Лексикологияга туннел кичээл
учебно-методический материал по теме

Шуй ортумак ниити билиг школазы

Оюн-кичээл

 «Ак-к=к отчугаштар».

(Лексикологияга т\ёнел кичээл)

Бай-Тайга    кожууннуң     Шуй

ортумак     школазының   бирги

категорияның      тыва       дыл,

чогаал      башкызы        Хертек

Айлаңмаа Очуровна тургускан.

2011 чыл

Ажык кичээл «Ак-к=к отчугаштар».

(Лексикологияга түңнел кичээл).

Темазы:  Лексикологияга катаптаашкын.

Сорулгазы: 1. Лексикага өөренген билиглерин хынап, улам быжыглаар.
                    2. Уругларның сөс курлавырын байыдып, аас чугаазын сайзырадыр.
                    3. Уругларны демниг, эптиг, найыралдыг болурунга кижизидер.

Дерилгези: 1.Мультимедийлиг проектор, компьютер, тѳлевилел-презентация, үлелге материалы, анимациялыг чуруктар,  стол шывыы, чырыткылар, чечектер, аяк-сава дажыыр чүүл; 2. плакаттар, схемалар, оореникчилерниң чураан чуруктары, үлегер домактар, кылып каан тооруктар.

                                                                Кичээлдиң планы:

I. Организастыг кезээ: 1. Мендилежилге.

                                        2. Кичээлге  белеткел.

                                        3. Кичээлдин  сорулгазы-биле  таныштырары.

II. Киирилде кезээ. 1. Үлегер  домактар-биле  ажыл.

                                 2. Айтырыг-харыы.

III.Кол кезээ: 1-ги этап «Грек  тоорук  казылгазы».

                     2-ги этап «Каастакчылар»

                     3-ку этап «Кым  мурнаарыл?»

                    4-ку этап «Чурукчулар  кымнарыл?»

                    Физминутка  «Танцыже  чалап  алыйн»

                    5-ки этап «Тывынгырлар  кымнарыл?»

                    6-гы этап «Демир-үжүк  шенелдези»

IV. Туңнел  кезээ: 1. Үлегер  домак-биле  ажыл
                           2. Башкының  түңнел  сөз\.

                                                     Кичээлдиң  чорудуу:
1. Организастыг кезээ:

Б: Экии,  уруглар! Бөгүн  бис  тыва  дыл  кичээлинге  бешки  класска  болгаш  эрткен кичээлдерге  өөренип  эрткенивис  дылдың  бир  адыры  лексикологияга  катаптаашкын түңнел  чорудар  бис.  Ынчангаш  лексикологияга  хамаарышкан  бүгү-ле билиглериңерни  хынавышаан,  «Ак-көк отчугаштар»  деп  оюн-кичээлди  эгелээлиңер.  Оюн  үезинде  бис  бот-боттарывыс  эп-найыралдыг,  демниг  чорукка  чаңчыгар бис.  Ынчангаш  класс 4  бөлүкке  чарлып  алган  бис.  Оюнувусту  4  бөлүктүң  аразынга  чорудар  болгаш  кайы  бөлүк  черле  идекпейлиг,  билиг  талазы-биле  шыырак  эвес  база  тодарадыр  бис, уруглар.  Ынчангаш  «Демниг  сааскан  теве  тудуп  чиир»  деп  үлегер  домакка  даянгаш,  оюн-кичээливисти  эгелээлиңер.

  2. Киирилде кезээ:

Б: Бистиң  клазывыста  экранда  бижиттинген  үлегер  домактарны  бөлүк  бүрүзүнден бир  өөреникчи  тургаш,  номчуптарын  диледим.  (1-1 өөреникчи тургаш, номчуур):

1. Үер  сугда  балык  чок,

    Үлегер  сөсте  нүгүл  чок.

2.  Сөглээн сөс,  керткен  ыяш.

