Описание опыта
материал

        Чырык өртемчей кырынга кижиниң  кижи болуп хевирлеттинеринге күш-ажылдың салдары эвээш эвес, а  харын-даа  эң  кол черни  ээлеп турар дээрзин кижи бүрүзү медерелинде кадагалап чоруур дизе частырыг болбас.

        Күш-ажылга хамаарыштыр бижиттинген ажылдар, ону алгап-йөрээген ырылар, ада-өгбелеривистиң ызыгуур      салгаан  чагыг сөстери биске хүн бүрүде  эгээрттинмес улуг деткимчени көргүзүп, амыдыралывыста шынныг удуртулга  болуп чорууру билдингир. А бичии чаштарны күш-ажылга ынак болур кылдыр кижидизидери болгаш ооң баштайгы билиглерин чедимчелиг  өөредири – күш-ажыл башкыларының кол  сорулгазы.

        2004 чылдың Күрүнениң өөредилге стандартын езугаар  күш-ажыл кижизидилгезинге дараазында сорулгалар салдынган, ол дээрге өөреникчилер аңгы-аңгы материалдардан конструкцияларны ажылдап кылырының технологияларының дугайында билиглер алырындан аңгыда оларны амыдыралга шын ажыглап билиринге чаңчыктырар база ону кылырының бүгү-ле технологияларын ханы билир кылдыр өөренген турар ужурлуг. Ооң-биле чергелештир уруг бүрүзү бот-тускайлаң деңнелиниң аайы-биле бодунуң  хууда  амыдыралынга  алган билиглерин  ажыглап билир,   ону өске-даа эртемнерде алган билии-биле холбап,  улам сайзырадып билир турар ужурлуг.

        Ол дээрге амгы үениң негелдезиниң аайы-биле кол негелде -  амыдыралга белен, мергежилди шын  шилип билир болгаш бүгү талазы-биле сайзыраңгай кижини хевирлээри.  Чүгле күш-ажыл эвес, а  башкы бүрүзүнүң мурнунда туруп турар чидиг айтырыг деп санап болур.  Ону чедип алырының аргалары дээрге башкының  арга-дуржулгазындан болгаш быжыг билиинден кол хамааржыр деп санап турар мен.

        Кызылдың башкы колледжизин 2006 чылда дооскаш, Чадаананың 3 дугаар школазынга ажылдап эгелээш, кол чүүл – оол бүрүзүнүң күш-ажыл кичээлинге өөренип алган билии ооң амыдыралынга эргежок чугула боор деп чүүлдү билдим. А амгы үеде эң-не ажыглап турарывыс янзы-бүрү материалдардан  ыяш-биле ажыл кол черни ээлеп турар, ынчангаш «Ыяшты белеткээри» деп угланыышкын-биле  5-7 класстың оолдарында технология кичээлдерин эрттирип  ажылдап турар мен.

5 дугаар класстан эгелеп, күш-ажыл кичээлдеринге ажыглаарының мурнунда ооң тургузуундан эгелээш, чоорту хевирлери, ажыглалы, ыяштың тудуг материалы болу бээринге чедир таныштырылга ажылы-биле эгелээр. Чоорту ыяшты белеткеп, кезип, хаарыылгалап, а улуг класстарга келгеш оон янзы-бүрү нарын кылыгларны кылырнга челир өөредир. Ол бүгүнү технология кичээлдеринге өөредир, кичээлдер теоретиктиг болгаш практиктиг кезектерлиг болурундан ийи кичээл кылдыр салыры таарымчалыг.  Кичээлдиң кижизидикчи сорулгазынга чоннуң чаагай чаңчылдарын киирип, Тываның онзагай чараш бойдузундан ыяшты ап турар болганывыста,  аңаа хумагалыг болурунга,  бойдустуң чайгаар үнген чараш ыяштары: тел ыяш, хам ыяш, бай ыяштарны кеспес, оларны камнап карактаар деп чүүлдү  баш удур өөредир.

