Публикация статьи
статья

С.И. Гонежук.

Учитель адыгейского языка и литературы,

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

"Средняя общеобразовательная школа № 7 имени Н.Т. Джаримока"

а. Джиджихабль Теучежского района Республики Адыгея.

 «ТХЬАРКЪОХЪО ЮНЫС И1ОФШ1АГЪЭХЭМ Ш1УАГЪЭУ КЪАХЬЫРЭР» 

Мурадыр:    Тхьакъохъо Юныс ш1эныгъэлэжь 1офш1энэу                                                                 илъэсипш1 пчъагъэм къык1оц1 ыш1ыгъэхэм ямэхьанэ алъыгъэ1эсыгъэныр.

Зэфэхьысыжь к1эк1: Лъэпкъым хэти фэлэжьэн ылъэк1ыщт,  фэлэжьэн фай. Ау нахь ш1огъэшхо  къыфэзыхьын зылъэк1ыщтыр, нафэу, зэрэщытымк1э, ц1ыф гъэсагъэр ары.  Ащ фэдэхэм нахь благъэу нэ1уасэ афэхъунхэр дэеп, ш1уагъэ зыпылъ 1оф.

Литературэр: Тхылъэу: Тхьаркъохъо Ю. ищы1эныгъэрэ и1офш1агъэхэмрэ 2008 илъ.

2.Гъэзетэу «Адыгэ макъ» «Дунаир зэзыгъэзафэрэр ш1эныгъ» «Аскъэлэел1ым и1офш1эгъаб».

3. «Адыгэ ш1эныгъэм илэжьак1охэр» 2001г.

4. Адыгэ-черкесскэ энциклопедий.

Адыгэ Лъэпкъым непэ нахь зыкъыш1эжьэу, ишэн-зэхэш1ык1и, ыбзи , иорэди нахь къы1этыжьхэу зыригъэжьэгъэ лъэхъаным а 1офым къыхэщэу, ш1агъэ къытэу хэлажьэрэмэ  инэу тафэраз. Ахэмэ зэу ахэт тирайон щыщ к1алэу, Аскъэлае къуаджэ ик1элэ п1угъэу Тхьаркъохъо Юныс Аюбэ ыкъор. Лъэпкъым хэти фэлэжьэн ылъэк1ыщт, фэлэжьэни фай. Ау нахь ш1огъэшхо къыфэзыхьын зылъэк1ыщтыр, нафэу зэрэщытымк1э, ц1ыф гъэсагъэр ары.

 Хэт щыща , сыд фэдэ щы1эныгъа къызэпичыгъэр Тхьаркъохъо Юныс? Ар бэмэ дэгъоу аш1э, иц1ыфыгъэрэ и1ушыгъэрэ зынэсыхэрэм, фызэш1ок1ыщтыр зыфэдизым ащыгъузэрэр мак1эп. Арэу щытми июбилей зыщыхагъэнэфык1ырэ лъэхъаным ар зымыш1эу къытхэтхэм щыдгъэгъуазэмэ тш1оигъу щы1эныгъэ гъогу ш1агъоу къызэпичыгъэм.

Тхьаркъохъо Юныс гуманитарнэ ш1эныгъэхэм апылъ адыгэ республиканскэ институтым и1офыш1, филологие ш1эныгъэхэмк1э доктор , исэнэхьатк1э адыгабзэм дэлэжьагъ, ащк1э монографиеми гущы1алъэми , нэмык1ми хэутыгъэу 115-рэ и1, тхылъэу къыдигъэк1ыгъэр 20-м нэсыгъ.

   Ныбжьык1эгъу лъэхъан къин къык1угъэр, к1элэгъу чэфыгъо  къызэк1угъэхэм къахиубытагъэп. Ащ фэдэу илъэс гукъэк1ыжь дэих а блэк1ыгъэхэр.

