С. Бүрбүнүӊ шүлүктеринге түӊнел кичээл.
методическая разработка (10 класс) по теме

түӊнел кичээл

С. Бүрбүнүн шүлүктеринге

10 класс

Башкы: Оюн З.Д.

Хову-Аксы

Темазы: С. Бүрбүнүӊ шүлүктеринге түӊнел кичээл. 10 «б» класс.

Сорулгазы: С. Бүрбүнүӊ шүлүктерин кайы-хире билип алганын хынаар, шүлүктериниӊ темаларын тодарадып билирин көөр.

Уран номчулганы чедип алыры.

Тыва дылга шынарлыг чугаалаары.

Дерилгези: чогаалчыныӊ хөрек чуруу, эпиграф, лаалар, «Хып турар лаа чырыы» болгаш «Гитара, үн, от» деп аттыг плакаттар.

Кичээлдиӊ чорудуу:

1. Организастыг кезээ.
2. Катаптаашкын.

Бөгүн бис Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы С. Бүрбүнүӊ шүлүктеринге түӊнел кичээл эрттирер бис. Силер ооӊ дыка хөй шүлүктерин сайгарып, өөренип көрген силер. Бөгүнгү кичээливисте шүлүктерни кайы-хире билип алганыӊарны бадыткаар-дыр силер ийин. Шынап-ла, С. Бүрбүнүӊ дугайында кыска чүүлге долузу-биле чедиштир чугаалаары черле болдунмас. Ындыг-даа болза, аӊаа тыва чоннуӊ чоргааралы, өткүт чидиг үннүг ыраажызы, эӊ-не хүндүткелдиг шүлүкчүзү деп үнелелди бээри черле чөптүг.

Ынчангаш бо кичээливисти С. Бүрбүнүӊ  шүлүктерингетураскаадыпэрттирер-дир бис. Кичээливисийикезектентургустунгар.

1-ги кезээ «Хыптурарлаачырыы».

2-ги кезээ «Гитара, үн, от».

Амкыдырааштарыӊаражыткаш ай, хүннү, теманыбижиӊер.

1. Кичээливистиӊ биргикезээнчекирээлиӊер.

Кижиниӊ көрүжү каш янзыболур-ла болгай:

1. Даштыкыкөрүш. Хыптурарлаажекөрүӊер, чүнүэскердиӊер? (оттуӊ өӊнери, дамдылары, чырыы, хөлегези).
2. Лаажекөөрүӊерге, силергечүнүсагындырар-дыр? (дагкырында от, чечек, сылдыс, вулкан).
3. Дүмбейкараӊгыдег бак амыдыралчурттапэрткен, улугчастырыгларкылыпчораанкижи, чаӊгысбуянныгчоруккылырболза, караӊгыөрээлдибичиилааныӊ чырыычырыдыптарыдег, ооӊ амыдыралычырыйбээр. Ак саазын де гак сагыштыгамыдыралчурттапэрткенкижичаӊгыскатапчастырыгкылырболза, ооӊ амыдыралыкарарабербес. А бистиӊ бочогаалывыс С. Бүрбү база шак-ла мындыгсалым-чолгатаварышкан. Тыва черинге, тывачонунга, тывадылынгашүлүкчүнүӊ ынакшылын 1948 чылда кем-херекүүлгедиишкинидепсанаан. Нүгүлчүлерону «араатанзыг», чоргааралыншуутоскундурганкижидепбаъксөглээн. Ол «араатанзааш», тывачеринге, тывачонунга, тывадылынгаудурбужар бак үүлгедиг-даакылбаан. Оларныбужартадырхамаанчок, бүгүделегейгемындыгкаас-чарашчурумалдыг Тыва депбичиибулуӊчугашбарыныяӊгылыгырлапкөргүскен эӊ-не дидимчогаалчы-дыр.

- Чүгеооӊ амыдыралынхөмүрертиркарартып, буруудадыпчорааныл?

