнээр, түңнээр.
2. Чогаалда мөзүлүг овур-хевирлерни дамчыштыр (ылаңгыя Тас-Баштыгның)    чаагай  мөзү-шынарга  уругларны  кижизидер.

3.  Чугаа  сайзырадылгазын  чорудар.  

Дерилгези:

         Тыва Республиканын күрүне тугу, С.К.Токаның хѳрек чуруу, Мерген хемни чураан улуг чурук, «Араттың сѳзү» деп кроссворд, «Араттың сѳзүнүң» орус дылда үнген ному, Каа-Хем унундан эккелген дыт чочагайлары.

Кичээлдиң чорудуу:

1. Ѳѳреникчилерниң кичээлге белеткелин хынаар болгаш ѳѳредилге дериг-херекселдерин болур чогууру-биле хандырар.
2. Онаалга хыналдазы:

- Уруглар, эрткен кичээлде бис С.К.Токаның «Араттың сѳзү» деп чогаалындан эгелерни номчуп тѳндүрген болгай бис. Онаалга кылдыр чогаалга хамаарыштыр чуруктар чуруп эккээр болган силер, ам кѳрүп кѳрээлиңер че. (Уругларның чураан чуруктарын хынааш, эки чуруктарны кѳргүзүп, кѳскү черге делгеп каар).

- Эр-хейлер, онаалганы эки күүсеткен-дир силер. Кижи бүрүзүнүң кызып ажылдааны илдең-дир. Чурук чураан уруглар чогаалчывыс С.Токаның тѳрүттүнген чери Каа-Хем унундан эккелген дыт чочагайларын алыр.  Эки ажылдаан уруглар хѳй чочагайлар ажылдап алыр, ынчангаш ону чаалап алыр дээш, кичээлге эки киржип, долу харыыларны бээр.

III.  Башкының киирилде сѳзү:

     «Чогаалчы дээрге чоннуң караа, кулаа, сеткил-хѳѳнүнүң ыраажызы болур» - деп, С.А.Сарыг-оол онзалап демдеглээн. Шынап-ла, С.Токаның чогаалдарының маадырлары үе-биле деңге баскан күш-ажылчы, тура-соруктуг, чаа чүүлче чүткүлдүг, бурунгаар кѳрүштүг кижилер бооп турар. Ооң чижээнге Тывыкыны болгаш Тас-Таштыгны хамаарыштырып болур. С.К.Тока 1901 чылда Таңды-Тываның Салчак кожууннуң Мерген деп черге тѳрүттүнген. Бичиизинден орус байларга хѳлечиктеп ѳскеш, эртем-билигни чедип алган. Ол тыва литератураның үндезилекчизи. Бо «Араттың сѳзү» деп трилогиязын 1943-1963 чылдарның дургузунда бижээн. Тыва литературада романның эгезин салган «Араттын сѳзү» делегейниң 23 аңгы дылдарында очулдурттунган  баштайгы тыва чогаал. Амга чедир ынча хѳй дылдарда очулдурттунган тыва чогаалдар чок. Романның баштайгы ийи ному эртемден, чогаалчы Александр Адольфович Пальмбахтың очулгазы-биле орус дылга парлаттынган. (Орус дылда үнген номну ѳѳреникчилерге кѳргүзер).Ооң соонда алтай, хакас, казах, чуваш, англи, немец болгаш делегейниң ѳске-даа дылдарынче очулдурттунун, хѳй-хѳй номчукчуларның сонуургалын оттурган.

4. Ѳѳренип эрткен темаларны катаптаары:

- Бѳгүн бис кичээлге Салчак Токаның «Араттың сѳзү» деп чогаалының «Тос чадырда» деп кезээнде эгелерни катаптап, түңнел кичээл эрттирер бис. Ынчангаш келген аалчыларга, башкыларга билир чүүлдеривисти бирден бирээ чокка чугаалап берээлиңер, уруглар.

Самбырага чурук-биле ажыл. Чурукта тос чадыр,  ооң чаны-биле хап бадып чыдар хемчигеш бар, кышкы үе, ожук-биле шугланыпкан дыттар, шивилер.

- Ам чылдың кайы үезил, уруглар?