    Юныс иц1ык1угъом гупсэфып1э итыгъэп, ш1оигъор зэзыгъотыл1эжьызэ еджагъэми ащыщыгъэп. Юныс еджэнэу ч1эхьэгъагъэп к1этхэжьык1э тэрэзэу зымыш1ырэ ятэу Тхьаркъохъо Аюбэ загъэт1ысым. Ащ дак1оу къэ1абэхи унагъор зыч1эс унэри атырахыгъ. Бын-унэгъо 1ужъур- нэбгырих, янэ яблэу-зыч1эсынхэ ямы1эу къэнагъэх. Сыда зыфитхэр, хэт етхьаусыхыл1энха? Хэк1ып1э лъыхъущтыгъэх. Т1эк1у теш1агъэу чылэм дэк1ыжьыгъэ унагъо горэм  ибгъэнышъхьэ унэ ц1ык1у, янэшэу Тыгъужъ Даутэ я1эпы1эгъоу къащэфыжьышъ, ащ ч1эхьэх.

Колхозым имэкъу ощх тещхи зэрэуш1уц1ыгъэм къыхэк1эу агъэмыси, арагъэубытыгъагъ.

Ятэ ахэмысэу, янэу Налмэс къин хэмык1эу ик1алэхэр ып1угъэх.

Хэгъэгу зэоуж илъэсхэри къиныгъэх. Ц1ыфмэ ашхыщтыр икъоу агъотыщтыгъэп, ащыгъыщтыр ащ фэд, шыкузэк1эт къы1ыпхыни, узыфаем урынэсынэу щы1агъэп . Джащ фэдэ лъэхъан Юныс я 8-рэ классыр къыухи , к1элэегъэджэ училищым ч1ахьэмэ ш1оигъоу 1946-47-рэ илъэс  еджэгъум, чылэм щыщ к1алэхэу , пшъэшъэжъыеу къыдэзыухыгъэхэр игъусэхэу Мыекъуапэ къызэк1ом экзаменхэр дэгъу дэдэк1э ытхи, аштэгъагъ.

К1элэегъэджэ училищым ч1эсыфэк1э, Юныс къинэу мак1эп пэк1эк1ыгъэр. Унэм ылъэныкъок1э къик1эу 1эпы1эгъу хъатэ щы1агъэп. Ау къинхэм къагъэщтагъэп. К1элэегъэджэ училищым ч1эсыфэк1э еджэк1о дэгъоу зыкъыгъэлъэгъуагъ , сыд фэдэрэ общественнэ пшъэрылъ фаш1ыгъэми, чанэу ыгъэцак1эщтыгъ, еджэфэ группэм истарэстэу къыхьыгъ , училищым щызэхэщэгъэ литкружокым и1офш1эн хэлажьэщтыгъ, ныбжьык1эхэр нахьыбэу ащ зэрэхэхьаным  къыфи1этыщтыгъэх. Юныс 1950-рэ илъэсым къызеухым, Мыекъуапэ къэралыгъотк1элэегъэджэ институтым  урысыбзэмрэ литературэмк1э ифакультет ч1эхьагъ. Институтым щеджэфэ к1элэегъэджэ училищым щыригъэжьэгъэгъэ 1офыр лъигъэк1отагъ. Гъэзетым матхэ, литкружокым и1офш1эны хэлажьэ, аужым къэшъок1о ансамблэ зэхещэ.  

           1967-рэ илъэсым  имэлылъфэгъу мазэ къыщегъэжьагъэу адыгабзэм пылъэу 1оф еш1э. Ш1эныгъэлэжь  сэнэхьатым хэш1ык1 куоу фыри1э хъугъэм къык1эк1уагъэх доктор ык1и профессор ц1э лъап1эхэр, ш1эныгъэхэмк1э Адыгэ Дунэе Академием иакадеми зэрэхъугъэр. Игъэхъэгъэш1ухэм къыфахьыгъэх Адыгеем ык1и урысые Федерацием ш1эныгъэхэмк1э язаслуженнэ 1офыш1эшхоу зэрэщытыр къэзыушыхьатырэ ц1э лъап1эхэр.

