Методическая разработка. «Җаңһр» утх зокъялын кичәлмүдт
методическая разработка

«Җаңһр» утх зокъялын кичәлмүдт

Хальмг улсин күңкл ухани билгәр үүдәгдсн «Җаңһр» гидг баатрльг дуулврла сурһульчнрт цәәлһҗ таньлдуллһн багшнрин эркн һол керг.

Олна амн үгин билг: тууль, тууҗ, домг, үлгүр, цецн үг, тəəлвртə тууль, дун – өргн, эң зах уга уурхан саң болдг болвчн,теднəс өндртəн үлҗ һарсн, олна сана зүрк хойр авлсн берк эрднь болснь - өөрд хальмгулсин баатрлг дуулвр «Җаңһр». Хальмг баатрлг дуулвр «Җаңһр» - нарт делкəд нер һарсн кесг эпосмуд дунд эврə өөдəн чинртə орман эзлсн болдг. Олн-әмтнд цергллһн, төрскән харслһн – «Җаңһрин» баатрмудын күцәх күцлнь. Җаңһрин» дун болһнд онц баатрин тускар келгднә. Нарт-делкәд нер һарсн дуулвр олна оньг авлна.

«Җаңһрт» өөрд өвкнрин җирһлин күцл сәәнәр үзүлгднә: эннь ни-негн, ах-дүүһинәр бәәдг орн-нутг харсх, олна төриг эврә кергәс ахлулҗ, олн-әмтндән церглх. Цуг эн тоотыг күцәдгнь – баатрмуд. Баатрмудын дүрәр дамҗулад, олн-әмтнә йилһгч темдгүдин сәнь медүлгднә. Хамгин зөргтә Арслңгин Арг Улан Хоңһр, ухарльг, цецн Байн Күңкән Алтн Чееҗ, эв-арһта, һо-һольшг Догшн Хар Санл, дууч болн көгҗмч Орчлңгин Сәәхн Мингийән, дорас ѳсч йовх ухата, нәрхн шинҗтә Хошун Улан… Аһу күчтә дәәсн учрхла, шарин 6012 баатрнь дәәсән дарад, орн-нугтан харсна.

Цуг эн тоотиг сурһульчнрт цәәлһҗ ѳгх кергтә. Энүнә тѳлә һол чинртә бѳлгүд авад хәләхмн.

1.Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бəəр бəрлдсн бөлг.

Алтн Чееҗ эн бѳлгт Җаңһр Бумбин ор тогтаҗ, дуута нерән дуудулҗ, орн-нутган делкәд туурулхинь олнд медүлв.

Сурврмуд болн даалһврмуд:

Бөк Мөңгн Шигшрһ юңгад Җаңһриг эрт хораҗ дархар седсмн? Кен терүнднь харшлт болв?Алдр Җаңһрин Арнзл Зеердин тускар ю келҗ болх?

Бөк Мөңгн Шигшрһ ямаран баатр бəəҗ?Хоңһрин тускар тадна ухалвр?

Алтн Чееҗ юн гиҗ келв?Эн бөлгиг тодрхаһар айслулҗ умштн.

Эн бөлгиг нүүрмүдəр умштн. Бөлгин чилгч чееҗəр дастн.

2.Арслңгин Арг Улан Хоңһр Арг Манзин Буурлта Əəх догшн Маңна
хаанла бəəр бəрлдсн бөлг.

Хоңһр – хальмг улст хамгин хəəртə баатр. Дəəсн ямаран күчтə болв чигн Хоңһр сүрдхш, кедү күчр юмнла харһв чигн аштнь тер диилнə. Зөрг, чидлəрн холд һатлсн, орн-нутгиннь тулг болсн эркн сəн баатр мөн. Әәх Догшн Маңна хааг баатрмуд негдәд диилнә, тедү мет олн әмтнә күчн диилвр бәрнә гиҗ, сурһульчнрт цәәлһхмн.

Даалһврмуд болн сурврмуд:

Бөлгин нериг эндү угаһар бүклднь 3 дəкҗ давттн; Нəрн Улан баатр кенə орн-нутгас ирҗ?Ямаран даалһврта эн баатр ирҗ?Маңна хаана күчн болн орн-нутгиннь күчн юунас медгднə? Җаңһрин баатрмудин иньгллт, ни-негн бəəлһн ямаран йовдлмуд үзүлнə?

