Ризаэтдин Газизовның татар телен үстерүдә методик мирасы
презентация к уроку по теме

Слайд 1

Гарәфетдинова Алия Гомәр кызы , татар теле һәм әдәбияты укытучысы Ризаэтдин Газизовның татар телен үстерүдә методик мирасы Казан шәһәре Совет районының 178 нче Мәгариф үзәге

Слайд 2

Риза Газизов хәзерге Менделеев районы Турай авылында 1894 елның 28 августында дөньяга килә . Башлангыч белемне туган авылында мәдрәсәдә ала. 1906 елда Сәлахетдин карт 11 яшьлек Ризаны үзенең кадимилеге белән дан тоткан Ишми ишан мәдрәсәсенә илтә . Өч ел « гыйлем өстәгәч », Риза Газизов , тәртипләрдән канәгать булмыйча , Казанга китә . Риза Казанга килгәч , өч ел буе рус теленнән сабак ала һәм , 120 кешенең берсе буларак , 1912 елда Казандагы «Учительская школа»га имтихан тота . Әлеге мәктәпкә кабул ителгән 18 укучы арасында Риза да була . Укуны тәмамлагач , ул патша армиясенә алына һәм Казан хәрби училищесына җибәрелә . 1917 елгы октябрь вакыйгаларын Р.Газизов Казанда каршылый . Революция җиңгәч , халык укытучысы буларак , аны армиядән азат итәләр . Ул яңадан укыту эшенә кайта .

Слайд 3

1922 елның көзендә Риза ага, Казанга кайтып , мәгариф эшенә керешә . Шул ук вакытта рус һәм татар телләрен укыту методикасы белән дә шөгыльләнә . 1924 елда аның профессор Мөхетдин Корбангалиев белән берлектә язылган беренче хезмәте — «Грамматика татарского языка в сравнении с грамматикой русского языка» исемле китабы басылып чыга . Шушы елларда ул « Мәгариф » журналының редактор урынбасары булып эшли , университетта лекцияләр укый . 1926 һәм 1932 елларда аның татарча-русча сүзлеге , «Учебник татарского языка для русских школ» исемле дәреслеге , 1938 елда «Фонетика и морфология русского языка в таблицах», «Сопоставительная грамматика татарского и русского языков», 1940 , 1952, 1959 елларда татарча-русча сүзлеге , 1947, 1949 елларда «Фонетика и морфология русского языка в таблицах» ( тулыландырылган басма), 1952 елда «Русский букварь для татар- ских школ» (III—IV һәм VII класслар өчен ), «Учебник русского языка для татарских школ» исемле дәреслекләре басылып чыга .

Слайд 4

1940 елда Татар теле, әдәбияты һәм тарихы фәнни-тикшеренү институты ачылгач , Риза ага шунда эшкә урнаша . Бөек Ватан сугышы башлангач , ул Совет Армиясе сафларына алына . 1944 елның ахырында исә , армиядән кайткач , шул ук институтта рус теле секторының мөдире һәм өлкән фәнни хезмәткәре булып эшли башлый . СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы оештырылу белән , Риза Газизов (1945 ел) Тел, әдәбият һәм тарих институтында эшләвен , бер үк вакытта педагогика институтында һәм университетта укыту эшен дәвам иттерә , үзе укыта торган рус һәм татар телләренең чагыштырмалы грамматика курсын эшкәртә , программаларын төзи .

Слайд 5

Р.С.Газизовның 1941 елда М.Сударчиков белән берлектә язган “Сборник упражнений по грамматике и развитию устной и письменной речи” исемле укытучылар һәм укучылар өчен гамәли һәм фәнни кулланмасы игътибарга лаек . Бу җыентыкта грамматик, лексик , стилистик материал зур урын алып тора . Биредә тел материалын өйрәткәндә , орфоэпия, сүз ясалышы , исем , сыйфат , сан, алмашлык , хикәя фигыль , сыйфат фигыль , хәл фигыль , рәвешләрне үзләштерү күздә тотыла .

