Араттын созу.
план-конспект урока (7 класс) на тему

С.К.Тока деп кымыл,сактып алыңар.

Ол 1901 чылдың декабрьда Каа-Хемниң Мерген деп черге төрүттүнген. Чогаал ажылынче 1930 чылда кирген.

Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Тываның улустуң чогаалчызы. Тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи. ССРЭ-ниң болгаш Тыва Арат Республиканың Күрүне шаңналының лауреады. Прозачы, күрүне ажылдакчызы. Ооң проза чогаалдары (чечен чугаазы, хөй санныг очерктери, бот-намдар роман-трилогиязы «Араттың сөзү» -делегейниң 29 аңгы дылдарынче очулдуртунган, бирги ному дээш күрүне шаңналын алган.

Оюн-мөөрей «Дерзиг-Аксы школазындан чагаалар»

Оюннуң негелделери: Бир чагааны ажыткаш, ону баштайгы бөлүк сүмелешкеш, харыылаар. Бир эвес, харыылап шыдавайн баар болза, өске бөлүк харыылааш, бир аржыылчыгашты алыр. Мөөрейниң төнчүзүнде хөй аржаалчыгаш чыгган бөлүк тилээн болур. Тиилээн бөлүктүң киржикчилери «5» деп демдектерни алыр.

Онаалгазы: Черликпен дугайында болгаш ооң олчазының дугайында чугаалап көрүңерем?  

2-ги чагаа. Онаалгазы: Ээн чадырда арткан аштап турар уругларга кымнар чем берип турганыл? Олар чем диленир дээш, кандыг-кандыг бергелерге таваржып турганарыл?

3-кү чагаа. Онаалга: Бичии оолдарның авазының ады кымыл? Ооң ажы-төлүнүң аттарын адап, оларның амыдыралын чугаалап көрүңерем, уруглар. (Авазы – Тас-Баштыг; угбалары Албанчы, Каңгый; акылары: Шомуктай, Каңгый база боду Тывыкы (Тока)

4-кү чагаа. Онаалгазы: Бай дүжүметтерниң Тывыкының өг-бүлезинге хамаарылгазын чугаалап көрүңерем.

5-ки чагаа. Онаалгазы: Кроссвордтан хөй сөс тыпканын бөлүк шылгараар.

Бирги кроссвордтуң айтырыглары. Узун дургаар: 1. Токаның катчып алган шериглериниң ады. 2. Тока Вераның аржыылчыгажын алгаш, кайнаар чажырып алганыл?

Доора дургаар: 3. Вера Токага чиир кылдыр орус улустуң чүү деп чемин  эккеп бергенил? 4. Чолдак-Степанның кадайының ады кымыл?

6-гы чагаа. Кроссвордту тывар.

Бо кроссвордту тыптарыңарга Токаның кылып чораан ажылдарының бир дугаарының ады үнүп кээр.

Ийиги кроссвордтуң айтырыглары.

1. Партизаннар Токаның мунуп чораан аъдын алгаш, боттарының аъдын бергеш, чиир кылдыр оон ыңай чүнү бергенил?

2. Черликпен чүлерниң хайындан өлүп каарыл?

3. Тока суглар-биле кады ажылдап турган Чолдак-Степанның хөлечииниң ады.

4. Чогаалда болуп турар болуушкуннар амгы үеде кайы кожууннуң девискээринге болуп турганыл?

5. Домбаштайның хүн бүрүде кылып турар ажыл-ижиниң аайы-биле ону кым деп адаарыл?

6. Амгы үеде Кызыл хоорайны чогаалда чүү деп адап турарыл?

7. Вера, Тока сугнуң ажылдап берип турары орус бай ашактың адын кым дээрил?

