Универсаль уку гамәлләре
учебно-методический материал

Универсаль уку гамәлләре составында белем бирүнең төп максатларына ярашлы 4 блок аерып күрсәтелә:

1. Шәхескә бәйле гамәлләр
2. Юнәлеш алуга караган гамәлләр
3. Танып белү гамәлләре
4. Коммуникатив гамәлләр

Шәхескә караган универсаль гамәлләр укучыга әхлак

нормаларын белергә, эш-кыланышларны һәм вакыйгаларны кабул ителгән тәртип нормалары белән чагыштырырга, тәртибеңә бәя бирергә өйрәтәләр. Монда 3 төрле гамәл аерып күрсәтелә: 1) шәхси, һөнәри, тормышта үзбилгеләнү; 2) мәгънә барлыкка китерү: укуның нәтиҗәсе белән этәргече арасында мөнәсәбәт урнаштыру; 3) әхлак, этика нормалары кысаларында үз урыныңны билгеләү, юнәлеш ала белү, үзләштерелгәнгә бәя бирү.

Юнәлеш алуга (регулятив) караган гамәлләр балаларга үзләренең уку эшчәнлеген оештыру мөмкинлеге бирә. Мондый гамәлләргә түбәндәгеләр керә:

• максат кую – үзләштерелгән белән таныш булмаганны чагыштырып, хәл ителергә тиешле уку бурычын кую;
• планлаштыру – азаккы нәтиҗәне күз алдында тортып, ике арадагы максатларның эзлеклелеген билгеләү, план төзү, эш тәртибен билгеләү;
• прогноз кую – көтелгән нәтиҗәне  сиземләү;
• тикшерү – бирелгән үрнәктән тайпылыш яки аермалык булу-булмавын ачыклау максатыннан эш алымын һәм аның нәтиҗәсен бирелгән үрнәк белән чагыштыру;
• коррекция – башкарылган эш, аның нәтиҗәсе үрнәк белән туры килмәгәндә, планга өстәмәләр һәм төзәтмәләр кертү;
• бәяләү – үзләштерелгән һәм үзләштереләсе белемнәрне аера белү, үзләштерелгәннең сыйфатын һәм белү дәрәҗәсен аңлау;
• үзрегуляция – көч һәм энергияне туплау, ихтыяр көче кую (дәлилләр бәрелеше булган очракта кирәклесен сайлау), каршылыкларны җиңеп чыгу сәләтенә ия булу.

Танып белүнең универсаль гамәлләре гомумуку, логик, проблема кую һәм аны чишү гамәлләрен берләштерә.

Гомумуку универсаль гамәлләре:

• танып белү максатын мөстәкыйль рәвештә аерып алу һәм әйтеп бирү;
• кирәкле информацияне эзләп табу, компьютер чараларын куллану;
• белемнәрне структуралау, ягъни тәртипкә салу;
• уй-фикерне сөйләмә һәм язма формада аңлап һәм ирекле оештыру;
• бурычларны үтәүнең нәтиҗәле ысулларын сайлау;
• рефлексия – эш-хәрәкәтләрнең алымнарын һәм шартларын, эшчәнлекнең барышын һәм нәтиҗәләрен тикшереп һәм бәяләп бару;
• текст укуның максатын аңлап һәм уку төрен шул максаттан чыгып сайлау нәтиҗәсендә аңлап укуга ирешү;

Танып белүнең универсаль гамәлләре арасында аерым бер төркем – тамга-символик гамәлләр бар:

• модельләштерү
• әзер модельне үзгәртү.

Логик универсаль уку гамәлләре:

• анализ – төп һәм мөһим булмаган билгеләрен аерып алу өчен, объектны тикшерү;
• синтез – аерым кисәкләрдән бер бөтен төзү, кирәк булганда, җитмәгән компонентлар  өстәү;
• объектларны чагыштыру, төркемләү өчен нигез һәм критерийлар сайлый белү;
• төшенчәгә китереп җиткерү, нәтиҗә чыгару;
• сәбәпле-нәтиҗәле мөнәсәбәтләрне ачыклау;
• фикер йөртүнең логик чылбырын тезү;
• исбатлау;
• гипотеза әйтү һәм аны дәлилләү.

Проблема кую һәм аны чишү:

• проблеманы кыска һәм ачык итеп әйтү;
• иҗатка һәм эзләнүгә корылган проблемаларның чишелеш алымнарын мөстәкыйль табу.

Коммуникатив гамәлләргә  түбәндәгеләр керә:

• укытучы һәм сыйныфташлар белән  хезмәттәшлекне планлаштыру;
• сораулар кую – информация эзләү, туплауда хезмәттәшлек;
• конфликтларны чишү;
• әңгәмәдәшнең тәртибенә җитәкчелек итү;
• үз фикереңне тулы һәм төгә итеп әйтә белү.

Универсаль уку гамәлләре

  УУГ – укучының  белем ала белүе, ягъни аңлы һәм актив социаль тәҗрибә туплау юлы белән мөстәкыйль рәвештә үсеше һәм камилләшүе.

Танып-белү УУГ

• фәнни-тикшеренү, проект эшләрен (танып-белү, фәнни-тикшеренү, конструктор, социаль) үтәү нигезләре;
• укытучы җитәкчелегендә тәҗрибәләр, күзәтүләр алып бару;
• китапханә ресурсларын һәм Интернет челтәрен кулланып, киңәйтелгән мәгълүматны эзләү;
• төшенчәләргә билгеләмә бирү, гомумиләштерү, классификацияләү, дәлилләү, анализлау һ.б.;
• карап чыгу, танышу, өйрәнү, үзләштерү һәм эзләнү максатына караган уку төрләрен үзләштерү;
• текстларны структуралаштыру, төп һәм икенчел булган мәгълүматны аеру, текстның төп фикерен, тасвирланган вакыйгаларның эзлеклелеген төзү;
• метафоралар белән эшләү – сөйләмдә сүзләрнең күчерелмә мәгънәсен аңлау һәм җөмләләр төзү.

Коммуникатив УУГ

• төрле фикерләрне, позицияләрне исәпкә алу, үзара яраклаштырырга омтылу;
• уртак эшчәнлек барышында үз фикереңне формалаштыра белү, аны башкаларның фикерләре белән чагыштыру, дәлилли белү;
• оппонентка үз фикереңне тыныч, ачык итеп әйтә, дәлилли белү;
• төрле коммуникатив максатлардан чыгып, телдәге чараларны дөрес куллану, телдән һәм язма сөйләм күнекмәләренә ия булу, контексттан чыгып, монолог төзү;
• төркемдә эшли белү – хезмәттәшлек мөнәсәбәтләре урнаштыру, продуктив хезмәткә омтылу, төркемдәге эшкә яшьтәшләреңне җәлеп итү, яшьтәшләрең һәм үзеңнән өлкәннәр белән нәтиҗәле, продуктив эшчәнлек оештыру;
• коммуникатив рефлексия (башка кеше позициясеннән бәяләү) алымнарын куллана белү;

Регулятив УУГ

• яңа максатлар кую, практик мәсьәләне танып-белүгә әйләндерү;
• максатка ирешү юлларын планлаштыру;
• мөстәкыйль рәвештә үз вакытың белән идарә итү, аны контрольдә тоту;
• килешүләр ярдәмендә проблемалы ситуацияләрдән чыгу;
• кабул ителгән карарларның дөреслеген мөстәкыйль рәвештә бәяләү, төрле үзгәрешләр кертү.

  Универсаль уку гамәлләре төрләре  (УУД)