Ш1эныгъэлэжь 1офш1энэу илъэсипш1 пчъагъэм къык1оц1 анахь мэхьанэ зэритэу Тхьаркъохъо Юныс зыпылъыгъэхэм зык1э ащыщых адыгабзэ илъэныкъо зэфэшъхьафхэр, ащ истилистикэ ык1и бзэм икультурэ зылъы1эсырэр 1упк1эу зэхэфыгъэнхэр . Мы 1офыгъомэ афэгъэхьыгъэ 1офш1эгъипш1 пчъагъэ ащ къы1эк1эк1ыгъ. Ахэм ащыщых монографиехэу  адыгэ литературабзэм игъэпсык1эрэ ишапхъэхэмрэ алъэ зэрэтеуцуагъэхэм , адыгабзэм играмматикэ истилистикэ , ащ илексическэ ык1и игущы1э гъэпсык1эхэм афэгъэхьыгъэхэр . Джащ фэдэу адыгэ диалектхэм язэхэфын фэгъэхьыгъэ 1офыгъоми и1ахьэу хэлъыр мак1эп. Монографиеу к1эмгуе диалектым ык1и адыгэ диалектхэм азыфагу ащ щиубытырэм фэгъэхьыгъэу ытхыгъэр а 1офыгъомк1э ушэтын 1офш1эгъэ инэу алъытэ.

Тхьаркъуахъор охътэ к1ыхьэм анахь ишъыпкъэу зыпылъхэм ащыщых лексикографиемрэ лексикологиемрэ. Ащ икъэлэмыпэ къыпык1ыгъэхэм ащыщых адыгабзэм хэт синонимхэм яхьыл1эгъэ гущы1элъэ к1эк1ыр , адыгабзэм ифразеологизмэ гущы1алъэ, урыс-адыгэ фразиологическэ гущы1алъэр , адыгэ-урыс ык1и урыс-адыгэ гущы1алъэхэр.

  Аужырэ илъэсхэм 1офыбэ зыдиш1агъэр томит1оу  хъурэ урыс-адыгэ    гущы1алъэу зиапэрэ том къыдэк1ыгъэр ары.

Аужырэ илъэсхэм ащ зыдиш1агъэхэм ащыщых адыгабзэм изэхэфылъэ гущы1алъэрэ адыгэ орфографическэ гущы1алъэмрэ.

    Еджап1эхэм адыгабзэмк1э зэращырагъэджэщтхэ учебникхэм ык1и егъэджэн 1офымк1э 1эпы1эгъу хъущтхэм агъэхьазырыни 1офыбэ дэзыш1агъэхэм Юныс ащыщ. Я 3-5 классхэм апае «Адыгабзэ» зыфи1орэ учебник пчъагъэу «Лексикэр». Жабзэм икультур. «Адыгэ хьарыфхэм яшъэфхэр» зыфи1орэ егъэджэн 1эпы1эгъухэу еджап1эм щагъэфедэхэрэр ыгъэхьазырыгъэх.

Тхьаркъохъо Юныс адыгабзэм ибайныгъэ, идэхагъэ , ар дэгъоу зэбгъэш1эным мэхьанэу и1эм къари1ол1агъэр мак1эп. Ахэм ащыщых мыщ къык1элъык1охэрэр: «Уадыгэмэ адыгабзэ пш1эн фае. Ныдэлъфыбзэр о къыхэпхынэу щытэп, ар уянэ ыбз, уятэ ыбз; узщыщ ц1ыф лъэпкъым ыбз»;  «Уигущы1э чатэу бгъэбзэн плъэк1эу ухъуным пае бзэм и1эк1оц1 байныгъэхэр п1э къибгъэхьанхэ фае»; «О убзэ умыш1эжьэу, уилъэпкъ къырык1уагъэр ар непэ зыфэдэр , зэгупшысэрэр умыш1эхэу сыдэущтэу нэмык1 ц1ыфмэ уахэтыщта, зиц1ыф лъэпкърэ зыбзэрэ зыгъэлъэп1эхэрэ ц1ыфхэм сыдынэк1э уяплъыщта, сыдынэк1э къыоплъыщтха?»