3.Буурл Һалзн мөртə Бульңһрин көвүн Догшн Хар Санлын бѳлг.

Санл – эврə орн-нутгтан, Бумбин орндан, Төрскндəн щилтсн, олна төриг җирһлəсн өөдəн тəвдг, Алтн Чееҗлə əдл ухата, Хоңһрла əдл зөрмг, Саврла əдл чиирг, Мингийəнлə əдл һольшг баатр. Эн бѳлгт Санл зѳрмг кевәр, җирһл, чидлән әрвллгѳ Җаңһрин даалһвриг күцәв. Баатрмуд-үүрмүд Санлд түрҗәх цагтнь бас ирҗ нѳкд болцхав. Олна күчн, ѳѳрхн әмтнә дѳң күүнә җирһлд ик орм эзлнә гиҗ сурһульчнрт келҗ ѳгхмн.

Шүүвр сурврмуд:
Җаңһр Санлыг Зан тəəҗ хаана орн-нутгур юн учрар тəвнə?
Санлын тускар Алтн Чееҗ ю келв?Зан тəəҗ хаана орн-нутгин тускар ю келҗ болх?Зан тəəҗ хаана баатрмуд кентə бийəн дуңцүлнə?Санл ямаран зовлң хаалһдан үзнə?Санлын күцəсн даалһвр ямаран чинртə?

4.Орчлңгин сəəхн Мингийəн Түрг хаани түмн шар цоохр агт көөгсн бөлг.

Мингийəн Җаңһрин орн-нутгт эврəн ирҗ орсн күн. Энүнд иим күчр
даалһвр өгхлəрн, Җаңһр баатрин чидл, арһ, уха медəд өгчəнə. Мингийəн
Бумбин орна күчтə, арһта, зөрмг сөңч.

Шүүвр сурврмуд:
Юн учр деерəс Җаңһр хар нульмсан асхна? Юңгад Түрг хаани шар-цоохр агтыг көөх кергтə болв?Җаңһр Мингийəнд юңгад эн даалһвр өгв?Мингийəн зууран кенлə харһв?Мингийəнə мөрнə тускар ю келҗ болх?Арагнь күүкн ямаран даалһврта бəəҗ?Кен Мингийəнд нөкд болв?Ямаран селвг Алтн Шарһ эзндəн өгнə?Мөрнə, адуна тускар шинəс ю медвт?Ямаран сурһмҗ эн бөлг өгчəнə?

5.Хошун Улан, Хар Җилһн, Аля Шоңхр һурвна бөлг.

Хошун Улан – Бумбин оран харсҗ авх, ик заята, берк төрсн сидтə баатр мөн. Бумбин орна тулг болсн Хоңһрин селгəн - Хошун Улан. Олн əмтн улс, төрскн орн – үкл уга мөңк; ах үйин керг- төриг дорас өсҗ йовх шин үй, Хошун Уланла мет 99 эрдмтə болхла - əəмшг уга.

Шүүвр сурврмуд:

Ямаран тууҗ Җаңһр келҗ өгв? Күүкн Цаһан нойна дуудлһнд кен олдв? Хошун Улан кенə көвүн бəəҗ? Көвүнə чидл, ухан юунас медгдв?Хошун Уланта кен, кенə мөрд йовх болҗ һарв?Алтн Чееҗин келсн үг? Ямаран зовлң хаалһднь учрв? Хошун Улана мек, күчн Бадмин Улана нутгт яһҗ илдкгдв?Кенə нилчəр Җаңһрин даалһвр күцəгдв?Ямаран сурһмҗ эн бөлг маднд өгчəнə?

Хальмг келән меддго баһчудт «Җаңһр» даслһн йир күнд кѳдлмш. Тегәд эн баатрмудин дүрмүд сурһульчнрт гүн патриотическ сурһмҗ ѳгнә, юңгад гихлә баатрмудин үнн һол седклнь - олн-әмтнд цергллһн, төрскән харслһн бәәсмн. «Җаңһрин» баатрмудас күн болһн үлгүр авх зѳвтә. Эн кѳдлмш күцәхин тѳлә олн-зүсн эв-арһс олзлх кергтә.

