Агууехэ Илалтада манай нютагай дайнай ара талын худэлмэридэ хабаадагшадай оруулалта
материал по краеведению на тему

Буряад Республикын эрдэм ухаанай ба hуралсалай министерство

Баргажан аймагай «Хилганын хγсэд дунда  hургуули»

Темэ: «Агууехэ Илалтада манай нютагай дайнай ара талын

хγдэлмэридэ хабаадагшадай оруулалта».

Дγγргэгшэ: 6-дахи ангиин hурагша

Гармаева Дулгар

Хγтэлэгшэ: буряад хэлэ ба литературын

багша Тыхеева С.Н.,

4-дэхи секции «Мγнхэ дурасхаал»

2012 он

Гаршаг.

1. Оршол.
2. Гол хуби.

1. Буряад оромнай дайнай эхиндэ.
2. Баргажанай  аймаг Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнай γедэ.

III.       Манай нютагайхидай Агууехэ Илалтада оруулалта.

3. Тγгэсхэл.
4. Хэрэглэhэн литература.
5. Хабсаргалта.

Оршол.

Эсэгэ Ороноо хамгаалгын агууехэ дайнай  γнгэрhθθр аяар 67 жэл болохонь. Тэрэ хγшэр дайнай сэмγγн жэлнγγд холодожол-холодожол байна. Эсэгын дайнда хэhэн габьяа ба баатаршалга тухай  газетэ, журнал ба номууд соо хэлэгдэжэ, бэшэгдэжэ байдаг. Эсэгын дайнай урдахи ба дайнай γеын ажалшад ба тэдэнэй хуби заяан, дайнай γе, арад зоной байдал тухай залуушуулнай бага зэргэ мэдэнэ. Тиихэдээ бидэ дайнай ара талын хγдэлмэридэ хабаадагшад ба тэдэнэй Илалтада хэhэн оруулалта  тухайнь шэнжэлэлгэ хэжэ, олон тоото зондо хθθрэхэ гэhэн хγсэлэнтэй байнабди. Юундэб гэхэдэ hара жэлнγγдэй ошохо бγри ажалай болон дайнай ветеранууд γсθθн боложол байна. Энээн дээрэhээ манай хэhэн ажалай бодото удха гаража ерэнэ.

        Мγнθθ манай «Хилганын» хγдθθ hуурида         32 дайнай ара талын ветеранууд ажаhуудаг. Тэдэнэй олонхинь наhанhаа ошоhон, тиигэбэшье тэдэнэй хэhэн ажал габьяа арадай мγнхэ дурасхаалда байха.

Шэнжэлгын ажал хэхэдээ, бидэ Агууехэ дайнай ара талын хγдэлмэридэ хабаадаhан зоноор уулзажа, хθθрэлдθθ γнгэргэжэ, уран hайханай ба эрдэм ухаанай литература γзэжэ, архивhаа мэдээнγγдые абажа хэрэглээбди. Дайнай ара талын ветерануудтай уулзажа байхада, зариманиинь тэрэ γе тухай hанаха дурагγй байба. Юундэб гэхэдэ, хγн бγхэндэнь хγндэ, γбшэнтэй шэнги. Yнгэрhэн сагаа дахин уудалжа hанаагаа зобоно. Олонхинь дайнда тγрэл гаралаа, эхэ эсэгэеэ, дγтын нγхэрθθ алдаhан юм. Тэрэ гэhээр бγхы хуби заяаниинь хубилhан байна.

 Зорилго: Хилгана ба Борогол hууринуудай дайнай ара талын ветерануудай агууехэ Илалтада хэhэн оруулалта тухай хэлэжэ γгэхэ.

Задачанууд: - дайнай ара талын ветерануудай намтар  ба тэрэ γеын ажабайдалтай танилсаха, hургуулиин музей сооhоо мэдээнγγдые абаха;

•  Эсэгэ Ороноо хамгаалгын агууехэ дайнда хэhэн ажалай баатаршалга тухай мэдээсэл суглуулха;
•  Мультимедиа-презентаци бγтээхэ;

1. Буряад оромнай дайнай эхиндэ.