- Каш чылиштихоругдалгаолурганыл, кайыхоорайга? Кичээливистиӊ биргикезээнтүӊнеп тура, чүнүчугаалаарболзувуссаэкил? С.Бүрбүчоннунгабердинген, ынаккижибооптурар. Олүеде улус онубуруудадып, карартыптурган-дааболза, ооӊ чогаалдарыболааышкаш, дөмей-лечырыпартып калган. Хоругдалгаолургаш-дааболза, шүлүктернибижиптурган. Эӊ-не харааданчыгчүве – олкыдыраажыбээрүнмейнбарган.

Ынчангаш, ооӊ чогаалдарыамгыүеде-даа, моонсоӊгаар-даабискеболаачырыыышкашшыноруктуайтыпберип, бистиӊ-биле чурттапкезээдеөлүмчырыычоруур.

Сергей Бүрбү – тывачоннуӊ кезээдеөлүмчокшүлүкчүзү. Биргикезээнгехамаарыштыронаалганыбээр. (чурук, ыры, шүлүк, танцы).

2. Чаа, кичээливистиӊ ийигикезээнчекирермурнунлитературлугминутаданкылыптаалыӊар.

- С. Бүрбүнүӊ каш чылда, каяатөрүттүнгенил?

- Биргишүлүү каш чылда, кандыгаттыгүнгенил?

- С. Бүрбүкайыхоорайгасургуулдапчорааныл?

- Баштайгышинчилелдигномунуӊ ады, каш чылдабижиттингенил?

- С. Бүрбүнүӊ «онегинстрофазы-биле» бижиттингеншүлүглели.

- Тыва шүлүкчогаалынгакандыгчаартылгаларныкылганыл?

3. Бочугаалашканайтырыгларывыскахамаарыштырмаргылдаалыгчөрүшкенчүүлдер база бар. Ынчангаш, илеткелкылырынгабелеткенипалганэштеривистидыӊнапкөрээлиӊер.

а) БирдугаарындаБүрбүнүӊ төрүттүнгенчери, авазыкымыл?

в) Бүрбү – уран сөстүӊ мастери.

Ынакшыллириказы-биле доозар.

4. Амкичээливистиӊ ийигикезээнчекирээлиӊер. Бир-ледугаарындачааэжиӊерниӊ чугаалааныынакшыллириказынгадоктаалыӊар.

Баштай, чүгекичээливичтиӊ 2-ги кезээн «Гитара, үн, от» депадааныл? (чүгедээргеооӊ дыкахөйшүлүктериыры болу берген, ынчангашоларны гитара-биле ырлапкүүседир, а от дээргшеолырыларам-даа от чырыыышкашсайзыраар).

Боырларгааялгаларнычогаатканкомпозиторларкымнарыл? (Дамба Хүреш-оол, С. Базыр-оол, А. Ондар, Ростислав – Кенденбиль).

5. «Белек» депырны гитара үделгези-биле өөреникчилерырлаар. (И. Серёжа).
6. Ынакшылдугайындаырларныодуругларындантып.

а)         Шала часкаарчуртунсурап,

        Чаныпкелгенсайлыкышкаш, Сактыпчоктаан, сеткилөөрткен

        Чагааӊ алгаш, байырладым.                         (Харыы)

б)        Сарыгбүрүшалыраажын,

Чаӊгысбөгүндыӊнаанэвес, дүймепчүмүл?

Чайныөттүрсагынмааным,

Саймааралдыӊ хөрээмдолуп, хайнырчүзүл?        (Дуруяаларчаныптурда)

Сенденөскечарашкыстаркөвей-ле-дир,

Сеткилимни сен дег, ынчааркывыспас-тыр.        (Сеӊээчүгеынакшыдым?)