Yлгүрнь, кирцәлгч эв-арһс: 1.Цәәлһврин кѳдлмш (зурггуд, презентацс олзлад) – эвристическ күүндвр тогталһн (багшин сурврмудар дамҗулад, сурһульчнр бийснь шин тоот, ашлвр һарһна), тасрхас соңһслһн, наадһас олзлад спектакль тәвлһн;

2.Шинҗллтин кѳдлмш: дассн медрлин ашлвр һарһлһн, хәәврин кѳдлмш, шин хаһлгдад уга тѳрмүд олҗ авлһн, күцл болн эсвс тәвлһн, күүнә, йовдлын авц тогталһн; 3.Репродуктивн арһ: сурврмудт хәрү ѳглһн, амн үгәр келлһн, тасрхас чееҗәр даслһн, бичмр (нәәрүлҗ бичлһн) кѳдлмш, тодлвр бичг, импровизацин кѳдлмш, дуралһҗ келлһн, ухалҗ умшлһн, күүндвр текстәр, таньдг текстәс шин тоот шүүлһн.

Текст медлһнә сурврмуд 5-7 классмудт: 2.Баатрмудин нерд заатн. Теднә тускар ахрар келтн. 3.Барун бийд суусн баатрмудиг кен толһалҗ сууна? 4.Зүн талк баатрмудиг кен толһална? 5.Кенә дүрмүд цуг бѳлгүдт харһна? 6.Бумбин орна тускар келтн. 7. Кедү баатрмуд Бумбин орнд бәәнә? 8. Ямаран һолын уснас Җаңһр ус уудг бәәҗ? 9.Ямаран дала Бумбин орна бәәсмн? 10.Ямаран һазрт Җаңһрт бәәшң бәрсмб? 11.Аһ Шавдлин тускар келтн.

4.Түүвр хәәврин кѳдлмш: текстин һол чинр зүүҗәх тасрхас олҗ авад, шинҗлҗ умшлһн; электронн презентацс тогталһн;

5.Билгин эв озллһн: монолгмудт дигтә айс олҗ немлһн; эврәннь айста тасрхасиг дураҗ дуулһн; ѳгсн тѳрәр ахр наад үзүллһн; наадна эв олзлал амн үгәр келлһн; ахр сценарий бичлһн;

6.Дүңцүллһнә эв: речитативәр амн үгәр келлһн; олн-зүсн текстин тасрхас соңслһн, әдл орм олҗ авлһн, талдан келн әмтнә эпосмудла таньлдуллһн.

Эпосин тасрхасин меҗә йилһлһнә 8-9 классмудт сурврмуд болн даалһврмуд:

1. Хоңһр Маңна хан хойрин бәәр бәрлдлһнә тасрха олҗ йилһтн, амн үгәр келхләрн, бәрлдә үзүлҗәх үүлдәгчсиг чиктнь дараһар келтн. 2.Догшн Хар Санл яһҗ Зан Тәәҗ хаана бодңгудла ноолдсн тасрха олҗ авад умшад, ямаран үгмүд, зәңгс баатрин ухан-тоолвринь медүлҗәхинь олтн. 3.Мингийәнә мѳрнә бәәдл үзүлҗәх тасрха олҗ умштн. Мингийәнә һанц бийәрн күчр даалһвр күцәснднь Алтн Шарһин нилчинь йилһтн.

Баатрмудин авг-бәрц йилһҗәх сурврмуд болн даалһврмуд:

1. «Җаңһрин» баатрмуд юуһарн нег-негнәсн йилһрнә? 2.Баатрмуд һанцхн илвтә зѳрмг-чидләрн биш, йоста күүнә бәәдлтәһинь ямаран тасрхаст үзүлгднә?3.Ямаран күүкд улсин дүрмүд эпост үзүлгднә? Юуһарн йилһрнә? Ахрар шинҗлтн.

Амн үгәр зургуд зурлһна даалһврмуд:

1.Зургуд зуртн: Җаңһрин бәәшң, Күүкн Цаһан нойна дуудлһ, Хошун Улан Җаңһрин бәәшңд, Хоңһр Җаңһр хойрин үүрллһн.

