картотека калмыцких национальных игр
картотека

1. Чикәр төвд!

Бичкдүд дуңһра кеһәд зогсна. Наадач болн һартан шаһа бәрнә. Күрәлңгин тал дунд хәәрцг зогсна. Балчр багд хәәрцг бичкдүдәс 1,5 – 2 метрт тәвгдх зөвтә.

Сурһмҗлачин  докьяһар бичкдүд  шаһаһан хәәрцгүр төвлҗ хайх хөвтә, дәкәд хәәрцгәс шаһаһан авч ормдан зогсх зөвтә. Шаһаһан хәәрцг дотр орулҗ чадсн наадач, пол дерәс шаһаһан авч, бас күрәлңгд зогсна. Нег цагт 8-10 күн наач болҗана.

2.Шаһас цуглул

Сурһмҗлач земблд эс гиҗ тулмд ирсн шаһасан пол деер эс гиҗ маралҗн деер тарана, Сурһмҗлан бичкдүдәс хойр наадач шүүҗ авад, марһа кенә. Шаһас цуглулад, земблд тәвх даалһвр өгнә. Шулуһар дала шаһас цуглулснднь- ачлвр мөрә өгнә.

3. Шаһас №1

Кедү шаһас тәвхән наадачнр үгцлднә. Нег зергләнд утарн 1м наадачнр шаһасан хәврһәрнь тәвнә. Наадачнр 3-5 метр алднас сахан хайҗ, шаһасиг 1 ишкм һазрт өсргх йоста. Даранднь һурвн шаһа уңһасн күн шүүнә. Шүүсн күн цуг тәвсн шаһас эс гиҗ цокад уңһасн шаһас бийдән авна. Наадачнр сахан деерүһәр хайна. Наадач шаһас ас тусч чадхла, йовцан талдан наадачд өгнә.

4. Шаһас №2

Тегш һазрт күрәлн зургдна. Күрәлңгин тал дунд шахас зерглүләд тәвнә. Неҗәд эс гиҗ хошад шаһас тәвхән наадачнр үгцлдна. Күрәлңгәс 5-10 ишкм алднд зогсчкад, наадачнр чеерүдар сахарн шаһас хайна, Наадач болһн хойр сахта болна. Кемр наадач 2-3 шаһа күрәлңгәс цокҗ һарһхла,эн наадач наадх йоста эс гиҗ сах унсн ормас үлден шаһас цокҗ чадҗана.

7. Неҗәдәр цуглул

Һурвн-дөрвн наадач стартын меҗәд зогсна. Наадачнрин өмн тәрлкс. Наадачнрин тус долаһад шаһас тәвнә.

Негдгч шaha стартын меҗәһәс 1 метр алднд, хойрдгчнь - 2м. һурвдгчнь - Зм. Тиим кевәр нег-негнәсн 1 метр алднд цуг шаһас тәвгднә. Наадачнр докъяЬар гүүЬәд түрүнк шаЬаЬан авад, тәрлкд тәвнә, дәкн гүүж одад, хойрдгч шаЬаЬан авад, дәкн тәрлкд тәвнә, тиим кевәр долан шаЬасан цуг-лулна. Кен түрүн болж шапасан цуглулна, тер эн нааднд' шүүнә.

8. Алц

Дөрв шаhа нег зергләнд «та» хәврhәрн тәвгднә. Тавдгч шаhа наадач деегшән хайна. Тавдгч шаһа «нистл» шаhаг «та» хәврhәснь «алц» хәврhд сольх кергтә. Кемр хайсн шаhаhан уңһалго, 4 шаhаhан нег хәврhәснь талдан хәврhд тәвж чадхла, наадач цааранднь наадан йовулх зөвтә.

Кемр хавллго, шаһа уңһахла, наачасн күн йовцан геенә.

9. Хавлҗ үз

Наачах күн дөрвн шаһа hазрт хайна, тавдгч шаһаг дерәгшән хайна. hазрас нег шаһа авн, нисч йовх шаһаг хавлж авх кергтә. Дәкнәс эн хойр шаһаһин негнь шинәс деегшән хайн, үлдснәс эн хойр шаһаһин негнь шинәс деегшән хайн, үлдсн һартан бәрҗәх шаһаһан ормднь тәвх кергтә. Эн мет талдан шаһасиг бас ормаснъ көндәх кергтә.

11. Хорма хотн

Наадачнр нег-негнәннь ард зогсад, эмн куунә бусәснь батлж бәрнә. Эн цуван эмн хамгин чидлтә көвун эс гиж куукн зогсна - харсач. Дәврәч арһта болхла, нег зүн талаһар, нег барун талаһар дәврәд, булаһад, хойр-һурвн кү эс гиҗ баг кү цуваһас таслхар седнә. Харсач цуван харсна. Кемр дәврәч диилхлә, дәврәч харсач болна.