г)         Ынаамсеӊээчедерорук

Ындыгамыр, белен эвес:

Туман, шуурганкежигчокхем

Тулаа, туругдуглапмагат.                                 (Өшпесодум)

д)         Орайболду, дүнеболду

Оглаа борам, дүрген базам

Орайтаандээш, озалдаандээш

Ортун карам хорадайбээр.                                 (Халапболур)

Эр-хейлер, ынакшылдугайындаырларны, шынап-ла, силербилбесболза, кымбилирбоор, билииӊер-даакончугэки-дир. С. Бүрбүнүӊ ынакшылдугайындабижиттингеншүлүктерианыякөскениамыдырал-чуртталгагаынакболурунгаөөредип, сургапчоруур.

Ынакшылдыуткупаардээшдалашпайнчор

Ынакшылданойлапдезераргаӊ-даачок

Эрте частыӊ чайгааруткуп (алыры) келиридег

Эжииӊ соктапмоорлапкелираалчыӊ-дыр

7. Аянныгномчулгамөөрейи.

4-5 өөреникчиниайтырыптар.

8. Чогаалчыныӊ ооныӊайкандыгтемаларгабижиттингеншүлүктеринбилирсилер? Оруслитературадаболза Маяковский-биле дөмей. Онуболза тонический стих дээр.

Амдараазындашүлүктерниӊ чүглебиргистрофаларынсилергеүлепберейн, ооӊсайгарылгазынкылыптыӊар.

а)                                 «Эъжим»

Өгбелерим,

                                Төрелдеримадымшыгжаан.

Өскенчерим –

                                Эъжимдег, бирхемчигеш бар.

Суму чоннуӊ

                                Чуртубоорданөскезичок,

Сурааүнмээн,

                                Мактапкыдег, чүве-даачок.

б)                         «Таныжыышкын»

Узамдыгып, ай-даачетти

Уттуптардээш, чадапкагдым

Оодачаӊгыскөрүшседээш,

Ол-бодилеп, пат-ла болдум.

Чагаабижипчорудардээш,

Чаӊгысэвесоралдаштым.

Адрезинайтыртуржук,

Адыӊ безинбилбесболдум.

в)                         «Кара-Суг»

Тыва чурту

                                хемнер-биле байлак,

Тып-даадизе,

                                тыппазыӊ бирхем бар.

Ооӊ адым Кара-Сугдээр.

г)                         «Тывага»

Кижи кылбаан,

                                чайын, кыжынуштунмас,

Хилиӊ ышкаш,

арга-биле шугланган.

Кылчаӊ баштан

                                Булутбажыыравас

Кырган Саян кырын

                                эгипкөрген мен.

Ол-ла шүлүктеринде дылдыӊ кандыг уранаргалары бар-дыр?

9. «Сеӊээчүгеынакшыдым?»

Шүлүктүбашкыаянныгномчааш, амшүлүктемаадыркандыгкыскаынакшаан-дыр? Кыскижи эр кижиниӊ сонуургалынчаалапалырда, канчаар бодун алдынарболзаэки-дир.

А эр кижикыскижиниӊ ынакшылынчедипалырда, кандыгболуружурлугул?

Ынчангаш, бошүлүккедаяныпалгаш, шакмындыгийиаӊгытемагачогаадыпбижиир.

«Куску сесерликке» депырыныуругларчогаадыгбижиптурда, салыр.

«Ёзулуг эр кижидепкымыл?»

«Кыстыӊ чаражы – бүдүжүнде»

IV.Түӊнел.

«Тайыпужар, даяныпткрар» депүлегердомаккахамаарыштырчүнүчугаалапболурсилер?

Чогаалчыныолүеде улус чеже-даакарартып, буруудадыптурда, олбергелергеундаравайнчогаалажылынуламчылапкелген. Оонөске тура-соруукошкаккижитурганболза, олооӊ соондачогаал-даабижиирхөӊнүкалып, холусуласалдынып бода бээртурганийик.

V. Онаалгабээри.