1941 он… Эсэгэ Ороноо хамгаалгын дайн эхилбэ гэhэн мэдээсэл хаа-хаанагуур дуулдаба. Бγхы Совет арад зон Эсэгэ Ороноо хамгаалгада бодобо. Илалтын зам хγсэд хγндэ байгаа бэлэй. 20 миллион шахуу зон энэ дайнда наhа бараа.

Бγхы орондомной   экономикын шэнэдхэн байгуулга дайнай сагай эрилтээр хубилба. «Хамаг юумэеэ ба арга шадалаа Илалтада γгэхэ, фронтдо -туhалха!» -  гэhэн уряал арад зондо соносхогдоо. Манайшье нютаг энэ уряалые  дэмжэбэ. Бγхы ажалша арад зон хγдθθажахын ба промышленностиин  ашаг шэмэ ехэ болгохо гэжэ оролдобо. Аймаг бγхэндэ тγсэб дγγргэлгын социалистическэ мγрысθθнγγд эмхидхэгдээ.

 Тγмэр тушаа суглуулбаряар предприяти болон колхоз совхозуудта туhа   хγргэлгын ажал ябуулагдажа эхилээ, ологдоhон мγнгыень фронтдо  эльгээгдэдэг hэн.

Дайнай тγрγγшын γдэрнγγдтэ хγдθθ нютагуудта ажаллаха зоной асуудал гараад ерээ. Юундэб гэхэдэ,  1942 оной январь hара болотор бγхы аймагуудhаа 1300 гаран трактористнууд, жолоошод ба комбайнернууд фронтдо татуулагдаhан байгаа. Yшθθ тиихэдэ ехэнхи колхозуудай хγтэлбэрилэгшэд сэрэгтэ татуулагдаhан юм. Тиимэhээ хγдθθ ажахыда хγндэшэг байдал тогтогдоо.

1943 оной  эхиндэ 65% колхозой хγтэлбэрилэгшэд hэлгэгдээд байгаа. Колхозой хγтэлбэридэ бага зэргэ дγй дγршэлтэй, залуу ажалшад ерээ.

          Хэр бээ дайнай урда тээ хамтын ажалда ехэнхинь эрэшγγл байгаа hаа, харин дайнай сагта хамаг юумэнэй эхиндэ эхэнэр зон диилэнхи байгаа.

Тэрэ γедэ γшθθ хγдθθажахыда гол ажалша зониинь хэд болооб гэхэдэ, 10-14 наhатай γхибγγд. Тиимэ дээрэhээ  хγгшэн ба наhажаал зон ниитын хэрэг ажалда бусаха баатай болоо.   Буряадтамнай бγхы дээрээ 19 мянган γхибγγд ажаллаhан тγγхэтэй.        

2. Баргажанай  аймаг Эсэгэ Ороноо хамгаалгын агууехэ дайнай γедэ .

Эсэгэ Ороноо хамгаалгын дайнай эхилхэдэ манайшье нютагта митингнууд γнгэргэгдθθ. Митингын хабаадагшад хамтын ажалшадые социалистическэ мγрысθθ γнгэрэгэхэ гэжэ  уряалба.  

Сталинай нэрэмжэтэ артелиинхид хоер γдэрэй туршада hγ тушаалгаар тγсэбθθ дγγргэжэ, жэшээ харуулаа.

Уроогой hууриин "Большевиг"-ай ажалшад  7625 тγхэриг банкда оруулаа.

 Тиихэдэ  хамгаалгын жасада гансашье мγнгэ бэшэ, γшθθ ажалай γдэрнγγд, эдеэ хоол, шубуу, γхэр мал г.м.оруулагдадаг байгаа юм.

Карл Марксай нэрэмжэтэ колхозойхид 1667 ажалай γдэрнγγдые, 825 тγхэриг, 3 центнер хилээмэ, 10 толгой мал тушаагаа.