  Тхьаркъохъо Юныс бзэш1эныгъэмк1э лъэгап1эу щы1эхэмк1э анэсынымк1э лъэк1эу и1эр къызщигъэлъэгъон ылъэк1ыгъэр Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтым 1офыш1э зы1охьажьыр ары. Мыпшъыжьэу, мышъхьахэу инэу 1оф зыдиш1эжьыгъ.

Юныс къыдигъэк1ыгъэ тхыльхэм афэгъэхьыгъэу филологие ш1эныгъэхэмк1э докторэу , профессорэу Блэгъожъ Зулкъарини адыгэ тхылъ тедзап1эм иредакторэу Хъут Казбеки, гуманитарнэ ш1эныгъэхэм апылъ Адыгэ республикэ институтым бзэмк1э исектор пащэу , филологие ш1эныгъэхэмк1э доктэрэу Мэрэтыкъо Къасим, нэмык1 ш1эныгъэлэжьхэми къатхыгъэр мак1эп.

Анахь гъэхъэгъэ инэу ыш1ыгъэмэ Юныс ащыщ докторскэ диссертациеу «Становление стилей и норм адыгейского литературного языка» зыфи1орэр.  Диссертацием бзэш1эныгъэмк1э институтэу Москва дэтым щытегущы1агъэх, докторыц1эри къыфагъэшъошагъ. Юныс бзэш1эныгъэм фэгъэхьыгъэ «научнэ 1офш1агъэхэр си1эмэ си1офш1эн ащ щысыухыгъ» ы1оу зигъэгупсэфыгъэп.  Ащ 1офш1агъэу и1эхэр щы1эныгъэм щыгъэфедэнхэм и1эмалхэр зэрихьагъэх. Бэрэ ащыплъэгъущгъагъэ ык1и ащызэхэпхыщтгъагъэ научнэ сесиехэм, конференциехэм ахэлажьэу. Бзэм ехьыл1эгъэ ш1эныгъэхэр ц1ыф жъугъэмэ зэралъигъэ1эсынхэм сыдигъок1и пылъыгъ. Ащ фэдэ 1офш1агъэхэр «Адыгэ макъэм» къыхиутыгъэх, журналэу «Зэкъошныгъэм» къыдэхьагъэх.

  Къызщыхъугъэ, зыщап1угъэ къуаджэм иеджап1э ик1элэегъаджэхэмрэ ик1элэеджак1охэмрэ за1уигъак1эмэ, адыгабзэм изэгъэш1энк1э адэгущы1эу, иш1уагъэ аригъэк1эу къафи1уатэу, ящык1эгъэ тхылъхэмк1э 1эпы1эгъу афэхъоуи хъугъэ.

Ш1эныгъэлэжьым наукэм фэгъэхьыгъэу зыпылъхэм адак1оу, общественнэ 1офш1энхэм ишъыпкъэу зэрахэлажьэрэр щытхъугъэк1э фэплъэгъунэу щыт. Адыгэ республикэ хасэр зызэхэщагъэм щыублагъэу пшъэрылъ гъэнэфагъэхэр щигъэцэк1агъэх. Анахьэу адыгэмэ шэнзэхэтык1э дахэу ахэлъыгъэхэр зыпкъ игъэуцожьынымк1э , нэмык1 хэгъэгухэм тилъэпкъэгъоу арысхэм блэгъэныгъэу адыти1эр гъэпытэгъэным, ахэмэ якъэк1ожьын афэгъэхьыгъэ1офыгъохэм адэмышъхьахыжьэу 1оф адиш1агъ.  1991-рэ илъэсым Адыгэ республикэм икъэшъок1о ансамблэу «Налмэсыр» тыркуем ис адыгэхэм адэжь к1огъагъэ. Ахэм ягъусэу Юныс адэк1огъагъ, мазэрэ къэтыгъ. Ш1эныгъэлэжьым тыркуем ис адыгэмэ ящы1эк1э- псэук1э, якультурэ, абзэ, я1офхэм язытетхэм защигъэгъозагъ, къызегъэзэжьым игукъэк1ыжьхэр зыдэт тхылъэу «Адыгэгур къытео» зыфи1орэр къыдигъэк1ыгъ.