Yгин болн келц үгин кѳдлмш:

1. Улан Хоңһр, Алый Лев – эн үгмүдиг шинҗлҗ, синоним олтн. 2. «Җаңһрин» чинр - хальмг келнә нилч гисн ухан-тоолвр цәәлһтн. 3.Эпосин халхст ямаран учр деерәс түүрвәч бәәдлән, айлтан сольна? 4.Yгин ниицлһнә эс гиҗ нег үгин ард ямаран ик чинр бәәхинь цәәлһтн. 5.Ямаран эпитетмүд, дүңцүллһн даңгин давтгдна?

Зокъялын марһан

1.Җаңһрин уңг-тохм келтн. 2. Баатрмуд дундас кен 99 эрдмтә бәәсмн? 3.Алтн Чееҗ яһж Мингийәнд нѳкд болв? 4.Аһ-Шавдлын сиикин тускар келтн. 5. Мингийәнә тускар ю келҗ чадхвт? 6. Баатрмудин мѳрдин нерд заатн. 7. Мѳрдин магталмуд келтн. 8.Бумбин орна йиртмҗ ямаран? 8. Бəəшңгд орхла, кедү хоңх җиңннə? 9. Эпост ямаран шовудын тускар келгднə? 10. Хоңһрин күлг? 11.Бульңһрин көвүн? 12.Җаңһрин бəəшңгиг ямаранар бəрв?

Һо-һольшгин авг-бәрцин тускар сурврмуд болн даалһврмуд:

1. Хоңһр орн-нутгиннь тулг болсндан эркн сəн баатр болҗ тоолгдна. Ямаран учр деерәс? 2.Ямаран орн-нутгин тускар мана ѳвкнр санҗ йовҗ? 3.Келсн үгдән күрдг, кѳѳсән күцдг, дәәсән дардг гиҗ баатрмудин тускар келҗ цәәлһтн. 4. Баатрмудин андһар дастн хальмг болн орс келәр. 5.Бумбин орна бәәдл-җирһл, йиртмҗин ѳңг – эн орчлңгин таарлт гиҗ цәәлһтн. 6. Мана ѳвкнр кѳгҗмд дурта бәәснь юунас медгднә?

Баатрмудин дүрмүд хәләхләрн, өвкнрин цецн дамшлтын эв-арһиг болн авц-бәрцин бәәдлиг, заңшалмудиг үзнәвидн. «Җаңһрин» бѳлг болһнд өвкнрин кезәңк авъясмуд олар харһна. «Буульмҗ уга — баатр уга» гиҗ хальмгуд келдг. Магтал хальмг улсин нәрн шинҗлт бәәсмн. Магтал күүг бууляд, ѳргәд оркдг бәәсмн. Магтҗах күүнә неринь, чидлинь, ухаһинь йилһҗ буульдг бәәсмн. Тегǝд «Җаңһрт» баатр болhнд нерǝдсн магталмуд бǝǝнǝ.

Сурврмуд болн даалһврмуд: Баатрмудт нерәдсн магталмуд хоорндан юуһарн йилһрнә? Ямаран магталмуд тадн меддвт?Таасгдсн магталан чееҗәр дастн.

Уңг-тохмин авъясла таньлдулхларн «Җаңһрас» үлгүр авч болҗана. Күн болһн уңг- тохман, долан үйән медх зөвтә. Дуулврт Алдр Богд Җаңһрин тускар иигҗ келгдҗәнә: «Тәк Зула хаани,Таңсг Бумб хаани ач, Үзң алдр хаани ач,Үйин өнчн Җаңһр билә».

Даалһвр: эврәннь уңг-тохман медҗ автн, элгн-садан медҗ автн.

Йөрәл тәвлһнә авъяс: эн авъяс «Җаңһрт» олн дәкҗ харһна . Бумбин орна баатрмуд кергән күцәхәр Җаңһрин зәрлгәр хол хаалһд һарад йовхин өмн әрүн седкләсн нег- негән йөрәнә. Үлгүрнь, Санлын хаалһинь йөрәҗ, иим үгмүд келсн болдг: «Шарин зурһан миңһн Арвн хойр бийәрн, Йовгсн үүлән номин йосар күцәҗ, Алтн җола зөв эргүлҗ, Алдр нойн Җаңһриннь Шар цоохр бәәшңгин Хашр мөңгн үүднд ирҗ буух бол!»

Сурврмуд болн даалһвр: Ѳдгә цагт ямаран йѳрәлмүд әмтн келнә? Ямаран йѳрәл тадн меднәт? Йѳрәлин чинр йилһтн.