3. Ада  сөзүн  ажырып  болбас,

    Ие  сөзүн  ижип болбас.

4.Ийи  ыт  аразынга  сөөк  октава,

  Ийи  кижи  аразынга  сөс  сөглеве.

Б: Дыңнааныңар  үлегер  домактарда  чүү  деп  сөс  катаптап  турар-дыр?  (Харыылаар. (Сөс)
Б: Сөс  деп  чүл?  (Сөс  дээрге  ийи  азы  оон-даа  хөй  үннерниң  кандыг-бир  чүвениң адын  илередири-биле  каттышканы  болур).
Б: Сөстү чүү  деп  эртемге  өөренирил? (Сөстү дыл  эртеминге  өөренир.)
Б: Дыл  эртеминде  каш  адыр  барыл  база  оларга  чүлерни  өөренирил?  (Харыылаар.)

Тыва  дыл  эртеминге  өөренир  адырлар:

1.Фонетика

2. Лексика

3.Морфология

4.Синтаксис

                             3. Кол  кезээ:  1-ги  чада:  «Грек  тоорук  казылгазы».

Б:  Эр-хейлер!  Ам  «Ак-көк  отчугаштар»  деп  оюнувустуң  бирги  кезээнче  кирээлиңер.
Кичээлдиң  дургузунда  «отчугажывыска»  аңгы-аңгы  оюннарны  ойнаар  болганывыста, могап-шылавазы-биле  грек  тоорук  сайындан  казып  алыр  бис  бе?
     (Башкы  аяк-сава дажыыр чүүлге иштинде айтырыгларлыг  кылымал тооруктарны  эккээр.  Бир  долгандырып  чедирерге-ле  бир  тоорук  алгаш,  ында  айтырыгга  харыылаар.)
                                        Грек  тооруктуң  айтырыглары:
1. Сөстерни  ажыглалының  аайы-биле  каш  бөлүкке  чарып  турарыл?
2. Ховар  ажыглалдың  сөстери  деп  чүл?  Ооң  бөлүктери.
3. Кызыгаарлыг  ажыглалдың  сөстери  деп  чүл?  Ооң  бөлүктери.
4. Диалект  сөстер деп  чүл?  Ооң  чижектери.
5. Мергежил  сөстери  деп  чүл?  Ооң  чижектери.
6. Архаизм  деп  чүл?  Ооң  чижектери.
7. Неологизм  деп  чүл?  Ооң  чижектери.
8. Жаргон  сөстер  деп  чүл?  Ооң  чижектери.

                                        2-ги  чада:  «Каастакчылар».
Б: Оюнувус  дараазында  кезээ  «Каастакчылар».  «Ак-көк отчугаштардан»  каас-шиник чаштанчылар,  чырыткылар  үнүп  чаштап  турар  болгай.  Ынчангаш  самбырада  бижээн сөстү  чырыткылар-биле  каастаар  силер. Каастаарда  бо  каасталга  чүүлдери-биле  каастаар  силер.  Ону  алырда  дараазында  метаграммалар  болгаш  анаграммаларны  тыпкаш алыр.

Метаграмма:                                                                            Анаграмма:

Ажыг  бүрү  азынган                                                  Анаа турда – чырыткы,                                                                                                                  
Ады  беш-ле  үжүктүг  ыяш.                                      А  дедир – кезек  өг.
Ортаа  үжүүн  солуптарга,                                                                                          (лаа-аал)
Орта  эвес  чаңныг  оол  боор (терек-тенек).
Хлеб  кылыр  дүжүт  орта                                                                    Ол  чокта,  амдан  чок.
«К»-ны  солуй  салыптарга,                                             Ол  дедир – албан  чери.
Оон  ак  чем  үнүп  келир.                                                                                         (дус-суд)
Олар  чүү-дүр  адаңарам.
                         (тараа-тарак)
Кандыг  сөстен  «К»-ны  казааш,                      Машинаның  чырыыр караан,
«А»-ны  алза,  аас  боорул?                                Маргыш-даа  чок  билир  силер.
А  «аастан»  «А»-ны  алгаш,                              Үжүктериң  солуштургаш,
«К»-ны  катса,  канчап  баар-дыр?                    Үрбес  хөгжүм  адаар  силер.
                                 (кас-аас-кас)                                                                         (фара-арфа)

