Работы учащихся "Дамба тайшаа – Хориин аймагай түүхэтэ нюурнуудай нэгэн"
творческая работа учащихся по краеведению на тему

Дарма Жанаевай нэрэмжэтэ Хориин нэгэдэхи дунда hургуули

Дамба тайшаа –

Хориин аймагай түүхэтэ нюурнуудай

 нэгэн

Хориин аймаг, Хори hуури

2009 он

Дамба тайшаа

Буряад арадай дунда олон түүхэтэ домогууд таранхай гээшэ. Тэдэ домогуудай гол геройнуудынь хадаа түүхын бодото хүнүүд болоно.

Мүнөөнэй  үхибүүд өөрынгөө нютагай домог түүхэеэ хүсэд һайнаар мэдэнэгүй гэхээр. Тиимэhээ аман зохеолоймнай баялигуудай мартагдахагүйн тула, би хэшээлнүүдтээ hурагшадые нютагай домог түүхэтэй танилсуулдагби.

Мүнөө би  Хориин аймагай Анаа нютагай «Дамба ангуушан» гэһэн домогтой  ба Дамба-Дугар Ринчинэй гэhэн тайшаатай таниие танилсуулхам.

Дамба ангуушан тухай домог

Урдын урда сагта Дамба хүбүүн эхэтэеэ хоюулан агнуури хэжэ  һуудаг һэн. Нэгэтэ тэрэнэй бүхэли үдэр ябаад, юумэгүй гэртээ бусажа ябатарынь, сэлмэг байһан тэнгэридэ сахилгаан шангаар сахилжа, тэнгэри нүербэ. Аадар бороо адхархаа байһан шэнги, теэд бороо ороногүй. Дамба ангуушанай гайхажа байтар, гэнтэ  обоо шулуунай забһарһаа нюсэгэн эхэнэр харагдан, тэнгэри өөдөө һалаабша харуулаад, шулуун соо хоргодошобо. Тиихэдэнь тэнгэриһээ сахилгаан  тэндэнь буушана. Ангуушан гайхажа, ямар юумэ харабабиб гэжэ бодоод, хургаа шулгалжа, һомоо шуһадаад, бурхандаа мүргэжэ, дахин тэрэ эхэнэрэй харагдахада буудажархиба. Буугай дуун зэдэлжэ, үнөөхи эхэнэр үгы болошобо. Тиихэдэнь тэнгэри сэлмэжэ, долоон үнгэтэй һолонго гарашаба. Хүбүүнэй гайхажа байтар, тэрэ һолонгоһоо  гоё һайхан моритой хүн буужа ерэбэ. «Ямар һайн хүн гээшэбши, үнинэй даража ядаһан дайсанииемни даралсабаш, шамда юун хэрэгтэйб, хэлыш»,- гэбэ тэрэ хүн. Гайхашаһан ангуушан юушье гэхээ ойлгожо ядаһаар байтараа, баян ноён болохо дуратайгааб гэбэ. Тиихэдэнь тэрэ хүн энэ хэрэгшни бүтэхэ, арайл нэгэ юумэ дутуу хэлэбэ хаш гээд, нюдэ сабшаха зуура үгы болошобо. Ангуушан гэртээ ошожо, эхэдээ һониноо хөөрэбэ. Тиихэдэнь эхэнь үри бэе гэхэ байгааш гэжэ хэлээ гэдэг. Тэрэ сагһаа хойшо Дамба ангуушан баян ноён, аргагүй ехэ газарай эзэн боложо, Хориин дүмын тайшаа гүүлэжэ, холо ойгуур суурхан ажаһууһан юм гэхэ.

Тайшаагай уг гарбал

1727 ондо Ород  ба Хитад хоёрой империин хоорондохи хилэ табилгада Хориин ахалагша зайсан Шодо Болтирогой ябалсаа. Тиин тэрэ хилэ табилгада туһа хүргэһэнэйнгөө түлөө, тайна советник граф Савва Владиславович Рагузинскиин хэлээшээр, 1729 оной июниин 4-эй үдэр гүрэнэй тамга даралгатай патент Шодо Болтирогойдо үгтэжэ, тэрэ тайшаа болобо. Тиигээд  тэрэнэй үри һадаһад Хориин тайшаанар боложо байгаа.