- Кыш, кышкы үе.

-Шын-дыр, эр-хейлер. Ынчаарга бистиң номчаан Мерген деп эгевисте Мерген хем ам хар дүвүнче чаштына берген чыдар. (Чурукту тайылбырлаан соонда, Ч Айырааның аянныг номчулгазы).

Алтай дыл-биле деннээр.

   Тыванын куруне тугун уругларга кѳргүзүп, дараазында айтырыгларны салыр.

- Бо кайы күрүнениң тугу-дур, уруглар.

- Тываның.

- Тыва Республиканың күрүне тугу-дур.

- Ийе шын-дыр, эр-хейлер! Ынчаарга туктуң ийи ужундан баткаш, катчы берген ол чүлер боор, тайылбырлап кѳрүңерем? Харыы долу эвес болза, башкы боду тайылбырлаар:

- Бо баткан ийи кѳк шыйыглар дээрге Каа-Хем биле Бии-Хем-дир. Олар каттышкаш, Енисей азы Улуг-Хем болган. Оларның каттышкан чери кайда ийик, уруглар?

- Кызыл хоорайның чоогунда парк чанында, хүрээ чанында.

- Шын-дыр, уруглар. Ынчангаш шаанда бистиң Кызылывысты Хем-Белдири деп адап турган болгай.

   Тукта оон аңгыда сарыг ѳң бар, ол дээрге аас-кежиктиң, ѳѳрүшкүнүң база эң-не кол утказы бистиң сарыг шажын чүдүлгевистиң демдээ ол болуп турар-дыр. Ынчап кээрде, Каа-Хем база анаа эвес хем деп чүвени билдивис.

Айтырыглар:

1. Токаның кады төрээннери каш кижи ийик? (угбалары - Албанчы, Каңгый, акылары - Бежендей, Шомуктай)

2. Чүү деп эгеден кымның сөстери-дир?

       «Мен ядыы кижиниң уруу мен. Силерниң кырган-ачаңар ядыы арат Доора-Хемге чурттап чораан. Ийи-чаңгыс ивиден башка, ооң чүзү-даа чок…» («Тас-Баштыг» деп эгеде Тас-Баштыгнын сѳстери)

3. «Мерген» деп эгеде Мерген хемниң чурумалын (пейзажын) чугаалаңар. (орус дыл-биле деңнээр)
4. Ол-ла эгеде дылдың уран-чечен аргалары деңнелгелерни, эпитеттерни, метафораларны чүге ажыглаанын тайылбырлаңар?
5. Тас-Баштыг суг тос чадырга канчаар чурттап чорааныл?
6.    «Ие кижи – хүн» дижир бис. Тас-Баштыгның дугайында кым чугаалай кааптарыл? Ол кандыг кижи ийик? Тас-Баштыгның овур-хевири. (М.Сайлаң чугаалаар)
7. Ава дугайында үлегер домактардан сактып кѳрээлиңер.

 Булут  аразындан  хүн  караа  чырык,

 Улус  аразындан  ие  караа  чымчак.

   Ие  кѳрбээнин  кызы  кѳѳр,

  Ада  кѳрбээнин  оглу  кѳѳр.

Ие чокта бүдүн ѳскүс,

Ада чокта чартык ѳскүс

    Тыва литературанын критиги А.К.Калзаңның «Тыва литература» деп номундан үзүндүнү номчуп бээр. Новосибирск чурттуг бир кырган номчукчу чогаалчы С.Токаже мындыг чагаа бижээн:

• «Бодум база ие кижи мен, чуртталгам иштинде аар-бергелерни хөйнү көрдүм, уруг-дарыымга ханы ынак мен. Ынчангаш Тас-Баштыгга черге чедир мөгейип тур мен. Ол кадай болза, иениң ажы-төлүнге ынакшылының  болгаш бердингениниң  үлегери-дир. Тас-Баштыгның уруглары ак сеткилдиг, шынчы, кежээ бооп доруккан. Силерниң  номуңар аажок эки болгаш херектиг чогаал-дыр, ону дээш Силерге шуут четтирдим»