14. Һac эрглһн

Наачах улс һазрт эвтәкн hac булчкна. Наачах күн барун Ьарарн hac бәрәд, зөв эргнә. Эргҗәһәд, гүн йовж дегц барун сү дораһур зүн Ьарарн барун чикнд күрхәр чирмәнә. Эн наадн Ьашун, мергн болдг эв-aph дасхна. Иигэд, тавн-зурЬа дэкж hac эргчксн кун шуунэ.

10. Мөңгн бус

Бичкдүд ноһан деер эс гиҗ пол деер курәләд, амрар чөкләд суулдна.

Кен наад түрүн эклхинь медҗ авхар, җирә хайна. Һapдач мөңгн бүс бәрәд, суух улсиг зөв эргәд йовж-йовад, нег күүнә ард медмжән yгahap бүсән хайна. Бүсән хайсн Ьардач күрәлң эргәд зулна. Бүс ардан хайсн күн ормасн өсрәд босад, бүс өргж авад, һардачиг куцҗ ардаснь бүсәр шавдхар. Кемр күрәлңгән Ьурв эргәд Ьардачиг эс куцхлә, наадач һардач болна, Ьардач наадачин ормд күрәлңгд сууна.

12. Матьхр хаалhар

I. Эн нааднд 15 шаhа кергтә. Шаhас һурвадар ho татасар нег-негнәсн 80 см алднд тәвгдна. Тиигәд шаһасар кесн 5 цамхаг башенки болна. Наадач негдгч цамхагас хойр ишкм алднд зогсна. Терунә нудинь боона. Наадач цамхаг болһниг эргж гүүһәд, тедниг уңһалго, татасна захд күрх зөвтә. Кемр нег болв чигн цамхаг уңһасн күн даалһвр куцәсн уга гиж тоолгдна.

II. 2-3 чигн цамхар кеҗ болҗана.

III. Балчр багин бичкдүдт нудинь боолго чигн наач

болҗана.

13. Кен шулун?

Наачах улс тооhарн хойр әдл баг тогтана. Баг болһна өмн дөрвәд сандл нег-негнәсн хойр ишкм ууҗмд зогсна. Сандлмуд деер хальмг хувцн бәәнә. Докъяhар зерглән болһнас нежәд наадач гүүһәд 1-гч сандл деер бәәсн шалвр өмснә, цааранднь гууһәд одад 2-гч сандл деер бәәсн бүшмүд өмснә, цааранднь гүүһәд 3-гч сандлын өөр бәәсн Ьол өмснә, цааранднь гүүһәд 4-гч сандл деер бәәсн махла өмснә. Дәкәд хәрү эргҗ гүүһәд, өмсн хувцан даранднь тәәлнә. Баг болһнас дәкәд хойр күн гүүһәд даалһвр күцәнә. Даалһвр түрүн күцәсн баг шүүнә.

15.  Шамдhа мөрч

Бичкдүд курәлн кеһәд сууна. Күрәлңгин ца «мөр» унсн һардач. Һардач һартан малята. Күрәлт эргәд довтла йовж, маляһан нег наадачин ард ха хайна. Наадач босад «мөр» унсн һардачиг күцхәр гүүнә. Һардач наадачин орм эзлхәр седнә. Наадн давтгдна.

16. Хөөһән хашад орулhн

Хойр күн наадна. Наадачнр гирлгәрн эврәннь 5-7 «хөөдән» контав эс гиж бодмас олзлгдна. Хашад бүслүр олзлгдна, орулна. Кен түрүн «хөөдән» орулна, тер шүүнә.

17. Бултлһн

Наачах улс хоорндан альд бултхан үгцлднә. Наачасн улс хойр багд хувагдна. Негдгч багин бичкдуд тарад бултна, хойрдгч багин бичкдуд тедниг хәәнә. Негдгч багин бичкдүдиг цугтаһинъ олад авчкад, хойрдгч багин бичкдүд бултна.

Наадна зокал: хәәҗәх баг бичкдүд альд бултхәчиг хәләдго.

Кеду цагт бултҗах бичкдүдиг хәәхән бичкдүд бас углцднә.

21. Адучнр

Наачах улс дуңһра кеһэд сууцхана. Негнь һартан шилвртә тал дунднь зогсна. Шилврән һазрт тәвчкәд, домбрин айсар биилнә. Дәкәд эн дуңһраһас һарад, хойр күүнә хоорнд шилврән тәвнә (оркна). Эн хойр тус-тустан хойр талагшан һарад гүүнә. Болв кен эднәс түрүлҗ шалвр шүүрч авна, тернь диилнә. Эн тал дунд орад, шинәс биилнә. Наадн цааранднь давна.

19. Шаhас хәәлһн

Арвн зурһан өңгтә хавтха хәәрцгиг кецәлһәд талвңгд зогсана. Әңг болһнд очко темдглҗәх то бичәтә. Хәәрцгәс 3,5 метр алднд наадачнр зогсна. Теднд долаһад шаһа өгнә. Наадач болһн шаһасан неҗәдәр ямаран болв чигн әңгд хаяд орулна. Әңгд бичәтә очком тоолгдна. Цуһараснь икәр очко авен наадач дииләч болна.