Мургуун hууринхид 374 тγхэриг, 13 толгой хони, 7 тахяа, 8 кг нооhо, 61 кг зэд, 34 хониной арhа г.м.

        Тиихэдэ Баргажанаархин бγхы Совет гγрэнэйнгθθ ажалша зон шэнги аргагγй габьяа, хγсэл шадалаа, зоригоо нэгэдхэн, дайсанай урдаhаа тэмсэхээ бодоhон юм.

3. Манай нютагайхидай Агууехэ Илалтада оруулалта.

Манай аймагай Борогол Хилгана hууринуудhаа хамта дээрээ 189 хγн сэрэгтэ татагдаа.108сэрэгшэн баатарай γхэлθθр унаhан, 27 - hураггγй γгы болошоо. Дайнай γедэ нютагhаамнай хэды олон центнер hγ, хилээмэ, мяха, тоhо, нооhо г.м ашаагдаа. Тиихэдэ мγнгθθр болон адуу малаар  тушаагдаhан байна.

Нютагаймнай дайнай ара талын хγдэлмэридэ хабаадагшад тэрэ сэмγγн сагта ехэнхидээ багашуул, эхэнэр ба наhатайшуул байhан.hаял арбатай гγ, али арба гараад ябаhан зон. Yмдэхэ хубсаhагγй, эдихэ хоолгγй, γлэн хооhон наhаяа гунигтайгаар  hанана. Хэдышье фронтhоо холо  нютагта ажаhуухадаа, тэрэ γеын хуулиин еhоор, эрилтээр, булта зонтой адли нэгэ дайнай амисхалаар амилжа, илалтын тγлθθ бэеэ хайрлангγй ажаллаhан бэлэй. Тиихэ зуураа тэрэ гашуудалта байдалай гэршэнγγд болоhон юм. Хγн бγхэниинь аргагγй ехэ харюусалгатай  даабари хэжэ байhанаа мэдэдэг байhан бшуу. Тэдэнэр «илахабди» гэжэ нэгэшье этигэжэ ядангγй, бγхы хамаг арга шадалаа, эдихэ юумэеэ фронтдо γгэдэг hэн.

Дайнай эхилхэдэ олонхи γхибγγд hургуулияа орхихо баатай болоо. Yхибγγдэй дунда олон γншэн хγбγγд дайралдадаг байгаа. Тиигэбэ яабашье тγрэлхидынь гγ, али хγршэнэрынь туhалдаг hэн.

Санга Урбадаевич Будаевай (78 наhатай) дурадхалаар: «Дайнай эхилхэдэ би 7 наhатай байгааб, харин ахамни 10–тай байгаа. Эхэ эсэгэмнай эртэ наhа бараа. Тγрэлэйхиднай туhалжа, хамhалсаа.Yбэлэй сагта γбдэгтэ саhан соо модо бэлдэлгэдэ гаража, модоной гэшγγдые hγхθθр сабшажа, бэлдэдэг hэмди. Бγхэли жэлдээ ехэ бага илгаагγй ажал хэжэ хγдэржэжэ, ехэшγγлдэ туhалсажа ябадаг бэлэйбди.Yбэлэй хγйтэндэ муу хубсаhатай, ганса нэгэ халаашатай, отолhон тγлеэгынь γрхэртэ ашажа хγнтэйн тала газарай байрада абаашадаг  байгаабди. Ехэнхидээ  γрхэрθθр, хаа-яа мореор ажалаа дγγргэдэг hэмди. Нэгэ γдэр соо хоер ехэ ашаа абаадажа γрдидэг hэмди, юундэб гэхэдэ харгымнай холо, ашаамнай хγндэ байдаг бэлэй. Заримандаа 10 километр  хγрэтэр болодог hэн. Тиигэжэ ашаhанай hγγлээр, 5-6 шарга ашаатай  хγбγγд тэрэ холын замда  гарадаг бэлэйбди.