7-ги чагаа. Партизаннар биле Токаның солушкан аъттарының чүзүннерин бижиңер__________

____________________________________________

8-ки чагаа. Чогаалда бот-боттарынга удур демисежип турар шериглерни чүү деп сөстер-биле адаарыл? ______________________________________

_________________________________________

9-ку чагаа.Байлар ядыы чонну дора көрүп, базынчактап турган үени төөгүде чүү деп адаарыл? ________________________________________________

10-гу чагаа. Онаалгазы: Кижи бүрүзү дең эргелиг болгаш кым-кымга-даа хамаарышпас чорук тиилээнин төөгүде чүү деп адаарыл? (октябрь революциязы).

11-ги чагаа. Онаалгазы: 1 бөлүк «Эрткен үеже Чолдак-Степанның хөлечиктериниң чанынга чеде берген болзумза …» - деп кыска чогаадыг бижиир. 2 бөлүк «Эрткен үеже Тас-Баштыгның  тос чадырынга аалдап барзымза …»  - деп кыска чогаадыг бижиир. (5 - 6 домактан тургустунган).

12-ги чагаа. Онаалгазы: 1-и бөлүкке – чогаалдан алган үзүндүден деңнелгени тыпкаш, ушта бижиир. 2-ги бөлүкке – бир эпитет тыпкаш, ушта бижиир.

 Кудумчуга үнүп келгеш, база катап-ла Вераның чанынга болуксап, олче көрүксээм кели берди, ынчалза-даа бажыңче катап кирери эгенчиг болгай. Мооң ужун ыяш кужактай шаап алгаш, бажыңче кирип кагдым. Эжикти ажыткаш, эргинни артап чыда-ла, Вера мени дыңназын дээш, дыңзыды чөдүрдүм. Канчангаш-ла көрейн дээримге, Наталья Прокопьевна холунда борбак ыяш тудуп алган, өрге тевер дээн дээлдиген ышкаш, менче бо-ла далбайтып олур.

С. Токаның «Араттың сөзү» деп романының «Демисел эгелээн» деп номундан алган эгелерге хамаарыштыр тургускан тест.

1. Тока Вераның чүзүн ап алгаш чажырып ап турганыл?

а) бөргүн

б) аржыылын

в) хол-хавын

2. «Аалчылар» деп эгеде Чолдак-Степанның алчыларының аразында тыва ноянның ады кымыл?

а) Идам-Сүрүң

б) Даш-Чалаң

в) Чолдак-Степан

3. Тока инектеп чорааш, аъдын партизаннар-биле солчупкаш, кайнаар чорупканыл?

а) кожайның аалынче

б) партизаннарже

в) авазынче

4. «Одаглар хып тур» деп эгеде Тока партизаннарже чоокшулап чеде бээрге, олар чүнү канчап турганнарыл?

а) партизаннар тулчуушкун мурнунда удуп дыштанып чытканнар.

б) тулчуушкун кидин-түлүк чоруп турган.

в) партизаннар бооларын арыглап, ок-чепсээн аштап-арыглап турганнар.

5. Тулчуушкун чүнүң-биле доозулганыл?

а) кызыл партизаннар тилээн.

б) ак шериглер тиилээн.

в) Кым-даа тиилелгени ап шыдаваан.

Бирги кроссвордтуң айтырыглары.

Узун дургаар: 1. Токаның катчып алган шериглериниң ады. 2. Тока Вераның аржыылчыгажын алгаш, кайнаар чажырып алганыл?

Доора дургаар: 3. Вера Токага чиир кылдыр орус улустуң чүү деп чемин  эккеп бергенил? 4. Чолдак-Степанның кадайының ады кымыл?

Ийиги кроссвордтуң айтырыглары.

1. Партизаннар Токаның мунуп чораан аъдын алгаш, боттарының аъдын бергеш, чиир кылдыр оон ыңай чүнү бергенил?

2. Черликпен чүлерниң хайындан өлүп каарыл?

3. Тока суглар-биле кады ажылдап турган Чолдак-Степанның хөлечииниң ады

4. Чогаалда болуп турар болуушкуннар амгы үеде кайы кожууннуң девискээринге болуп турганыл?