Кичээлди эки эрттирериниң кол аргазы – аңаа башкының белеткели болур.  Ооң-биле чергелештир кичээлди планнаарда, киирилде, кол болгаш түңнел кезээн ыяап киирер, кол билиглер-биле таныштырар, ажылчын херекселдерни четчири-биле белеткээр, майыктар болгаш чуруктарын кижи бүрүзүнге четчир кылдыр белеткеп алыр. Кичээлдиң кол чүүлү- айыыл чок чоруктуң техниказы-биле кичээл бүрүзүнде таныштырары.

        Күш-ажыл башкылаашкынының кол-кол принциптери:

• бот-тускайлаң ажылды чорудары;
• уругларның хар-назынын болгаш кылып шыдаар деңнелин өөренип көөрү;
• боттарының күзелин болгаш бот-тускайлаң ажылдаары;
• кады демнежилгени;
• өөренген чүүлүн эки шиңгээдип алыры;
• беленинден бергезинче өөредири;
• билииниң системалыг болуру болгаш кичээлдиң көргүзүглүү.

Кичээлдерде хөй  ажыглап турар арга-методтар:

- көргүзүг-тайылбыр методу;

- шинчилел методу;

- дилеп-тыварының методу;

-  проблемниг метод.

Күш-ажыл кичээлдиң  дараазында хевирлерин эрттирерге, өөреникчи бүрүзүнге чедимчелиг болур болгаш кичээл  дээштиг деп санап турар мен:

-   чаа хевирниң кичээлдери (кичээл-экскурсия, кичээл-оюн, кичээл-маргылдаа…), (уругларның билип алган чүүлдерин хынаарда, түңнел кичээлдерни чаа хевирге эрттирерге, оларның эртемге сонуургалы улгадыр;

-   чаа тема өөредириниң кичээли (тайылбыр ажылын кылган соонда уруглар дораан практиктиг кезээн кылыр кылдыр тургузуп алыр);

-  практиктиг ажыл (бүдүн эгени доосканда,  практиктиг кичээлде өөреникчи бүрүзүнүң ажылының түңнели кылдыр кылыр, маңаа бот-тускайлаң ажыл билигни чүгле билип алганындан аңгыда, шевер, салым-чаяанныг оолдарны илередип үндүрер аргалыг);

-   бот ажыл, хыналда ажылдар кичээли (тестилериң болгаш хыналда ажылдарның дузазы-биле билиин илередиринге ажыктыг).

Кичээл үезинде оолдарны  бөлүктеп болгаш бот-тускайлаң ажылдарны чорудар. Бот-тускайлаң ажылдаары дээрге ажыл үезинде башкы оол бүрүзүнүң ажылды  кылып олурар аргазын,  кайда чазып турарын ооң чанынга барып тургаш илередип, ону эдип алырының аргаларын сүмелеп ажылдаар. Бөлүктеп ажылдаары дээрге элээн берге нарын ажылды эмеглежип, сүмележип тургаш,  чаңгыс аай план тургузуп тургаш,  ажылды эвээш үениң дургузунда кылыры  болур, бо ажылдың ажыы оолдар бот-боттарының ажылын үнелеп, деткип билиринге база демниг чорукка кижизидер.  

Кичээл бүрүзүнүң негелдези:  

1. Кичээлдиң үш сорулгазын шын тургузар;
2. Кичээлдиң кезектериниң аайы-биле оол бүрүзүнүң ажылын шын планнаар;
3. Оол бүрүзүнүң ажылының хыналдазын, бот-хыналдазын чедип алыр;
4. Кичээлдиң түңнелдиин, ылаңгыя чогаадыкчы чоруктуң үнелелиниң  бедиин  чедип алыр              