Ц1ыфым хэлъ шэнхэу лъэшыныгъ, гук1эгъу, ц1ыфыгъэ, шъыпкъагъэ зыфэп1ощтхэр зэк1э Юныс хэлъыгъ. Юныс бэ зы1орэ ц1ыфмэ ащыщыгъэп, ы1орэр мак1эу, ыш1эрэр нахьыбэу къырык1уагъ. Иунагъок1э уплъагъэми, ар щысэтехып1эмэ ащыщ.

Шъыпкъэр п1ощтмэ Юныс 1офэу мыхъухэрэм зэк1эмэ агъэгумэк1ыгъ, лъэпкъым икультурэ къэ1этыжьыгъэным, ыбзэ, шэн-хабзэхэр къызэриухъумэнхэм, зэрэлъигъэк1отэнхэм иш1эныгъи, ык1уач1и ашъхьамысэу афигъэлэжьагъ.

Мыпшъыжьэу, емызэщыжьэу лъэпкъым фэлэжьэгъэ Тхьаркъохъо Юныс ижъуагъо адыгэ лъэпкъым къыфепсы, зипсауп1э зы1этэу, зыгъэдахэу щы1эимэ адыригъэштагъ. Наукэми, щы1эк1ак1эми ащ гъогу лъэгъуабэ ащыхищыгъ, лъэпкъыр зэригъэгуш1ощтым, зэри1этыщтым, ащ идахэ чыжьэу зэригъэ1ущтым пылъыгъ. «Насыпыр ежь ц1ыфым ы1эшъхьит1ук1э къелэжьы» а1о. Юныс ари ыушэтыгъ, арыни фай гушхуагъи, пытагъи къыхэзылъхьагъэр.

Пасэм бзылъфыгъэ 1уш дэдэ горэм еупч1ыгъэх: «Ц1ыфыр дунаем къытехьэмэ, ащ тетыным пае сыд анахь ищык1агъэр?» а1уи. Арыти, егупшыси бзылъфыгъэм  «Псауныгъэр » ары къари1уагъ. Ет1анэ егупшысагъ «Псауныгъэ уи1эу, ащ акъыл дыуимы1эжьмэ, ар икъугъэ хъурэп,»-  ы1уи акъылыр къыгуигъэхъожьыгъ. «Псауныгъэри дэгъу, акъылыри ц1ыфым ищык1агъ, ау ахэмэ насыпыр ахахъомэ лъэшэу ц1ыфымк1э шъхьапэ,»- насыпыри къыхигъэхъуагъ. «Джа къызфэс1уагъэмэ зэк1эмэ ц1ыфыр ащымык1э зыхъук1э, ц1ыфым идунае тхъагъоу, гухахъо хигъуатэу мэхъу» – ы1уагъ бзылъфыгъэм.  Непэ тызфызэрэугъоигъэ Тхьаркъохъо Юныс джа бзылъфыгъэм зыфи1огъэ 1офыгъо дахэхэр зэк1э хьэмлэшк1о дахэ фэдэу къещэк1ыгъэх, ахэмэ ежь жъыутэхэу къахэщы. Псауныгъэ дахэмрэ акъылымрэ зэдаштэхэу тхыгъэ хъугъэ мы непэ 1офш1агъабэу Юныс тапашъхьэ къырилъхьагъэхэр.

Непэ Юныс къытхэмытыжьми ригъэджэгъабэ ежь 1офш1агъэу фэхъужьгъагъэхэу научнэ дунаим ч1ып1э гъэнэфагъэр щызыубытыгъэхэм и1офш1агъэхэр щылъагъэк1уатэх.