«Карактардан»  бир  үжүк  ап  каг,                 Тевени «Чыт» дээн  дужаал-
Кандыг  оюн  оон  үнүп  кээр-дир                  Дедир  көөрге,  от  артыы.
Аңаа  оолду  кадыптарга,                                 Кайызы-даа  үш-үш  үжүк,
Ады  кым  деп  кижи  боор-дур?                     Кандыг-кандыг  сөстер-дир  бо?
              (Карак – кара - Кара-оол)                                                                  (Сөк-көс)
(Алган  чырыткыларын  самбырага  астырар).

Словарь  ажылын  чорудар  АРФА – хогжум херексели

3-ку  чада:  «Кым  мурнаарыл?»

Б: Ам  бөлүктерниң   кайызы  харыылаарыл,  столда  чырыткызын  өжүрүптер. Мурнай өжүргени харыылаар.

Айтырыглар: 1. Ономасиология  деп чүл?
                       2. Ономастикага  чүлерни  өөренирил?
                       3. Синоним  деп  чүл?
                       4. Антоним  деп  чүл?
                      5. Гидроним  деп  чүл?
                      6. Антропоним  деп  чүл?
                      7. Зооним  деп  чүл?
                      8. Ороним  деп  чүл?

                                           4-ку  чада  «Чурукчулар  кымнарыл?».
Б: 4-ку  чадага  команда  бүрүзүнүң  кежигүннери  боданып  алгаш,  кижи  бүрүзү  бир фразеологизм  сөстү  чуруп  көргүскеш,  өске  командага  тыптырар.  2  минут  иштинде чуруур.  (Тускай  саазынны,  чуруттунар  херекселди  берип  каар).

Чураан  чуруктарын  өске  командага  тайылбырладыр,  тыптырар.

                                           5-ки  чада:  «Танцыже  чалап  алыйн».
Б: Уруглар, оолдар, шылап, могай берген боор бис. Ынчангаш физминуткадан кыла кааптаалыңар. Ам  дараазында  чадада  команда  бүрүзүнден  1-1  оолдар  үнүп  келгеш,  өске  командадан  1  уругну  чалааш,  вальс  ойнаар.  Чалаар  столунга  чеде  бээрге,  столда  өөреникчилер  айтырыг  салыр,  айтырыгга  харыылаптар  болза,  уругну  чалап  ап  шыдааны болур,  шыдаваза  танцылавас.  Ынчангаш  чалап  алырын  кызыдар.
(Вальс  аялгазы  салып  каарга,  вальс  ойнаар,  үр  болбас).
                                          6-гы  чада:  «Тывынгырлар  кымнарыл?»
Танцылап  турар  аразында  стол  бүрүзүнден  1  өөреникчи  келгеш,  сөзүглелдерни шилип  алгаш  кылып  турар.  Түңнелин  танцы  соонда  чугаалаар.
Сөзүглел-биле  ажыл.
1. Карартыр  парлаан  сөстерниң  синонимнерин  тывар:
1.Бодумнуң  амыдыралымда  Енисейден  кайгамчык  чаагай  хем  көрбээн мен.  2. Чаш уругнуң  аажок ыглааны  дынналып  кээр. 3. Ак-Ойда  саадаан  ачылыг  башкыга  чорааннар.  4. Эжимниң  меңээ бүзүреп,  дамчыткан  медээзин  чугааладым.

