Кылыг созу
план-конспект занятия (7 класс) на тему

 Темазы

Кылыг сѳзүнге катаптаашкын

Сорулгазы

1.Ѳѳренип эрткени тускай чугаа кезээ кылыг сѳзүнүн утказы, темалыг бѳлүктери, тургузуунун дугайында билиглерни улам ханы билиндирип, уругларнын бот-идекпейиниң дузазы-биле катаптаар.

2.Уругларның хайгаараар, деңнээр, туңнел үндүрер ажыл-чорудулгазын деткип, сайзырадыры

3.Бот-тускайлаң ажылдап билирин, кижизиг аажы-чаңныг, сагынгыр болурун деткип, кижизидер.

Сорулганы чедип алырынга ажылдар:

1.Кылыг сѳзүн ѳске чугаа кезээнден ылгап ѳѳрениринге;

2. Аас болгаш бижимел  чугаазын сайзырадырынга;

3. Шын чугаалап ѳѳренирин, ѳѳренириниң чугулазын медереп билирин, кичээл уезинде бодунуң ажыл-чорудулгазын шын унелеп чаңчыгарынга таарымчалыг байдалдарны тургузары

Ѳѳренириниң ажыл-чорудулгазын шиңгээдип алырының бүгү талалыг түңнелдери

Бот-тускайлаң ажыл-чорудулганың түңнелдери: амыдыралдың янзы-бүрү байдалдарынга дүүштүр ѳѳренген билиин ажыглап, хамааты туружун хевирлээри, камгалап билиринче угланган.

Ѳѳредилгениң ажыл-чорудулгазының туңнелдери: ѳѳреникчиниң бодунуң ѳѳредилгеге болгаш ѳске-даа чаа чүүлдерге сонуургалдыг байдалын, негелделерге сорулгазын, даап бадаашкынынга, туңнеп хынаарынга, шын унелеп билиринге дүүштүр тургузары.

Чугаа уезинде харылзаа тудуп билириниң туңнелдери: дыңнап, чѳпшээрежип азы чѳпшээрешпейн турарын шын илередип, кады ажылдаарының таарымчалыг байдалдарын тургузуп ап, бодунуң бодалдарын, чугаазын шын илередип, кады ажылдап турар ѳѳрүн деткип билири

Билиглерни сонуургалдыг шиңгээдип ѳѳренгениниң туңнелдери: ѳѳренген билиглерин катаптаарынга, ону шинчилээринге (амы-хууда, бѳлүктеп),медээлерни дилеп тыварынга, ѳѳренген билиглерин шын ажыглап чаңчыгарынга, ниити түңнелди үндүруп, чаңгыс аайлап билиринче угландырар.

Чедип алыр ужурлуг түңнелдер

Предметтиг: ѳѳреникчи кылыг сѳзүнүң утказын, тургузуун, темалыг бѳлүктерин, наклонениелерни ,чугула грамматиктиг демдектерин ылгап билир болур

Бот-тускайлаң: бодунуң болгаш эш-ѳѳрүнүң билиин бүгү талалыг сайгарып билир, херек үеде эдип-чазап бодунуң туружун камгалап ѳѳренир. Ѳѳренген билиинге сонуургалдыг, ооң чугулазын, ѳске эртемнер-биле холбаалыын эскерип билир. Эш-ѳѳрүнге, бодунга шаптык катпас болурун медереп билир болур.

Метапредметтиг: дыл болгаш ниитлел, амыдырал сырый харылзаалыг деп эскерип, амыдыралчы мѳзү-бүдүштуг, келир уеде кым болурун медереп,  амыдыралче делгем кѳрүштүг болурун чедип алыр.

Кол ѳзек билиглер

Кылыг сѳзү, чугаа кезээ, темалыг бѳлүктер, экология, амыдырал, мергежилдер

Эртемнер-биле харылзаалыы:

Орус дыл, тѳрээн чогаал, экология, улустун аас чогаалы.

Ажыглаан педтехнологиялар болгаш аргалар

Бот-тускайлан шын угаап, шынзыдып ѳѳренириниң технологиязы, ѳѳреникчилерниң бот-тывынгыр ажылы, дилеп-тыварынын болгаш шинчилел методу, башкының сѳзү, хайгаарал методу, кадыкшылды камгалаарының, ИКТ (медээ-коммуникативтиг технология)

Анализ, синтез, деңнелге аргазы

Кичээлдиң дерилгези:

Мультимедия, ноутбук, сюжеттиг болгаш темалыг чуруктар, таблица, ѳѳредилге ному.