Тиихэ зуураа  гар тээрмээр талха тээрмэдэжэ γрдидэг hэмди. Тээрмэдэхэдээ  тусхай хэрэгсэл хэрэглэжэ, тэрээн руугаа моридые оруулжа, харин хойноhоонь нэгэ туугааша ябагша hэн.

Хабарай сагта тарилгын урда тээ газараа борнойлсодог байгаабди. Эндэ баhал γрхэрθθр ажалаа  хэдэг  байгаа. hγγлээрнь газар хахалган эхилхэ.Олонхинь эндэ багашуул  ябаа. Ехэшγγл плугай хойноhоо ябадаг бэлэй. Хабарай тарилгадаа олоороо гараахаа оролдодог hэн. Юундэб гэхэдэ, ехэ талмай орооhоор хаяжа γрдихэ хэрэгтэй байгаа. Бγхы юумэн гараар  хэгдээ. Булта зон аргагγй ехээр эсэдэг бэлэй.

Хаанашье, ямаршье ажалда γхибγγдые хэрэглэдэг байгаа.

Зундаа хони хайшалгын газар хγрэтэр 4-5 км ябажа, гараар нэгэ γдэр соо 40-50 хони  хайшалдаг hэмди. Тэрэ саг соогоо γбhэнэй эхилтэр моридоо амаруулагша бэлэй. Тиигэhээр байтарнай γбhэ хуряалган эхилэгшэ hэн.Yглθθнэй 5-6да  бодожо, гансал тэрэ аарсаяа уугаад, ябагша бэлэйбди. Мяхан, хилээмэ  харахагγйш. Хаа-яа  халааша хэжэ γгэгшэ юм.

Бидэ ехэнхидээ γбhэ тармалгада ябажа, тэрээнээ соможо,  томо hγринγγдые табилсажа, сомоо табидаг бэлэйбди. Yбhэ хуряалган орой намар болотор болодог бэлэй. Теэд амарангγй, таряа хуряалганда гарагша hэмди. Таряагаа гараар хадажа абаад, боолтодог байгаабди. 12-13 боолтомнай(сноп) нэгэ бухал болодог  юм hэн. Тэрэмнай тиигээд орой намар гγ, али γбэлдθθ абаадагдадаг байгаа.

Тиихэдэ бидэ γшθθ барилгада туhалагша hэмди: γхэрэй дал, хониной байра шэнэлжэ, гэр гγ, али хорео заhалсахаш.

Би  Гарма ахатаяа ходол хооhон, γдэр бγхэндэ гансал эдеэ хоол тухай hанаагаа зобожо ябадаг бэлэйбди. Теэд саашанхи ажабайдалдаа хамаг юумэндэ гамаар хандажа, тэрэ гашуудалта, зоболонто жэлнγγдые дабажа гараhан, туhалhан нγхэдθθ, аха зоноо хγндэлжэ ябаха гээшэ манай  сэдьхэлдэ, мγнхэ дурасхаалда хадуугдаа. Хγн бγхэндэ хγндэ, гашуудалтай байгаа. Тиигээшье hаа, маанаадтай hγγлшын халаашаараа гγ, али аарсатайгаа хубаалсадаг зон бии байгаа. «Илалта!» -  гэhэн мэдээсэл бидэниие хγнтэйдэ газар хахалжа байхадамнай дуулдаа бэлэй.»

Илалта, Илалта,

Энэ γгэдэ найдаа hэмди.

Баяр, баяр

Баран энээндэ найдаа hэмди.

Тобшолол.

Энэ дээрэ хэлэгдэhэн нэгэ хθθрθθ-жэшээ дээрэ Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда гансашье манай нютагай бэшэ, харин бγхы арад зоной, заабол дайнай ара талын ветерануудай хэhэн габьяа, баатаршалга  элеэр харагдана. Дγрбэн жэлэй хугасаа соо гашуудал, зоболон γзθθшье hаа, хэдышье хγшэр байгаашье hаань, манай арад зон эрэлхэг зоригоо гаргажа,  дайсанай урдаhаа бодожо, ами наhаяа  хайрлангγй, фашис хоротониие диилэжэ, даража шадаа. Тиихэдээ гансашье сэрэгшэд баатаршалга гаргаа бэшэ, харин  бишыхан γхибγγд, наhажаал зон ба эхэнэрнγγд. Нэгэ γгθθр хэлэбэл,  бγхы Совет арад зоной бата нэгэдэлэй аршалагша хγсэнэй γγргэ болоно бшуу.