20. Кен мергн

Һазр деер «та» эс гиҗ «алц» таларнь шаһа тәвнә. Хойр талагшан шаһаһас 5м алднд, нег-негнәсн 1 метр алднд цердәр 5 татас зурна. Наадачнр зөрлцәд зогсна. Эргулҗәһәд, наадач сахан хайна. Кемр сахарн шаһа тусхла, 1метрт өмәрән йовна. Түрүлж шаһад өөрдсн күн шаһа бийдән авна. Цааранднь наад наадсн цагт талдан шаһа тәвнә. Кемр эс тусхла, талдан наадач цааранднь наадна.

18. Анһучллһн

Талвнд курәлң зургдна.

Наадачнр күрәлңгин ца зогсна.

Наадач болһн биидән аңһудын эс гиж герин малый нерәдлһ авна. Курәлң дунд гирлгтә аңһуч зогсна. Аңһуч гирлгин нег үзүр һазрт кургәд босхад бәрҗәһәд, ямр болв чигн аһурсдын нерәлдһ хәәкрчкәд, гирлгән улдәж күрәлңгәс гүүнә. «Аһурсн» гирлгиг уңһалго авх йоста. Кемр гирлгиг уңһалго авхла, наадач ормдан зогсна, кемр унһахла, аңһуч болна. Аңһуч эс болен күн эн нааднд шүүнә. Аңһучиг тоолңгар шүүҗ авна.

Онц темдг: Наадачнрт аһурсдын биш, цецгүдин, модна, нань чигн предметсин нерәдлһ өгч болҗана.

22 . Чон болн хурһд

Наачасн улсас негнь чон, негнь хөн, наадк улс хурһд болна. Хаалһар хөн, арднь хурһд йовна. Хаалһ деер чон сурна:

Чи энд ю кеҗәнәч? Тадниг күләжәнәв. Мадниг яһад күләжәнәч? - Цуһараһитн идхәр седжәнәв. Чон дәврнә, хен хурһдан харсна.

Наадна зокал:

Хөн болн хурһд «һар-һарасн» бәрлднә. Чон сул xyph бәрх зөвтә. Хурһд экән дураһад, зун эс гиҗ барун талагшан эргнэ. «Чон» һарарн хөөг түлкхш.

23. Хоңх

Эн наадн күн сән чиктәһинь, му чиктәһинь йилһнә. Күүкд эргәд сөгдәд сууна. Негнь дуунднь һарад бииләд, бәәсн эрдмән үзүлнә. Дарунь һарад, күүкдин ардаһар хоңх цокад йовна. Күүкдин нүдн анята. Кенә ард хоңх жиңнә, тер дуңһра дотр орад эврәннь эрдмән үзүлнэ. Суусн күүкд альхан ташад, шаваш келәд, биилж бәәх күүкд дөгәнә. Эн нааднд күүкд яһж биилдгән үзүлнә.

24. Maphaн «Цалмар мөр бәр»

2-3 метр утарн дунд багш күүкдт, 3-4 метр утарн зурҺан наста күүкдт мөртә толһа ут күзүн дир тәвгднә. Модн эс гиҗ пластмассов төөлгүд кергтә. Төөлгүд зүсәрн олн өңгтә  баг болһнд. Баг болһн тооһарн әдл төөлгүд өггднә. Дарунь эднә ашнь һарһна

6. Шаһа цокад уңһа!

!

Пол деер шаһа тәвтн. Эн һоллгч шаһа. Шаһан хойр талагшан дарал дулад нег-негнәсн 1 метр алднд темгләд тәвәд шаһас тәвтн. Хойр наадач зөрцлҗ зогсад, наадач болһн эврәннь стартин темгәс сахарн шаһа цокад уңһах йоста. Кен наад түрүн  экллхинь  медҗ авхин төлә җирв хайгдна. Тусад, шаһа уңһасн күн хойрлад сахан хайхларн, цокад к ңасн шаһан ормас хайна.һоллгч  шаһа цокад уңһасн күн эн нааднд шүүнә.

5. Шаһасин урлдан

Эн нааднд3-4 күн орлцна. Текш һазрт ик биш дуңһра зургдна. Дуңһра эдл дуунар хувагдна. Наадач болһн дуңһран хаҗуһар неҗәд шаһа нег зергләнд тәвнә мөрд. Наачах улс хошад эс гиҗ һурвад шаһас орулҗ нәәрүлнә.нәәрүлдг күн шаһас хойр альхндан хутхҗаһад семрҗәһәд нәәрүлнә. Кенә шаһа хәврһәрн унна <<та>>эс гиҗ <<алц  >> түүнә <<мөрн>> 1 дуунад уралан йовна. Кемр <<мөрн>>түрүн дуңһра эргед ирхлә, тер наадач урлдна шүүнә