Хориин дүрбэдэхи тайшаа хадаа Дамба-Дугар Ринчинэй байһан. Дамба тайшаа  ехэ ухаатай, хурса бодолтой, өөрөө баяжахын хажуугаар энэ зомни баяжаһай гэжэ һанадаг,  уужам дотортой, шэг шарайгаараашье сэбэр, томо, үндэр һайхан бэетэй, аймшагтай хурса харасатай хүн байһан гэжэ арад зон хэлсэдэг һэн. Мүн баһа аргагүй бэрхэ хүтэлбэрилэгшэ байһан юм.

Дамба-Дугар тайшаагай  хүтэлбэри доро Хориин зон ород гуримаар байшан гэр барижа һуудаг болобо. Энэл үедэ талха тарилгын, үбһэ сабшалгын  зэбсэгүүд бии боложо, арад зон газар элдүүлжэ эхилһэн юм. Һүүлдэнь Дамба тайшаа худалдаа наймаанай дэлгүүр нээжэ, таарамжатай сэнгээр эд бараа, талха таряа, эдеэ хоол худалдадаг болгооһон.

Ехэ хатуу  жэлэй болоходо, Дамба тайшаа Тельминскэ сэмбын фабрикада сэрэгэй хубсаһа оёхын тула жэл бүри нэгэ мянган пүүдэй хониной нооһо худалдаха арга оложо, арад зоноо мүнгэтэй болгооһон юм.

Тайшаа  хадаа ехэ һүзэгтэй хүн байһан тула, Анаа голдо, тэрэнэй гэрэй дэргэдэ, Дондуб Дашилин гэжэ мүргэлэй модон сүмэ 1795 ондо барюулһан, һүүлдэн тэрэнь Анаа дасан болоһон.

Дамба-Дугар Ринчинэй ехэ бэрхэ хүтэлбэрилэгшэ байһанайнгаа түлөө, 1800 ондо хүзүүндээ зүүхэ Аннын лентэтэй алтан медальда  хүртэбэ. Тэрэшэлэн 1801 оной апрелиин долооной үдэр  элдэб гоё шулуутай  алтан ооһортой часы тэрээндэ барюулагдаба. Мүн баһа «Надворно советник» гэжэ нэрэдэ  хүртэһэн түүхэтэй.

Тайшаагай хатад

Аргагүй  бэрхэ, хатуу шэрүүн зантай Дамба тайшаагай хажууда түбһэн эхэнэр тэнсэжэ таарахагүй байһан гэлсэдэг. Тэрэнэй түрүүшын һамган Бүмбэхэн гэдэг Түгнын басаган байгаа. Дамбадаал адли хүндэ туһалхал гэжэ ябадаг, үхибүүнэйш  үбдэхэдэ ошоод, адислаад утажархидаг байгаа. Һайхан сэдьхэлтэй, хамагые хайрладаг, ёһотой хатамнай һэн даа гэжэ зон үе дамжуулан хэлсэдэг һэн ха. Тиигээд удаган табисуурынь хүндэ байһан аад,  залуугаар наһа бараһан юм. Дамба тайшаа ханилжа байһан нүхэрөө Сагаан Уула гэжэ хадада  хүдөөлөө һэн. Мүнөөшье болотор Анаа нютагай зон Сагаан Ууладаа гаража, Бүмбэхэн хатандаа мүргэжэ байдаг.  Бүмбэхэн хатан наһа барахынгаа урда нүхэртөө иигэжэ хэлээ гэлсэдэг: «Шим намаяа һанажа бү ябаарай даа, Түгнэ нютагһаам түрэлэймни Шойжид гэжэ басага хатан болгожо абабалшни шамда таараха».