Негелдени чедип алырда, кичээлдиң тайылбырын чедимчелиг, билдингир, дорт  кылдыр бээр, көргүзүг материалдарын  үезинде шын ажыглаары, кылып турар ажылдар берге эвес, оолдарның хар-назынының аайы-биле тургустунган программага даянып тургаш кылыр. Кичээлдиң эгезинде-ле оолдарны  кылып өөренип алыр чүүлү ооң- соонда каяа ажыглап болурун тайылбырлап, сонуургадып алыр. Оолдарның боттарының эмоционалдыг болгаш психологтуг байдалын көдүрүп, ажылды  күзелдии-биле кылыр кылдыр чаңчыктырар, ажыл дээрге күш-биле албадал эвес, а сонуургал, хей-аът,ону  сагыш-сеткилден кылырга,  ынчан түңнели эки боор деп чүүлдү билиндирер.

Күш-ажыл кичээлдеринң өске кичээлдерден онзагай талазы проектилиг технологияны элээн ажыглап турары деп бодаар мен. Кылыр ажылының проектизин (төлевилелин) баш удур кылып, санап үндүрүп алгаш, ол хире материалдан чүнү кылып ап болурул деи чүүлдү шын илередип алыры база түңнелинде үнүп келген продукцияның шынарын, даштыкы хевирин херек кырында көрүптери, өске эштериниң ажылы-биле деңнээри дээрге боттарнының ажылынга үнелел бээри-дир.

 Бодумнуң сонуургалым аайы-биле келген чылымдан эгелээш, «Чонар-даш» бөлгүмүн ажыдып, өөреникчилерге чонар-даштан чазап кылырынга хамаарыштыр эге билиглерни өөредир болгаш боттарының уран-талантызын ажыдарынга деткимче бээр сорулга-биле  ажылдап турар мен.

Бөлгүмнүң кол сорулгазы:

1. Тываның даш чонукчулары-биле  база уран кылыглар мастерлериниң чран чогаалдары-биле таныжар;
2. Өореникчилерни чонар-даштың бөдүүн кылыглары-биле таныштырары, чазап өөредири;
3. Даш чонарынга, езу-чаңчылдарга болгаш тыва кижиниң амыдыралынга идепкейлиг эстетиктиг хамаарылгалыг болурун, чараш чүүлдү үнелеп билиринге кижизидери.

 Бөлгүмге оолдар боттарының сонуургалы-биле келген,  чоорту туруш чок  оолдар  артып  калган, ам бо чылын бөлгүмде  11 оол бар,  чонар-дашты боттарывыс Бай-Тайга кожуунче аалдап барып, чалап алган, ооң тывылбас үнелиг деп чүүлдү дыка эки билирлер. Хар назынының аайы-биле:

5-ки класстан – 3 өөреникчи;

6-гы класстан – 2 өөреникчи;

7-ги класстан – 3 өөреникич;

10 класстан – 3 өөреникчи бар.

        Оолдарның кылган ажылдарының делгелгезин  өөредилге чылының соонда эрттирип турар бис, эң эки дээн ажылдар кожуун, республика чергелиг  делгелгелерге киришкеш эки түңнелдерни ап турар. Эң эки түңнеливис 2009 чылдың «Талантылыг аныяктар» деп мөөрейге тиилээш, кожуун чагыргазының шаңналынга Күжүгет Айдыс төлептиг болган.

                 Ажыглаан литература:

1. Антонов Л.И., Муравьев Е.М. Обработка конструкционных материалов. Практикум учебных мастерских. – М.Просвещение, 1982.
2. Бешенков А.К., Васильченко Е.К.  Трудовое обучение 5 кл. – М. Просвещение, 1988.
3. Симоненко В.Д. Технология. Учебник для 5 класса. –М. Просвещение, 2000.
4. Павлова О.В., Попова Г.П. Технология 5-9 классы. Развернутое тематическое планирование по программе Симоненко В.Д. – Волгоград, «Учитель», 2008.
5. Карабанов И.А. Технология обработки древесины 5-9 кл. М. Просвещение, 2004.
6. Рихвк Э.В. Обработка древесины в школьных мастерских. –М. Просвещение, 1984.