5. Домбаштайның хүн бүрүде кылып турар ажыл-ижиниң аайы-биле ону кым деп адаарыл?

6. Амгы үеде Кызыл хоорайны чогаалда чүү деп адап турарыл?

7. Вера, Тока сугнуң ажылдап берип турары орус бай ашактың адын кым дээрил?

Онаалгазы: чогаалдан алган үзүндүден деңнелгени болгаш бир эпитеттен тыпкаш, ушта бижиир.

Кудумчуга үнүп келгеш, база катап-ла Вераның чанынга болуксап, олче көрүксээм кели берди, ынчалза-даа бажыңче катап кирери эгенчиг болгай. Мооң ужун ыяш кужактай шаап алгаш, бажыңче кирип кагдым. Эжикти ажыткаш, эргинни артап чыда-ла, Вера мени дыңназын дээш, дыңзыды чөдүрдүм. Канчангаш-ла көрейн дээримге, Наталья Прокопьевна холунда борбак ыяш тудуп алган, өрге тевер дээн дээлдиген ышкаш, менче бо-ла далбайтып олур.

Онаалгазы: чогаалдан алган үзүндүден деңнелгени болгаш бир эпитеттен тыпкаш, ушта бижиир.

 Кудумчуга үнүп келгеш, база катап-ла Вераның чанынга болуксап, олче көрүксээм кели берди, ынчалза-даа бажыңче катап кирери эгенчиг болгай. Мооң ужун ыяш кужактай шаап алгаш, бажыңче кирип кагдым. Эжикти ажыткаш, эргинни артап чыда-ла, Вера мени дыңназын дээш, дыңзыды чөдүрдүм. Канчангаш-ла көрейн дээримге, Наталья Прокопьевна холунда борбак ыяш тудуп алган, өрге тевер дээн дээлдиген ышкаш, менче бо-ла далбайтып олур.

Ай, хүнү:            Клазы: 7.         Эртеми: төрээн чогаал.

Тема: Салчак Калбак-Хорекович Токаның «Араттың сөзү» деп тоожузундан «Демисел эгелээн» деп эгелеринге түңнел кичээл.

Кичээлдиң хевири: катаптаашкын  кичээл.

Сорулгалары:  - С. К. Токаның «Араттың сөзү» деп чогаалындан алган эгелеринде бүгү-ле болуушкуннарны мөөңнеп, дес-дараалаштыр кыска утказын чугаалап, төөгүлүг болуушкуннарны шын бадыткап билир кылдыр өөредир;

                           - Чогаалда таарымчалыг болгаш таарымча чок маадырларның үүлгедиглеринге даянып шынныг орукту шилип билир чорукка кижизидер;

                           -Чогаалдың кыска утказын чугаалап тура, аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазын чедип алыр.

Дерилгези: кызыл партизаннарның удуртукчузу Кочетовтуң чуруу,  саазында белеткээн тестилер, слайдылар

ПЛАНЫ:

I. Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

III. Катаптаашкын.

1. Башкының сөзү.

2. Оюн-мөөрей «Дерзиг-Аксы школазындан чагаалар»

IV. Онаалга бээри.

1. Тест.

V. Түңнел кезээ.

1. Хыналда айтырыглар.

2. Демдектер салыры.

К И Ч Э Э Л Д И Ң     Ч О Р У Д У У

I. Организастыг кезээ.

1. Өөреникчилер-биле мендилежири.

2. Класстың ниити арыг-шеверин чорудары.

3. Өөреникчилерни кичээлге белеткеп, кичээнгейин хаара тудары.

II. Онаалга хыналдазы.

С. Токаның «Араттың сөзү» деп чогаалындан алган эгелерге хамаарыштыр чураан чуруктарын чыггаш, көскү черге делгеп салыр. Чуруктарны камгаладыр.

Ай, хүнүн болгаш чорудар ажылдың  адын бижидер. (сайд № )

III. Катаптаашкын.

1. Башкының сөзү.