Тиигээд Дамба тайшаагай хоёрдохи һамганиинь Түгнын баянай Годохиин Шойжид басаган болоһон юм. Тайшаагай хоердохи һамган  ехэ ухаатай, сэсэн байһан гэжэ арад зон гэлсэдэг һэн. Нүхэрэйнгөө наһа барахада, тэрэнэй хэрэгыень, Анаа дасаниие, бодхоолсоһон байна.  Теэд Шойжид хатан ламанартаяа үгөө ойлголсохоо болижо, һүүлэй һүүлдэ наһа барахадань, һүнэһэниинь түрэлөө оложо ядажа, ороолон болоһон гэжэ хэлсэдэг. Анаа дасанай ламанар олоороо сугларжа, ехэ уншалга хэжэ, ороолоноо диилэжэ, шулуугаар дараһан түүхэтэй.

Долоон обоо шулуун

Дамба тайшаа ехэ олон зөөритэй байгаад, угаа үргэлжэлүүлхэ үхибүүдгүй байһан юм. Тиимэһээ нэрээ мүнхэлхэ гэжэ, бүхы  зоноо суглуулжа, Ааланай талаар шулуу суглуулжа, долоон обоо бүтээһэн. Обоо шулуун бүхэниинь өөрын нэрэтэй гэлсэдэг: өөрөө, һамгадынь, хүбүү басагадынь, зарасанарынь гэхэ мэтэ. Эдэ обоо шулуунуудынь мүнөөшье болотор нэрыень мүнхэлжэ, Анаа нютагай Шанда Булаг гэжэ газарта байһаар.

        Нэгэ обоо дороо Дамба тайшаа алта мүнгөө хадаглаһан юм гэжэ зон хэлсэдэг. Эрдэмтэд тэрэнииень оложо малтуулһан. Теэд үни хэбтэһэн алта мүнгэн эзэтэй болошодог гэлсэдэг. Малтажа байһан зониие хара буха гараад намнаа гэһэн аман үгэ бии ха. Дамба ноёной зөөри мүнөөшье тэндээ булаатай юм бэзэ.

                                                                        Түгэсхэл

 Хориин зоной толгой байһан Дамба-Дугар Ринчинэй  арад зондоо хүндэтэй, тэдэнэйнгээ түлөө һанаагаа зободог, оролдодог хүн байһан хадаа аяар гушан зургаан жэл тайшаа ябаһан байна.

Цырен-Дулма Дондоковагай «Шулуунууд дуулана» гэһэн поэмэ соо Дамба тайшаае  ехэ харуу, шэрүүн, арад зониие зообооһон хүн гэжэ хэлэгдэнэ. Энэ бодол буруу гэжэ һананаб. Юундэб гэхэдэ, тэрэ үе сагай эрилтээр бүхы баяд ноед хомхой хобдог байгаа гэжэ тоологдодог һэн. Харин Вандан Юмсуновай «Хориин арбан нэгэн эсэгын уг изагуурай туужа» ба Цырен-Дулма Дондоковагай «Хориин хатад» гэһэн зохёол   соо Дамба тайшаае   бэрхэ, һайн хүтэлбэрилэгшэ, урагшаа һанаатай, албатан зонойнгоо түлөө оролдожо байһан хүн гэжэ бэшээтэй байна.  Үнэн дээрээ тиимэ   хадань Ород гүрэнэй Ехэ дээдын захиралтаар Дамба тайшаада элдэб олон бэлэгүүд, нэрэ зэргэнүүд олгогдоһон байна. Мүн баһа элдэб ааша харуулхагүй байһан хадань зониинь этигэжэ, эды удаан саг соо тайшаагаар һунгаһан байна.

     Тайшаагай хэһэн хэрэгүүд мүнөөшье болотор арад зониие баярлуулна. Жэшээнь: буряад зоноо мүргэл шажантай болгоожо, Анаа дасаниие бодхооһон юм. Мүнөө аяар гурбан зуун жэлэй үнгэрөөд байхада, тэрэнэй бүтээһэн Анаа дасан арад зоноо угтан абадаг зандаа.

    Манай үхибүүдэй уг гарбалаа, түүхэ домогоо, ёһо заншалаа мартангүй сахижа ябабал,  хэлэмнай, угнай  хосорхогүй.