Манай нютагай hүлдэ тэмдэг
творческая работа учащихся по краеведению на тему

Манай нютагай hүлдэ тэмдэг

Гаршаг

1. Оролто үгэ.
2. Шухала хуби.
3. Тобшолол.
4. Хэрэглэгдэhэн литература.
5. Хабсаргалта.

Шэнжэлгын  ажалай гол зорилго: субаргын үүргэ үхибүүдтэ ойлгуулха.

Шэнжэлгын арганууд: нютагай үндэр наhатай үбгэд хүгшэдөөр, ламанартай  хөөрэлдэhэнэй,  этнографическа зохёол шэнжэлhэнэй, субаргануудта ошоhоной  удаа энэ ажал бүтээгдэбэ.

Мүнөө үе сагай эрилтэнүүдтэ зохилдол: сэдьхэл,  бодол сэлмээдэг субарга манай түрэл нютагай hүлдэ тэмдэг болоно.

     Мүнөө үедэ субарганууд хаа-хаанагүй баригдана, теэд  олонхи зон субаргын үүргэ мэдээгүй байжа болохо. Энээн тухай хэлэжэ, ойлгуулжа үгэхэ манай зорилго болоно.

Субарга тухай мэдээсэл

Субарга гэжэ үгэ: түбэдөөр – чортэн; монголоор  – суварга; буряадаар  – шодон гэдэг. Субарга  5 бодос зүйлнүүдhээ бүридэнэ: газар –шара, уhан  - хүхэ, гал – улаан, hалхин – ногоон, хии -  сагаан.

Субарганууд элдэб янзын байдаг, харин  гол субарганууд 8 янзын байдаг. 8 гол субарганууд Бурхан багшын түүхэтэй холбоотой:

• Тэнгэриhээ Түшээтын бууhан тэмдэгэй субарга;
• Гүн ухаанай үүдэн гэhэн субарга;
• Муу юумэ дараха субарга;
• Гээгээн оюунай  нээгдэхэ субарга;
• Эрхэ сүлөө үгэhэн тэмдэгэй субарга;
• Шабинарай эбтээ ороhонойнь тэмдэгэй субарга;
• Илалтын субарга;
• Нирваанда зорюулhан субарга.

8 гол субаргануудай удха

1.Бадма Сэсэг субарга. Бурхан багшын Лумбини (Непалда) түрэhэн газарта табигдаhан.

2.Жанчип – Чодон субарга. Бурхан багша Бодхагия гэжэ газарта гэгээн  болоо.

3.Номын Хүрдын субарга. Бурхан багшын түрүүшын номын хүрдэ эрьюулhэн. Сарнатха (Аранас хотодо) газарта табигдаhан.

4.Ехэ хубилгаанай субарга.  Бурхан багшын түрүүшынхиеэ эди шэди харуулhан Шарвасти хотодо табигдаhан.

 5. Тэнгэриhээ бууhан субарга. Бурхан багша Тушита оронhоо буужа, эжынгээ тагаалал болоходо ном табяа. Шанкаси хотодо табигдаhан.

6. Тэнгэриhээ бууhан субарга. Раджгири хотодо табигдаhан. Бурхан багшын шабинар хоорондоо эбтэй эетэй байлга.

7. Илалтын субарга. Бурхан багша шабинарайнгаа уряалаар дэлхэй дээрэ өөрынгөө наhа 3 hараар нэмээжэ шадаа. Айшала хотодо табигдаhан.

8. Нирвана субарга. Бурхан багшын  нирвана ошоходо, Кушинагари хотодо табигдаhан.

          Ламанууд  бадма сэсэгтэл дабшалан hуухадаа, субаргын түхэлтэй болодог, юундэб гэхэдэ, сансарын элшэ хүсэ бэедээ шэнгээхэ гэhэн зорилготой. Тиимэhээ малгайнуудынь өөдөө шобойнхой, субаргадал адли түхэлтэй. Шодон табан бодосой түхэлтэйгөөр бодхоогдодог. Субаргын доодо тала дүрбэлжэн  түхэлтэйгөөр хэгдэнхэй, газар гэhэн  удхатай. Гол хубинь трапецидэ адляар хэгдэнхэй, уhан гэhэн удхатай.

      Арбан гурбан  табсан дээшэ болохо бүреэ багахан болодог, эрьелдэжэ байhан хүрдэ гал гэhэн удхатай. Эдэ табсангууд дээшээ гарахадаа, шүхэртэ адли  оройдо тулана.  13 табсангууд, ондоогоор хэлэбэл, 13 хүрдэ  оюун ухаанай тэмдэг болоно.

Субаргануудай досоо ямар юумэнүүд ородог бэ?

     Бүмбэ нюугдажа, Субаргын барилга эхилдэг. Субаргануудай  доосоонь хамаг юумэн оруулагдадаг.  «Доржо Жодбо, Юм, Алтан Гэрэл, Тарба Жэмбэ, Жадамба, бурханай тарни. Эдэ номуудай нэгэниинь оробол hайн. Номоо буруу харуулжа хэбэл, тэрэ абяа гарадаг» [Ц.Жамсарано, н.248].