Бис 5-ки ,6-гы болгаш бо өөредилге чылында Салчак Калбак-Хөрекович Токаның «Араттың сөзү» деп романындан алган «Черликпен», «Ававыс чокта», «Мерген», «Тас-Баштыг», «Бистиң аңчыларывыс», «Шаагай», «Каа-Хем», «Вера», «Аалчылар», «Партизаннар», «Экизин аа!», «Одаглар хып тур», «Сорулгамче чоруп ор мен», «Даң бажында» деп эгелерни номчуп танышкан бис.  

Ам Салчак Калбак-Хөрекович Токаның дугайын сактыптаалыңарам.

Ол 1901 чылдың декабрьда Каа-Хемниң Мерген деп черге төрүттүнген. Чогаал ажылынче 1930 чылда кирген.

Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Тываның улустуң чогаалчызы. Тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи. ССРЭ-ниң болгаш Тыва Арат Республиканың Күрүне шаңналының лауреады. Прозачы, куруне ажылдакчызы. Оон проза чогаалдары (чечен чугаазы, хой санныг очерктери, бот-намдар роман-трилогиязы «Араттын сөзү» -делегейнин 29 ангы дылдарынче очулдуртунган, бирги ному дээш күрүне шанналын алган.

Бо кичээлге «Араттың сөзү» деп чогаалының утказынга болгаш өөренгенивис чогаал сайгарылгаларынга катаптаашкын ажылдар кылыр бис. Өөренген билиглериңерни хынаары-биле  мөөрей хевиринге шылгажыр силер.   Класс ийи аңгы бөлүкке чарлып алыр.

 Мөөрейге Дерзиг-Аксы школазының өөреникчилериниң силерже бижээн чагааларынга харыылап, кайы бөлүк  ук чогаалды эң-не билирин шылгаар бис.  Дерзиг-Аксы деп суур кайда ийик уруглар? (С. Токаның роман-трилогиязында бичии Вера, Тывыкы сугнуң хөлечиктеп турган байларының  аалдарының чурттап турган чери. Амгы үеде Каа-Хем кожуунда суур). Ол школаның өөреникчилери: «Чагаа бүрүзүнде кандыг-ла бир онаалгаларны  белеткээн бис, аңаа шын харыылааш, бистиң школавыстың электроннуг почтазынче чортуптар силер» - деп «контактыда» мээң арнымда чагаа артырып каан болду. Ол школаның адрези бо: derzig-aksi. mail.ru.

2. Оюн-мөөрей «Дерзиг-Аксы школазындан чагаалар»

Оюннуң негелделери: Бир чагааны ажыткаш, ону баштайгы бөлүк сүмелешкеш, харыылаар. Бир эвес, харыылап шыдавайн баар болза, өске бөлүк харыылааш, бир аржыылчыгашты алыр. Мөөрейниң төнчүзүнде хөй аржаалчыгаш чыгган бөлүк тилээн болур. Тиилээн бөлүктүң киржикчилери «5» деп демдектерни алыр.

1-ги чагааны ажыдаалыңар.  Онаалгазы: Черликпен дугайында болгаш ооң олчазының дугайында чугаалап көрүңерем?  

2-ги чагаа. Онаалгазы: Ээн чадырда арткан аштап турар уругларга кымнар чем берип турганыл? Олар чем диленир дээш, кандыг-кандыг бергелерге таваржып турганарыл?

3-кү чагаа. Онаалга: Бичии оолдарның авазының ады кымыл? Ооң ажы-төлүнүң аттарын адап, оларның амыдыралын чугаалап көрүңерем, уруглар. (Авазы – Тас-Баштыг; угбалары Албанчы, Каңгый; акылары: Шомуктай, Каңгый база боду Тывыкы (Тока)

4-кү чагаа. Онаалгазы: Бай дүжүметтерниң Тывыкының өг-бүлезинге хамаарылгазын чугаалап көрүңерем.