Кичээлдин тургузуу (этаптары)

Башкынын  ажыл- чорудулгазы

ϴѳреникчиниң

 ажыл- чорудулгазы

Сорулгаларынга дүүштүр башкының уругларга онаалгалары

Предметтиг түңнелдер

ϴѳредилгенин бугу талалыг ажыл-чорудулгазы (УУД)

Организастыг кезээ

Сорулгазы: -уругларның кичээлге ажылдаар тура-соруун бедидер, олурар чериниң таарымчалыг байдалын тургузар.

Башкы уругларның кичээлге беленин манап алгаш, мендилежир.

-Амыр-менди, чиик чаагай бе, уруглар!

Уруглар кичээлге белектенип алган, туруп кээр. Башкының мендизинге харыылаар

Ак-кѳк дээрим, алдын хүнүм!

Башкыларым, эжим-ѳѳрүм, Амыр-амыр, амыр-менди!

Тыва кижиниң мѳзүзүнде хүндүлел ёзулалын боттарынга сактып ап, амыдыралга ажыглаарын чаңчыктырар.

Хостуг, культурлуг шын алдынып билири.

Онаалга хыналдазы

Уругларның онаалгазын башкы ажылдар уезинде хынаптарын тайылбырлаар.

Бажынга бердинген онаалгазын чугаалап, тайылбырлаар

Үлегер домакты деңге номчааш, утказын тайылбырлаар

Демниг сааскан теве тудуп чиир

-Шупту мону деңге номчуптаалыңар, уруглар?

-Чуну номчудувус?

-Чунуң дугайында чугаалап турар-дыр?

-Эр-хейлер!

Улустун аас чогалының хевири улегер домактың утказын медереп билири, кижизидери

Найыралдыг, демниг, бот-боттарынга дузалажып чоруурун медереп билири.

Катаптаашкын

Чурук-биле ажыл

Кичээлдиң сорулгазын салыры

1.Карточка-биле ажыл.

Бердинген карточкаларда дараазында чугаа кезектерин орус дылче очулдургаш, таблицаны долдурар.

2. Чурук-биле ажыл.

Чуруктан кылдыныгларны ушта бижээш, орус дылче очулдургаш, айтырыын салыр.

Бистиң чурттап турар амыдыралывыс хѳй-ле кылдыныглардан буткен деп шынзыдар сорулга-биле кичээливис эгелээр-дир бис.Шынап-ла, амыдырал кылдыныгдан бүткен бе азы кылдыныглар чок болган болза, канчаар чурттап турар боор бис.

Түңели кандыг-бир чүвениң кылдыныын кылыг сѳзү илередип чоруур деп туңнелди үндүрер.

Уруглар бѳлуктеп ажылдаар, бот-боттарын деткижип, сумележип билирин кѳргүзер.

Бир эжи чурукту тудуп алырга,ѳскези чурукта кылдыныгларны чугаалааш, орус дылче очулдуруп турар, айтырыгларга тода, шын харыыларны бээр.

Ѳске эштери кичээнгейлиг дыңнап частырыг кылыр болза эдерлер.

-Кымнар долдурупту, уруглар?

Бистер чуу деп чугаа кезектерин ѳѳренип каапкан бис?

Кылдыныгларны тып бижээш, орус болгаш тыва дыл кырынга айтырыгларны шын салып харыылаарлар.

Самбырада ийи аңгы

сюжеттиг чурукту азып  каан.

       Чүнү канчаар?

       Канчап тур?деп

айтырыгларга харыылаттынар сѳстерни тайылбырлаар, орус дылче очулдурар. Темалыг бѳлүүн тодарадып чугаалаар.

-Чаа харыылаан айтырыгларывыска хамаарыштыр кандыг түңнел ундуруп болур бис?

Чурукка хамаарыштыр кыска чугааны тургузуп, боттарының бодалын шын илередип ѳѳренири

база логиктиг боданыышкынын сайзырадыры.

Чугаа кезээ кылыг сѳзүн кайы-хире шиңгээдип алганын чижектер-биле тайылбырлаар.