Бγхы дайнай хугасаа соо Совет арадай  ара тала бэхи, бата байгаа. Хамаг хэрэгтэй юумээр, зэр зэмсэгээр, эдеэ хоолоор, хубсаhа хунараар хангажа шадахаhаа гадна, γшθθ ондоо гγрэнγγдтэ туhалжа шадаhаниинь мэдээжэ.

Аргагγй ехэ габьяа, баатаршалга гаргаhанайнь  тγлθθ Эхэ оромнай арад зоноо γндэр нэрэ зэргэдэ хγртγγлжэ, медаль, орденгоор шагнаа. Олонхи дайнай ара талын хγдэлмэридэ хабаадагшад «Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай 1941-1945 онуудта габьяата ажалай тγлθθ» гэhэн медальда хγртэhэн юм.

Илалтын замнай хγшэршье, хγндэшье байгаа. Совет арад фронтодошье, ара таладашье олониитын  баатаршалга гаргажа, дайсанаа дараа. Тэдэнэй γнэн шударгы ажал – маанадта  бодото жэшээ болоод γгэнэ.

Манайшье нютагай арад зон эрэлхэг зориг зангидан, габьяа гаргажа, Илалтада хубитаяа ороhон болоно. Мγнθθ хадаа эдэмнай манай хγгшэн аба эжынэр, наhажаал  γбгэд болоно. Тэрэ гашуудалта дайнай γеые нюдэндθθ нелбоhотойгоор hанана. Харин манай, ургажа ябаhан залуушуулай нангин уялга: дэлхэйн гурбан зθθлэниие γзγγлжэ, мγнхэ дурасхаалда абажа, саашанхи γеынхидтэ дамжуулжа γгэхэ.

4. Хэрэглэhэн литература.

1. Архивhаа мэдээсэнγγд.
2. Баргажанай аймагай тγбэй номой сангай мэдээсэнγγд.
3. Бабушкин С.М. «Буряад-ород, ород-буряад толи», Улаан-Yдэ, 2009 он
4. Буряад литература. 10-11кл, Улаан-Yдэ, 1996 он
5. Жамбалон А.Ж. «Мγнхэ дурасхаал», Улаан-Yдэ, 2002 он
6. Интернет-ресурс
7. «Мы из  Баргузинской долины» Улаан-Yдэ, 2004 он
8. «Над седой Баргузинской долиной», Улаан-Yдэ, 2006 он
9. Хилганын хγдθθгэй номой сангай тγγхын баримтанууд.

Информаторнууд:

1. Базарова Намсалма Лодоевна,1929 ондо тγрθθ
2. Будаев Санга Урбадаевич, 1934 ондо тγрθθ
3. Будаева Бунжид Субановна,1927 ондо тγрθθ
4. Гармава Сажи Гомбоевна, 1935 ондо тγрθθ
5. Дашиева Альбина Гомбоевна, 1932 ондо тγрθθ
6. Мифтахов Карим Мифтахитдинович, 1926 ондо тγрθθ
7. Тыхеева Цырма Шагжиевна, 1931 ондо тγрθθ
8. Хорганова Галина Чириповна, 1930 ондо тγрθθ

5. Хабсаргалта.

Бγхыдээрээ дайнай ара талын ветерануудай намтар γзθθд байхадаа,  иимэ диаграмма гаргаабди:

Эгээл бага наhатайнь – 7той γхибγγн байгаа. Гол ажалша зониинь – 10-15 наhатайшуул (31 хγн), 15-20тойшуул – 17хγн, томошуулынь – 20 гаран наhатай эхэнэр зон байгаа.