Беседа "Ёзулуг эр кижи"
методическая разработка на тему

Беседа: «Ёзулуг эр кижи»

«Хунчугеш» уруглар садынын

музыка башкызы

Анай-оол Б. М.

Сорулгазы: Оолдарны бичиизинден тура боттарынын эр адынга толептиг болурунга кижизидер, мозу-шынарынче, бот-кижизидилгезинче кол кичээнгейни углаарынга ооредир.

Дерилгези: Улегер домактар бижээш аскан плакаттар.

Башкы: Эргим хундулуг оолдар, ада-иелер!!! Богун болза бис эр кижилер дугайында чугааны кылыр бис. Ёзулуг эр кижилер кандыг болур ужурлугул?

Торел болукту, аймакты, чонну баштаар кижилер эр улус болур. Оол уругнун карактарындан-на оон кандыг кижи дээрзин эскерип болур.

«Хатчыл чернин ыяжы дагыр,

Кайгал эрнин кара оттуг».

Эр кижи сагыыр ужурларлыг, улстун чаагай чанчылдарынга ооредир.

        Тываларнын аас-чогаалында эр кижинин дугайында хой-хой ханы бодалдар илереттинген. Дараазында улегер домактар ону бадыткап турар:

«Эр адым олурурнун орнунга,

Эр бодум олгеним дээре!»

«Ада олур – оглу артар,

Аът олур – баглаажы артар».

Бергелерни ажып эртеринге  баш бурунгаар бодун белеткээри амыдыралдын негелдези. Эр кижи чуртталгазында тос бергени эртип шыдаар кылдыр ооредир:

1. Тос-тостун соогунда дадыгар.
2. Тос харлыында чарыш аъды мунар, адазынга эш болур, эмдик аът ооредир.
3. Тос кулаш сыдымнын ээзи болур.
4. Эр кижи эр эжинге шынчы болур.
5. Олум ажыын шыдажып эртер.

- Оске чуртка сырыннавайн чоруур.

- Орт халавын ажып эртер.

- Чашпаа кижиге алыспас.

6. Эр кижи оруун оруктаар, тос хемни кежер.

7. Бодунун назынынын иштинде амыдыралдын тос артын ажар ужурлуг. Тутканын салбас, а кылганын будурер: улуг херек улуг арт болур.

8. Назынынын иштинде тос Тандынын кежиин четтирер ужурлуг. «Тос бергеге» торулбазы дээрге эр хиндиктиг кижи бурузунун сагыыр дуруму болур.

        Оол уругнун кижизиг , чараш аажы-чаны, оон эр будужу, сагыш-сеткилинин байлаа, иштики культуразы, чонунун тоогузу, шажын-чудулгезин эки билиринден,аянныг кеттинеринден, улугну улуг деп, бичиини бичи деп хундулеп билиринден, ак сеткилдиинден, ажылгырындан, огбелернин торээн дылын тергиин эки билиринден база кончуг хамааржыр. Эр кижи эрес эзир ышкаш ораннарны, октаргайны дескиндир «ужуп» чоруур, оон доктаап, хонган черлеринге ону кижилер:

- «Адан адаан адын кымыл, оглуи?» - деп айтырар. Эр кижи орукташкак кижилернин айтырыынга топтуг харыылап, бодунун худа адын адап, ада-иезин, аймак-торелдерин таныштырар. Эр кижи эпчок, багай чанныг болбас, эр адынга толептиг чоруур, адазынын адын сыкпас. Бир эвес оолдун адын адааш, адазынын адын база кошкаш, оларнын дугайында «оодежок ажашкылар» дижир болза, ол дег ыянчыг чуве турар бе?

        «Ада олурунун орнунга боду олгени дээре» деп, чоннун мерген чагыглары бар болгай. Эр кижи огделернин, аймак-торел чонунун адын бужартадыр болза, бодунун-на торел-доргулунун адын баскыратканы-дыр.

        Эр кижинин эртер оруунга кандыг бергелер таваржып болурул? Оон чурттап эртер назынында шаптараазыннар эвээш эвес таварыр. Эр кижи оларны ажып эртер апаар. Эзер дергизинден туттунуп, аът мунуп, хой кадарып шыдаар, тараа, сиген кезилдезинге киржиптер апаргаш, оол адазынын дузалакчызы болур, а 13 харлыында ада-иезинге, торелдеринге, оске-даа улуска бодунун эр шинчизин коргузе бээр.

        Тыва кижинин толу шевер, дарган болур. Оолдар бичиизинден-не адаларындан баг-биле, ыяш, демир, хулер-биле эр кижинин эт-херекселдери, аътка херек эзер-чуген аймаан кылып ооредир.

        Элээди оолдар ачазы, акы-дунмалары-биле кады арт-сын ажып, аян-чорукка чоруур, кандыг-даа ажыл-херекти кылчыр, эртем-билиг-биле боттарын чепсеглеп, ооренир, чажындан-на ажыл-ишке кызымак, орлан-шоваа, бергелерни тоовас, ёзулуг эр шинчилиг болур. Аът-холун мунуп, аал-чурттунун кандыг-даа ажыл-херээн углап башкарарынга киржир. Эрес эрлер аалынга ёзулуг ээ, даянгыыш, ог-булезинин азыракчызы болурлар.

Башкы: Богунгу чугаалашкан чуулувустуен чуну билип алдынар, оолдар?

Кижи бичиизинден тура кандыг болур ужурлугул?

Ынчангаш эр кижи адазынын чоленгиижи, идегели болганда, кажан-даа ада-иезинин чугаазын, чагыг-сумезин дыннап чоруур. Эр кижи каяа-даа чорда, чораан черинге баштай адазынын адын айтырар болгай. Ынчангаш  аданар адын сыкпайн, толептиг оолдары болуп чорурунарны кузедим, оолдар!!!.

Ажыглаан литература:

1. Казырыкпай Б. О. Эр чол. – Кызыл, 2001
2. Кенин-Лопсан М. Б. Тыва чоннун бурунгу ужурлары. – Кызы, 1994.