         «Шабараар даранхай Дара Эхэнүүдые , пирамида шабараар хээд, оруулбал hайн. 9 эрдэниин зүйл: алтан, мүнгэн, зэд (медь), эржэн (перламутр), булад (сталь), гуулин (бронза), номин (лазурит), шүрэ (коралл), хорхойн гэр (ракушка). Эдэ бүгэдые санзайгаар дээрээhээнь хушаха хэрэгтэй. 5 ургамал: наран сэсэг, ая ганга, тэрэнги, хасууриин шэлбүүhэн, пүрнэг (энэ ургамал гансал Эгэтын-Адагта ургадаг). Эдэ ургамалнуудые хатаажа табан торгон туулмаг соо хэхэ хэрэгтэй. 5 янзын таряа: ешмээн, шэниисэ, обёос, шара будаа, арса. Бултыень шараад, 5 туулмаг соо хэбэл hайн.  Табан үнгын хадаг. Эдеэнэй зүйлнүүд: тэбхэр ногоон сай, зүгын бал. Байгалай шулуун,уhан. Хуураhан эльhэн» [Шэрниин лама]

      Юундэ иимэ юумэнүүдые субаргада хэдэг юм гэжэ асуухадамнай, Шэрниин  лама иигэжэ харюусаа: «Һүниндөө субаргада дайдын эзэд сугларжа, торгон дээрэ һуужа, шараhан орооhонһоо ама хүрэжэ, сэбэр уһаар  нюур гараа угаажа, санзайгаар бэеэ утажа, үүрэй сайхада, нютагай зондо һайн һайханиие хүсэжэ, өөр өөрынгөө  дайдаар тарадаг юм».

Юунэй түлөө Субарганууд баригдана гээшэб?

     Субарганууд бүхы муу юумэ дарана,  мүн  үшөө һайн юумэ дээшэнь үргэнэ. Субарганууд маанадаа муу юумэнhээ аршалжа, хамгаалжа байна гээшэ. Огторгойhоо абтаhан хүсэ шадалаа мүргэһэн зондоо үгэжэ байдаг. Эдеэнэй дээжэһээ үргэжэ, гороо хэхэдээ, бидэ буянда хүртэнэ гээшэбди, сэдьхэлнай, бодолнууднай сэбэр болоно. Субарга барилгада үргэл хэхэдэ, мүн барилгада туһалсахада ехэ буян болодог. Арга шадалтай хүнүүд өөрынгөө алта мүнгөөр субарга бодхообол, тэрэ бүришье һайн.

Субарга ошоходоо, ямар дүримүүдые баримталха хэрэгтэйб?

Субаргын хажууда сэбэр һанаатай, бодолтой байхын эгээ шухала. Тамхи ба архи табижа болохогүй. Субаргын хажууда бог дүүргэжэ, шулуунуудые хүдэлгэжэ, газар малтажа  болохогүй. Нара зүб гороо хэжэ мүргэдэг. Һунажа мүргэхэдэ эгээл зүб гэжэ тоологдодог. Эгээ бага гурба дахин субарга тойродог.  Харин Субаргада мүргэхэеэ ерэһэн ламанар  108 дахин гороо

хэдэг. Субарга эбдэхэдээ,  Будда Бурханай шуhа адхаhан  болоно. Тиимэ хүн наһа барахадаа, тамада  түрэхэ, зобожо, тулижа ябаха.  

Түнхэнэй Субарганууд

          Манай Түнхэнэй аймагай нютаг бүхэндэ субарганууд баригдажа байна.

Энэ зун манай Харбяангууд нютагта Бадма Сэсэг гэжэ субарга баригдаа гээшэ. Тиихэдээ нютагаймнай ажабайдалда  шухала зэргын, дэмбэрэлтэй ушар боложо тодороо. Наhатайшуулай хэлэhээр, энэ хадаа манай нютагта ехэ буянтай хэрэг бүтэбэ.

         Аймаг соомнай хэды субарга, ямар нютагуудта бииб гэжэ шэнжэлгэ хээб. Тиигээд хэhэн ажалаа  таблица руу оруулааб.

Тобшолол

         Субарга юрын хүшөө бэшэ юм. Тэрэ мууе дараад, хамаг юумэ hайжаруулдаг, хүнэй сэдьхэл арюудхадаг, амгалан байдал тогтоодог Буддын шажанай бүтээл. Тиимэhээ бидэ нютагайнгаа Субаргые  сахижа, ошоод мүргэжэ, зальбаржа ябаха ёhотойбди.  Аба эжынгээ тахижа байhан Субаргануудые бодхоожо, буян хэшэгээ арьбадхаял, түрэһэн тоонто нютагаа шэмэглэел.

        Энэ хэһэн  шэнжэлгын ажални  намда ехэ һонин байгаа. Минии  hанахада, тус ажални манай Буряад орондо ерэһэн айлшадта ба аяншалагшадта һонирхолтойшье ба хэрэгтэйшье болохо байна. Юундэб гэхэдэ, буряадуудай ба Буддын шажанай заншал болон ёhо гуримуудые мэдэхэгуй хүнүүдтэ ажални ехэ туһа болохо байна гэжэ би һананаб.

Хэрэглэгдэhэн литература:

1. Баяртуев  Б.Д. Предыстория литературы бурят-монголов. Улан-Удэ,2001.
2. Жамсарано Ц. Путевые дневники. - Улан-Удэ,2001.
3. Интернедэй материал
4. «Морин хуур» №2 2012

Информаторнууд:

1. Хэрэнэй «Гандан Даржалинг» дасанай унзад лама Шэрниин;
2. Хойморой «Бодхидхарма» дасанай Базар  лама;
3. Арбалжинов Бадмажап Доржеевич - 84 наһатай үбгэн;
4. Ендонова Даря Лопсоновна – 82 наhатай хүгшэн