5-ки чагаа. Онаалгазы: Кроссвордтан хөй сөс тыпканын бөлүк шылгараар.

Бирги кроссвордтуң айтырыглары. Узун дургаар: 1. Токаның катчып алган шериглериниң ады. 2. Тока Вераның аржыылчыгажын алгаш, кайнаар чажырып алганыл?

Доора дургаар: 3. Вера Токага чиир кылдыр орус улустуң чүү деп чемин  эккеп бергенил? 4. Чолдак-Степанның кадайының ады кымыл?

6-гы чагаа. Кроссвордту тывар.

Бо кроссвордту тыптарыңарга Токаның кылып чораан ажылдарының бир дугаарының ады үнүп кээр.

Ийиги кроссвордтуң айтырыглары.

1. Партизаннар Токаның мунуп чораан аъдын алгаш, боттарының аъдын бергеш, чиир кылдыр оон ыңай чүнү бергенил?

2. Черликпен чүлерниң хайындан өлүп каарыл?

3. Тока суглар-биле кады ажылдап турган Чолдак-Степанның хөлечииниң ады.

4. Чогаалда болуп турар болуушкуннар амгы үеде кайы кожууннуң девискээринге болуп турганыл?

5. Домбаштайның хүн бүрүде кылып турар ажыл-ижиниң аайы-биле ону кым деп адаарыл?

6. Амгы үеде Кызыл хоорайны чогаалда чүү деп адап турарыл?

7. Вера, Тока сугнуң ажылдап берип турары орус бай ашактың адын кым дээрил?

7-ги чагаа. Онаалгазы: Партизаннар биле Токаның солушкан аъттарының чүзүннерин бижиңер. (хоор – доруг - п.)

8-ки чагаа. Онаалгазы: Чогаалда бот-боттарынга удур демисежип турар шериглерни чүү деп сөстер-биле адаарыл? (кызылдар - актар).

9-ку чагаа. Онаалгазы: Байлар ядыы чонну дора көрүп, базынчактап турган үени төөгүде чүү деп адаарыл? (феодализм)

10-гу чагаа. Онаалгазы: Кижи бүрүзү дең эргелиг болгаш кым-кымга-даа хамаарышпас чорук тиилээнин төөгүде чүү деп адаарыл? (октябрь революциязы).

11-ги чагаа. Онаалгазы: 1 бөлүк «Эрткен үеже Чолдак-Степанның хөлечиктериниң чанынга чеде берген болзумза …» - деп кыска чогаадыг бижиир. 2 бөлүк «Эрткен үеже Тас-Баштыгның  тос чадырынга аалдап барзымза …»  - деп кыска чогаадыг бижиир. (5 - 6 домактан тургустунган).

12-ги чагаа. Онаалгазы: 1-и бөлүкке – чогаалдан алган үзүндүден деңнелгени тыпкаш, ушта бижиир. 2-ги бөлүкке – бир эпитет тыпкаш, ушта бижиир.

 Кудумчуга үнүп келгеш, база катап-ла Вераның чанынга болуксап, олче көрүксээм кели берди, ынчалза-даа бажыңче катап кирери эгенчиг болгай. Мооң ужун ыяш кужактай шаап алгаш, бажыңче кирип кагдым. Эжикти ажыткаш, эргинни артап чыда-ла, Вера мени дыңназын дээш, дыңзыды чөдүрдүм. Канчангаш-ла көрейн дээримге, Наталья Прокопьевна холунда борбак ыяш тудуп алган, өрге тевер дээн дээлдиген ышкаш, менче бо-ла далбайтып олур.

IV. Онаалга бээри. 

Чогаалдың утказындан алган айтыргларлар-биле тургускан тестини харыылаар.

VI. Түңнел кезээ.

1.Тиилекчи бөлүктү болгаш эки ажылдаан уругларны адап, демдектерни журналче салыр.

2. Демдектер салыры.

С. Токаның «Араттың сөзү» деп романының «Демисел эгелээн» деп номундан алган эгелерге хамаарыштыр тургускан тест.