Кѳруп  бодап сайгарар, хостуг чугаалаар. бот-боттарын деткижер

 Айтырыгны шын салып, сайгарып, бодалын тода илередип ѳѳренири

Быжыглаашкын

Бирги кезээ

-Эр-хейлер, чугаа кезээ кылыг сѳзун тѳндүр ѳѳренген бис, ынчангаш ѳѳренип эрткен билиглеривисти кайы-хире шиңгээдип алган сорулга-биле бѳгүнгү кичээливис эртер. Кыдырааштарыңар ажыткаш ай, хүнүн бижээш, кылыг сѳзүнге катаптаашкын, номуңарнын 131 дугаар арыны

Уруглар ай-хунун бижип,кылыг сѳзүнге катаптаашкын деп бижиирлер.

Самбырага ай-хүнүн, Кылыг сѳзүнге катаптаашкын деп бижиир

Логиктиг боданыышкынын сайзырадып, ѳѳренген билиглерин медерелдиг сактып демдеглелди кылыр

Кичээнгейлиг чорукка болгаш шын түңнелди кылып билиринге чаңчыктырар

Ийиги кезээ

Таблица-биле ажыл

3.Таблица-биле ажыл. Дүрүмнерге дүүштур таблицаны шын долдурар. Кылыг сѳзүнүң дурумнерин эки сактып тургаш, шын харыызын адаанда хос хана-карактарже киир салыр.

Бердинген чижектерни кичээнгейлиг номчааш, тааржыр дурумүнүн санын дужунга салыр.

Түңели, уруглар чанында эжиниң ажылын хынаар, билдинмес чүүлдерин тайылбырлаар.

Слайдыга кѳргүзуп, тайылбырны чорудар.

Бодум кылыйн.

Чуну билбес мен?  Шын бижилгениң дүрүмнерин хынаары

Бот-боттарын дыннажып, шын унелелди кылып билири, шын эвес чуулду эдер, унелээр.

Ушку кезээ.

4. Физкультминутка

Демир-үжүүңерни салгаш, бичии туруп, мага-ботту дыштандырып,

Шүлүктү аянныг номчувушаан, сула шимчээшкиннерни кылыр.

Мага-ботту дыштандырып,

 Аяар туруп шимчээлиңер,

Бажывысты аай-дедир,

Холдарывыс ѳрү-куду 1-2,

Оожум аяар оруп алгаш, адыштарны авый –шавый, аай-дедир дүрбүгүлээш,

Кичээливис уламчылаал!

Башкы ѳѳреникчилерни-биле деңге кѳргүспүшаан күүседир.

Мага-ботту кандыг-даа ажылдар уезинде бичии дыштандырып чорууру чугулазын билиндирери

Дѳрткү кезээ

.

Проект камгалалы:

сѳзүглелди сайгарар,

Ном-биле ажыл.

ϴореникчилернин ажылы (самбыраже унер), кошкак ѳѳреникчиге карточканы бээр.

5. Сѳзүглелге проект камгалалы  «Кылдыныглар амыдыралывыста»

1-ги бѳлүкке сѳзүглел  бээр.

2-ги бѳлүкке номда мергежилгени бээр.

Кылдыныглар чокта чурттап шыдаар бис бе?  

Кылдыныглар амыдыралдын кол тургузукчузу, кылдыныглар чокта амыдырал шуудавас, чугле чувелерден буткен болур апаар.

Кылдыныгнын  синонимин тывынарам?

Түңнели бистиң амыдыралывыс кылдыныглардан бүткен деп шынзыдып боор бис, кылдыныгларны шупту кылып турар: дириг амытаннар, кижилер, бойдус, ыяш-даш.

6. ϴореникчинин бот-ажылы.

Бир-бир ѳѳреникчиге карточка-биле ажылды бээр.

Сѳзүглелде чүнүң дугайында чугаа чоруп турар-дыр,уруглар?

Бойдусту кымнар камгалаар ужурлугул?

 Эр-хей, бистер, боттарывыс,  долгандыр турар бойдусту камгалаар болгаш аңаа хумагалыг боор ужурлуг бис. Оон кымнар бойдусту хайгаарап камгалап турарыл?

Проект «Кылдыныглар амыдыралывыста»

Сѳзүглелди кичээнгейлиг номчааш, бердинген план ёзугаар проект тургузар азы боттарының чогаадыкчы чоруун ажыглап ажылдарын камгалаар.