Түңней аарак чугаалаар: Чогаалчы Тас-Баштыгның овур-хевирин, ооң иштики сагыш-сеткилин бѳдүүн, билдингир дыл-биле бижээн боорга, номчукчуларның сеткил-сагыжын доюлдуруптар кылдыр бижээнин бо чагаа херечилеп турар.  Ынчангаш ол бүгүнү улам күштелдирер бодааны ол ирги бе, иезиниң даштыкы овур-хевирин ындыг-ла кончуг чараш эвес кылдыр чураанын дыңнадывыс. Оон аңгыда «… кылбас ажылы-даа чок кижи, кандыг-даа бергелерден үнер аргаларны тып ап, чаштарын кѳдүрүп алгаш, кѳрбээнин кѳрүп чорааш, доруктуруп алган».

   Амгы үеде Тас-Баштыг дег шыдамык, ажы-тѳлүнге ханы ынак иелерниң саны эвээжеп турары хомуданчыг. Чуртталгавыстың деңнели экижээн-даа болза, күрүнениң, чонунуң деткимчезин үнелеп билбес, харыысалга чок авалар кѳвүдээн. Олар бичии-ле бергелерге таварышкаш, арага-дарыже сундугуп, муңгаралын ооң-биле чазамыктаар болу бергени чаржынчыг.

• Оюн «Шын харыыны неме»

1. Дошкун-шапкын Каа-Хем (үрде чарылган чассыг уруу-биле ужурашкан ышкаш,) Мергенге ужурашкаш …(арын 88 сѳѳлгү абзац)
2. Тока сугнуң мал-маганы …(арын 90 1 абзац)
3. Дерзиг – Аксынче көже берген соонда, багай чадырга келген эң баштайгы аалчы …(арын 90 сѳѳлгү абзац)
4. Авазы сугнуң шоодайда эккелген чүүлдери …(арын 94 сѳѳлгү абзац)
5. … аъттарын кымчылангылааш, ававыс биле угбавыс Албанчыны ховуну куду сүрүп алгаш, … (арын 99 6 абзац)

• Словар-биле ажыл:

Тос эрии

1. Шаагай – кадыг хөм-биле арнынче соп, эттеп эриидээри.

2. Хаак – чиңге хаак-биле ооргаже улдаары.

3. Манзы – дилиндек манзылар-биле балдырының эъдин кертип кагары.

4. Кулузунну дыргак шазынче киир кагары.

5. Хол кызары – дизе илип каан ыяштарның аразынче салааларын суккаш, тыртыптары

6. Сайга олуртур – холдарын өрү шарааш, буттарын дискектей сайга олуртуптары.

7. Карактарынче хыл урары – аъттың кудуруунуң хылын оонактай кескеш, карактарынче урары.

8. Далгыг.

9. Баш дүгүн дедир сүвүрер.

• Оюн «Кымнын овур-хевирил?»
• Кроссворд

Чогаалдын эгелеринден алдынган «Араттын сѳзү» деп кроссворд.

(Шын тыпканнарга, чочагайлар бээр)

Узун дургаар

1. Данила биле Албанчының уруунуң ады. (Сурунмаа)

2. Черликпенниң баштайгы олчазы.(Койгун)

3. Салчак Токаның бичиизинде ады.(Тывыкы)

4. Тос эрииниң бирээзи.(Шаагай)

Доора дургаар

1. Токаның улуг угбазының ады.(Албанчы)

2. Даш-Чалаң иешкилерге чүнү шамнап турганыл?(Тараа)

3. Черликпенниң мергежили (профессиязы).(Анчы)

4. Дараазында одуруглар кайы эгеден алдынган-дыр? « …ол ынчаарда безин эң сыык-даа черинге көвүктелип батпышаан чыдар болгаш ооң чүгле үнү өске – чиңге болгаш арыг аппаар…» (Мерген)

Онаалга: Чогаадыг « С.Токаның «Араттың сѳзү» деп чогаалында мээң ынак маадырым»

Демдектерни салыр.

Түңнел: -  Бѳгүнгү кичээливистен чүнү билип алдыңар, уруглар?

 - С.К.Токаның бот-намдарын, ооң «Араттың сѳзү» деп чогаалының дугайында үрде утпас боор силер.