1. Тока Вераның чүзүн ап алгаш чажырып ап турганыл?

а) бөргүн

б) аржыылын

в) хол-хавын

2. «Аалчылар» деп эгеде Чолдак-Степанның алчыларының аразында тыва ноянның ады кымыл?

а) Идам-Сүрүң

б) Даш-Чалаң

в) Чолдак-Степан

3. Тока инектеп чорааш, аъдын партизаннар-биле солчупкаш, кайнаар чорупканыл?

а) кожайның аалынче

б) партизаннарже

в) авазынче

4. «Одаглар хып тур» деп эгеде Тока партизаннарже чоокшулап чеде бээрге, олар чүнү канчап турганнарыл?

а) партизаннар тулчуушкун мурнунда удуп дыштанып чытканнар.

б) тулчуушкун кидин-түлүк чоруп турган.

в) партизаннар бооларын арыглап, ок-чепсээн аштап-арыглап турганнар.

5. Тулчуушкун чүнүң-биле доозулганыл?

а) кызыл партизаннар тилээн.

б) ак шериглер тиилээн.

в) Кым-даа тиилелгени ап шыдаваан.

Бирги кроссвордтуң айтырыглары.

Узун дургаар: 1. Токаның катчып алган шериглериниң ады. 2. Тока Вераның аржыылчыгажын алгаш, кайнаар чажырып алганыл?

Доора дургаар: 3. Вера Токага чиир кылдыр орус улустуң чүү деп чемин  эккеп бергенил? 4. Чолдак-Степанның кадайының ады кымыл?

Ийиги кроссвордтуң айтырыглары.

1. Партизаннар Токаның мунуп чораан аъдын алгаш, боттарының аъдын бергеш, чиир кылдыр оон ыңай чүнү бергенил?

2. Черликпен чүлерниң хайындан өлүп каарыл?

3. Тока суглар-биле кады ажылдап турган Чолдак-Степанның хөлечииниң ады

4. Чогаалда болуп турар болуушкуннар амгы үеде кайы кожууннуң девискээринге болуп турганыл?

5. Домбаштайның хүн бүрүде кылып турар ажыл-ижиниң аайы-биле ону кым деп адаарыл?

6. Амгы үеде Кызыл хоорайны чогаалда чүү деп адап турарыл?

7. Вера, Тока сугнуң ажылдап берип турары орус бай ашактың адын кым дээрил?

Онаалгазы: чогаалдан алган үзүндүден деңнелгени болгаш бир эпитеттен тыпкаш, ушта бижиир.

Кудумчуга үнүп келгеш, база катап-ла Вераның чанынга болуксап, олче көрүксээм кели берди, ынчалза-даа бажыңче катап кирери эгенчиг болгай. Мооң ужун ыяш кужактай шаап алгаш, бажыңче кирип кагдым. Эжикти ажыткаш, эргинни артап чыда-ла, Вера мени дыңназын дээш, дыңзыды чөдүрдүм. Канчангаш-ла көрейн дээримге, Наталья Прокопьевна холунда борбак ыяш тудуп алган, өрге тевер дээн дээлдиген ышкаш, менче бо-ла далбайтып олур.

Онаалгазы: чогаалдан алган үзүндүден деңнелгени болгаш бир эпитеттен тыпкаш, ушта бижиир.

 Кудумчуга үнүп келгеш, база катап-ла Вераның чанынга болуксап, олче көрүксээм кели берди, ынчалза-даа бажыңче катап кирери эгенчиг болгай. Мооң ужун ыяш кужактай шаап алгаш, бажыңче кирип кагдым. Эжикти ажыткаш, эргинни артап чыда-ла, Вера мени дыңназын дээш, дыңзыды чөдүрдүм. Канчангаш-ла көрейн дээримге, Наталья Прокопьевна холунда борбак ыяш тудуп алган, өрге тевер дээн дээлдиген ышкаш, менче бо-ла далбайтып олур.