2. Сөзүглелде   антоним  сөстерни  тывыңар.
1. Кежээниң  мурнунда – хүндү,  чалгааның  мурнунда – кочу.  2. Буура  кырыыр,  бодаган  өзер. 3. Дүне боорга, дүктүг  сыртык,  хүндүс  боорга,  оңгар  аяк.  4. Бистиң  өрээливис  чырык  эвес,  а  караңгы  турган.
3. Домактарда  омонимнерни  тыпкаш,  утказын  тайылбырлаар.
1. Кадык  болурунуң  үндезини – агаар,  хүн,  суг.  2. Шыдыраа  ойнаарда  арга  херек.  3. Аар  чудукту  хары  угда көдүрдүвүс.  4. Ыжык  черлерде  көк  үнүп  келген.
4. Карартыр  парлаан  сөстерни  доора  уткага  ажыглаар.
1. Төрел  кижилер.  2. Кижи аксы.  3. Мүннү  соодар.  4. Тараа тарыыр.

                                      7-ги  чада:  «Демир  үжүүм  шенелдези».
Бо  чадага  фразеологимнерни  ажыглап  тургаш,  «Мээң  эжим»  деп  чогаадыгжыгашты бижиир.  2 минут.                                                                         Туңнел кезээ:
   Үлегер  домак-биле  ажыл.  «Демниг  сааскан  теве  тудуп  чиир»  деп  үлегер  домакты кончуг  чиге  сөглээн-дир,  уруглар.  Шынап-ла,  демнежип  тургаш,  эп - найыралыңар болгаш  дидим  чорууңар-биле  боттарыңар  билииңерни  көргүстүңер,  оолдар. Ынчангаш  кажан-даа  демниг,  эп-найыралдыг  болур  болза,  кандыг-даа  бергелер  чиик болу  берип  болур.
Онаалга  бээри.  Алган  билиглериңер  улам  быжыг  болуру-биле  чечен  чогаал  номнарындан  хөйү-биле  номчуп,  лексиктиг  сайгарылгазын  кылып  турар  силер.  

Түңнел.  Шупту  идепкейлиг  киришкениңер дээш  улуу-биле  четтирдивис,  эр-хейлер!(Башкы чадалар аайы-биле онзагай харыы берип турган өөреникчилерге чогуур демдектерин салгаш, түңнээр. Чапсар.)

                                             Сөзуглел-биле  ажыл.
1. Карартыр  парлаан  сөстерниң  синонимнерин  тывар:
1.Бодумнуң  амыдыралымда  Енисейден  кайгамчык  чаагай  хем  көрбээн мен.  2. Чаш уругнуң  аажок ыглааны  дынналып  кээр. 3. Ак-Ойда  саадаан  ачылыг  башкыга  чорааннар.  4. Эжимниң  меңээ бүзүреп,  дамчыткан  медээзин  чугаалады. 

           Капсырылга 1                            

Сөзуглел-биле  ажыл.

2. Сөзүглелде   антоним  сөстерни  тывыңар.
1. Кежээниң  мурнунда – хүндү,  чалгааның  мурнунда – кочу.  2. Буура  кырыыр,  бодаган  өзер. 3. Дүне боорга, дүктүг  сыртык,  хүндүс  боорга,  оңгар  аяк.  4. Бистиң  өрээливис  чырык  эвес,  а  караңгы  турган.

                                          Сөзуглел-биле  ажыл.
3. Домактарда  омонимнерни  тыпкаш,  утказын  тайылбырлаар.
1. Кадык  болурунуң  ундезини – агаар,  хүн,  суг.  2. Шыдыраа  ойнаарда  арга  херек.  3. Аар  чудукту  хары  угда көдүрдүвүс.  4. Ыжык  черлерде  көк  үнүп  келген.

                                            Сөзуглел-биле  ажыл.
4. Карартыр  парлаан  сөстерни  доора  уткага  ажыглаар.
1. Төрел  кижилер.  2. Кижи аксы.  3. Мүннү  соодар.  4. Тараа тарыыр.