Слайд 6

Риза Газизов 1947 елда Тел, әдәбият һәм тарих институтының гыйльми секретаре итеп билгеләнә . Эше бик мәшәкатьле булуга карамастан , ул 4 томлык русча-татарча сүзлек төзү эшен оештырып җибәрә , лексикография группасына җитәкчелек итә , үзе дә сүзлекнең зур өлешен төзешә һәм аны редакцияли . Бу сүзлек 1955—1959 елларда басылып чыга . 1960 елда «Татарский язык» исемле , татар телен яхшы белмәгән яки оныта башлаган татарлар өчен файдалы кулланма да төзи . Р.С.Газизовның фундаменталь хезмәте булып «Сопоставительная грамматика татарского и русского языков” (1959, 1966, 1977) дигән китабы тора. Соңрак чыккан чагыштырма грамматикалар Р.С.Газизовның әлеге китабына нигезләнеп эшләнделәр ( З.М.Вәлиуллина , Л.К.Бәйрәмова , К.З.Зиннәтуллина , Ф.С.Сафиуллина , Р.Р.Җамалетдинов һ.б .).

Слайд 7

Р.С.Газизов иң беренчеләрдән булып комплекслап укыту методы һәм лаборатория методы н сынап караучы , бу ысулларны куллануның теориясен язучы . Аның “ Мәгариф ” журналында бик еш кына әлеге уку-укыту системасы белән бәйле мәкаләләре басылып тора. 1925 елда басылган “ Мәктәп күргәзмәләре турында ” дигән мәкаләсендә методист мәктәпнең бурычы - “ балаларны тормышка өйрәтү , шулай булгач , үзебезгә арасы һәм вакыты да якынрак булган әйберләрне өйрәнү белән башларга кирәклеге һәркемгә ачык билгеле : гаилә , мәктәп һәм заманачылыктан башларга кирәк . Безгә мәктәп күргәзмәләрен оештырып , мәктәп музейлары ясарга кирәк ”- ди автор .

Слайд 8

Р.С.Газизов телебезнең табигатенә туры килгән фонетик принципны яклый , “ балаларны дәрес язарга өйрәтү эше күпкә җиңеләер , язуга өйрәтү белән беррәттән сөйләшергә өйрәтү эше дә алып барылыр ” дип ассызыклый .

Слайд 9

Шулай итеп , Риза Газизов – татар телен укыту методикасы тарихында татар һәм рус телләрен укыту методикасында тирән эз калдырган методист . М.Х. Корбангалиев белән берлектә татар һәм рус телләрен чагыштырып өйрәнүне башлап җибәрүче икетелле сүзлекләр төзү принципларын эшләүче галим . галимнең хезмәтләре лексикография, татар һәм рус телләренең чагыштырма грамматикасына карый . татарча-русча һәм русча-татарча сүзлекләр төзүдә катнаша . мәктәпләр өчен дәреслекләр , уку ярдәмлекләре авторы. К . Н асыйриның « Ә нмүзәҗ » китабын рус теленә тәрҗемә итә (1975).

Слайд 10

Р.С.Газизовның утыздан артык хезмәте татар телен рус теле белән чагыштырып өйрәнүгә багышланган . Аның хезмәтләрендә урын алган принциплар , ысуллар һәм кулланылган алымнар , күнегүләр һәм башка материаллар хәзерге тел укыту методикасында әһәмиятле роль уйныйлар . Р.С.Газизов татар укучыларын рус теленә өйрәтүгә күп көч куя, татар һәм рус телләренең чагыштырма грамматикасын бик яхшы белә . Аның инициативасы белән “Совет мәктәбе ” журналында татар мәктәпләрендә рус телен өйрәнүгә багышланган бер бүлек ачыла . Р.С.Газизовның әле беркем тарафыннан өйрәнелмәгән мәкаләләре , хезмәтләре киләчәктә татар телен укыту барышында файдаланырга , аның фикерләре , эш тәҗрибәләре , һичшиксез , истә тотылырга тиеш .

Слайд 11

Галимнең төп хезмәтләре: Русча-татарча сүзлек : Башлангыч мәктәпләр өчен . Казан, 1948; Учебник татарского языка для русских школ. Казань, 1926; “Комплекс системасында ана теле укыту юллары ” ( Авторлары - Р.С.Газизов , М.Х.Корбангалиев , Х.Бәдигый ) 1926 “ Татарлардан башкаларга татар теле дәреслеге”н ( М.Х.Корбангалиев белән берлектә ). Казан, 1931. Сравнительная грамматика русского и татарского языков. Казань, 1940; Газизов Р. Татарский язык (для самостоятельно изучающих) / - Казань: Татгосиздат , 1960. Фонетика и морфология русского языка в таблицах. Казань, 1968; Сопоставительная грамматика татарского и русского языков. Казань, 1977.