Белг өглһнә авъяс: Санл хаалһдан һарад йовх цагтнь Күнд Һарта Савр: найн негн алд әәв- балтан өгв. Арслңгин Арг Улан Хоңһр далн негн алд билгин шар болд үлдән ѳгв. Гүзән Гүмб хар болд ханҗал Санлд белглв.

Сурврмуд болн даалһврмуд: Эн авъясиг тадн цугтан меднәт. Таднд эн авъяс таасгдна. Ямаран белгүд авхдан дуртавт? Зул, Цаһан Сарин ѳдрмүдт ямаран белгүд тадн ахвар күләдвт? Эврән белгүд тадн белглдүвт?

Хол хаалһин авъяс: Цуһар керг- үүл күцәхәр йовсн баатрмудыг мартлго күләдг бәәсмн. Баатрмуднь келсн үгдән күрәд, ямаран чигн күчр күнд юмнас мөлтрҗ һардг бәәсмн. Күңкән Алтн Чееҗин цаглань өгсн сүв- селвгүд эднд туста болдг билә. Бумбин орна күчтә арһта, зөрмг баатрмуд хортыг дииләд ирхлә, Җаңһрин үлмәд хамдан цуһар җирһдг бәәҗ:

«Зөрсн үүлән номин йосар күцәҗ, Алдр нойн Җаңһрин хашр мөңгн үүднд Хәрү ирҗ буух болтха!»

Зѳв эрглhнǝ авъяс: Баатрмуд хол хаалhд hарад йовхларн ѳндр шар цоохр Жаңhрин бǝǝшңгиг зѳв эргǝд hарна. Күнд hарта Саврин бѳлгт иигж бичǝтǝ: «Бум күцгсн хурлынь зѳв эргǝд, Дунд бǝǝшңд буув.… Алтн жолаг зѳв эргүлн, Дǝкн дǝврн орв»...

Кен ахан күндлдг авъяс « Жаңhрт» ѳргнǝр үзүлгджǝнǝ. Үлгүрнь, Күңкǝн Алтн Чееж оньдин барун бийд ахлҗ сууна. Алтн Чееж үг келхлǝ, наадк баатрмуднь оньган ѳгч соңсна. Орчлңгин Сǝǝхн Миңгийән насарн баh баатр, тегǝд Жаңhрт үг келхлǝрн иигж эклнǝ: «Алдр хан Жаңhр минь!». Цуг баатрмуднь энүг күндлǝд, келсн зǝрлгинь күцǝнǝ, седклǝрн ѳмǝрǝн зүткнǝ. Керг күцǝхǝр hарад йовхларн богд Жаңhрин ширǝhǝснь ǝдс авад йовна.

Дәкәдчн олн сурһмҗ «Җаңһрин» халхст дала. Цуг эн тоотиг сурһульчнрт цәәлһәд, түүвр кѳдлмш күцәһәд, ѳдгә цагин некврлә ирлцҗәхинь, эс ирлцҗәхинь йилһҗ шүүһәд таньлдулхла, бичкдүдин уханд тодлгдх.

Зууһад җилмүдин эргцд мана ѳвкнр эврә келән, заң-бәрцән, сойлан хадһлҗ йовсмн. Хальмгудин тууҗ шинҗлхлә, амр биш йовдлмуд җирһлин хаалһднь харһсмн. Болв ах үйнр кезә чигн алдр дуулвр «Җаңһран» ѳѳдән ѳргҗ, омг авч, баатрмудла әдл чидлтә, зѳрмг болхар шунҗ йовсмн. Ѳдгә цагин баһчудт бас тиим уха зүүлһҗ, чаңһ-чиирг, ухарльг, санснасн хәрү цухрдго, Тѳрскндән дурта, олн әмтнд тулг-түшг болтха гисн сурһмҗ ѳгхнь – багшнрин болн олна күцл.

Олзлгдсн литератур:

1.«Җаңһр». Хальмг баатрлг эпос. Элст, 1990җ.

2. Калмыцко-русский словарь. Под редакцией Б.Д. Муниева. Москва, 1977җ.

3. «Изучение «Джангара» на уроках родной литературы», Н. Шарапова, Москва, 1998 год.

4. «Использование идей народной педагогики в калмыцкой школе на материале эпоса «Джангар», С.Даваев, Москва, 2000 год.