2 ѳѳреникчи самбырага сайгарылгаларны  кылыр

Уруглар экологияга хамаарышкан чуруктарны кѳргеш, бодалдарын  чугаалаар.

Сѳзүглелди слайдыга кѳргузер, аянныг номчулганы чорудар.

Онаалгалар берген ѳѳреникчилер кыдыраашка бижимел ажылдарны кылыр.

-Экология.

Россияда 2017 чылды Экология чылы кылдыр чарлаанын билир бис.

Экологияга хамаарышкан чуруктарны кѳргүзер. Хайгыылчы болгаш арга-арыг даамалының чуруун кѳргүзер.

бодунун бодалдарын дамчыдып билиринге азы бердинген план ёзугаар камгалаары

Эштеринин ажылын дыннаар, эдер, чѳпшээрежир азы чѳпшээрешпес болуру, эштериниң харыызынга үнелел бээр.

ϴѳреникчилернин кичээлге киржилгезин хынаар, дыл-домаанын культуразынче кичээнгейни углаар. Кижизидилге ажылын чорудар, амыдырал-биле холбаар.

Билип алган чүүлүн демнежип тайылбырлаар.

Бодалдарын бот-тускайлан чугаалаар. Сѳзүглелден кол бодалдарны ушта бижип, демдеглеп алыр.

Амыдырал-биле холбап, бойдус камгалалының болгаш долгандыр чурттап турар оран-сававыска камныг хумагалыг болурун билиндирери

Бешки кезээ

Сѳстер-биле ажыл

Сорулгазы: уругларны шалыпкын боданырынга, ажылдаарынга чаңчыктырар.

7. Сѳс-биле ажыл

- Бо кым-дыр, уруглар, чуну канчаар кижил?

-Кандыг кылдыныгларны күүседирил?

-Силер кым болуксаардыр силер?

Уруглар бердинген мергежил аайы-биле чуруктарга боттарының бодалын чугаалаар.

Янзы-бүрү мергежилдин кижилериниң чуруктарын кѳргузер.

Башкының салган айтырыынга харыылаар.

Башкынын бодалдары-биле каттыжып азы каттышпайн турарын сайгарып чугаалаар

Кичээлдин туннели. Рефлексия.

Кичээливис мооң-биле адакталды, бо кичээлде чүнү билип алдывыс, уруглар?

Кылыг сѳзү тускай болгаш чугула чугаа кезектериниң бирээзи-дир, бистиң амыдыралывыс чугле кылдыныглардан тургустунган, ажылдвас, шимчевес болзувусса аштаар, турээр бис. Ынчангаш чугле канчаар ужурлуг бис? Эки ѳѳренир, ажылдаар, бот-боттарывыска дузалажыр, демниг болур бис, Ынчангаш кичээливисти ол-ла кыйгывыс-биле доозуп, бажынга онаалга чогаадыгны бижиир

Идекпейлиг ажылдаан эштериңге үнелелди бээр, кичээлвис эгезинде салып алган кыйгывыска дүүштүр ажылдадывыс.

Демниг сааскан теве тудуп чиир

1.Мен бодаарымга…

2. Мындыг туннелге келдим…

3.Кыйгының утказын мынчаар билдим…

Эштеринин киржилгезинге демдек берип ѳѳрениринге чанчыктырар.ϴѳреникчилерге хостуг харыылаар арганы бээр. Уругларнын кичээл дургузунда ажылдаанынга башкызын деткээнинге четтиргенин илередир.

Айтырыгларга харыыны бээр, бодалдарын солчур.

1.Мен бодаарымга…

2. Мындыг туннелге келдим…

3.Кыйгының утказын мынчаар билдим…

Бодунуң кичээлдиң дургузунда ажылдаанын сайгарып, ѳскелер-биле деңнеп, бот унеледи бээринге чаңчыгар

Бажынга онаалга

Демдектерни салыры.

Онаалганы уругларнын билиг шингээдип алганынын хире шаа-биле бээр. Онаалганы ангы-ангы хевирлерге берип болур.

Чогаадыг «Кым болуксаар мен?»

Уруглар тыва дылда арын, сан кожумактарын катаптаар, кылыг сѳзүнүң уе кожумактарын шыйып ѳѳренир.

Уругларны хырыысалгалыг болурун тайылбырлаар.Бот-Тускайлан ажылдап ѳѳренирин дамчыдар.