Воспитательский час на тувинском языке "Куштар бистин оннуктеривис"
рабочая программа

КИЖИДИЛГЕ ШАГЫ

ТЕМАЗЫ;Куштар бистин- оннуктеривис.Кижизидикчи башкы  Ондар ИК.

ТЕМАЗЫ ;Куштар бистин  оннуктеривис

Сорулгазы ;Оореникчилерге куштарнын амыдыралынын дугайында сонуургалын  бедидип таныштырар.Куштарны камгалап ,карактааарынга кижизидер.

Коррекциялыг сорулга: УРУГЛАРНЫН ДЫЛ-ДОМААН БОЛГАШ УГААН МЕДЕРЕЛИН САЙЗЫРАДЫР.

Апга – методу:Беседа ,айтырыг –харыы.

Коргузуг материалы:УЛЕГЕР ДОМАКТАР,ЧУРУКТАР,КУШ УЯЗЫ.

Кижидилге шагынын чорудуу.

1,  Организастыг кезээ  

Оореникчилернин кичээнгейин кижизидилге шагынга хаара тударар.

Кижидилге шагынын тема,сорулгалары биле таныштырар.

Катаптаашкын

Эрткен кичээлден ооренген чуулдеривисти катаптаалынар.Айтырыглар болгаш харыылар.

Кол кезээ беседаКуштар – бистин оннувус.

Куштар- кижи ышкаш бойдустун толу.Бомбурзектин кайы даа булунунга баарга ,бедик дээрже дундуштелген  дагларга,шыргай аргаг аэзимнерге,элезинге ээн ховуларга полярлыг чурттарга,экваторга,океян далайларга  куштарнга таваржып болур.

Куштарнын амыдыралынын ханызы-биле ооренип коор болза дыка солун.Куштар дурт сыныглар клазынга хамааржыр ужар азы ушпас болур , холдарын чалгыннарын солуп турар ,ийи даваныг,даваннарында 4 азы 3 салааларлыг болур.Чалгыннары  эки сайзыраваан куштар ужуп шыдавас азы багайтыр ужар.Куштарда будумелдер солчулгазы кончуг дурген  чоруп турар .Мага бодунун температуразы турум болгаш бедик + 42 градус  чоок кору болгаш

база дыннаары   кончуг эки,узун орукту ужуп эртери сундулуг шыдамык.Тыныш органнары узук чокка ажылдаар турарЧиген чемин шингээдип алыры дурген.Куштарнын хар назынын билип алыры кончуг берге.Шинчилекчилер куштарга дээрбектерни кедирип тургаш каяа чедип кааш чыл чуртап турарын били пап турар.Чижээ кускун 60-69 хар,бора хирилээ 11-12хар,коге –буга 30 хар, угу-34-53 хар,страус- 40 хар чуртаар .Куштарнын чуртаар ужурлуг назынынга чедери берге. Чылдагааны хой араатан куштарнын база дириг амытаннарнын халдаашканындан,электри

шугумнарынга  ораашканындан, сооктан аарыглардан кол-ла чуве бойдустун баскыраанындан.Куштарнын озуп ковудээри дурген.Чылыг таарымчалыг чылдарда озуп коовудээр.Чижээ страустун кили 90-100 килограм болза,чуургазынын кили-1,5 кг.Куштарнын амыдыралында эн-не кайгамчыктыг болуушкун кузун чылыг чуртарже ужары а чазын чанып келири.Чуге ындыг деп бодап тур силер уруглар.

Кыштын соогун-даа тоовайн кыштап артып каар куштар ковей.Ала сааскан…Ак кара оннуг,чолдак калбак   , чалгынарлыг  узун  чадаланчак  кудуруктуг кууш. Кили 160-260 грамм чуургалары 3-9 болур.17-20 хонукта базып кээр.1 шакта оолдарын 3-7 каттап чемгерер.Ала сааскан курт кымыскаяктарны дооскараларны , кууштар уязын убтеп тура чуургалар кууш оолодарын чиир.Кодээ ажыл агыйнын арга арыннын,арга арыннын хээкчилерни узуткап турар  улуг дузазынга деннээрге чедиргер хоразы эвээш . Бора хирилээ.Бора-хокпештер отрядынга 5000 хире куштар бар.Эн улуг кили1,100-1,600грамм,а эн бичиизинин(королектун)5-7гр,оон даа бичиилери 3-4 грЧайны отур 2-3 каттап чургалаар,чылда5-6хире чуургалыг болур.Угу Бо аймакта угунун123 хевири бар.Угулер кайда даа чурттап турар,чугле  Артикада чок Эн-не улуг хевири ак азы узуну 56-60 см ,чалгынарынын узуну 38-46см хериптерге 150-160см,чуургаларынын саны5-8азы 11-1,чуургазы 32-34 хун базып келир.Анаа угулернин чуургалары 2-3ай четкеш

ужуп эгелей бээр.5 айлыында уязын каапкаш,ужуп чоруптар.Торга:Торгаларнын 209 хевирлери бар узуну 23-26 см кили 100 гр.Ону арга эзимнин эмчизи дээр.Оон кулаа кончуг дыннааргыр (дыыжы)ыяштын иштинде 2-3см ханы курттун шимчээшкинин даажын дыннап каар7-8 чуургалыг боор .ада-иези ээлчежип базар .Хунде ада-иези 300катап чемгерер.Страус:Амгы уеде Эн-не улуг куш –страус.Ол ушпас куштарга хамааржыр ,ол чугле Африкада бар.Страустар болук чоруур3-5.20-30 чедир.Оон бедии 2-75 метр-300 метр кили 90-100 кг ,эн-не бичиилери 70 кг .Чуургазынын кили 1,5 кг.Ол 25 -30 дагаа чуургазынга ден.Чургазынын карты дыка кылын.42 хун чуургазын базып кээр.Халыыргы базымнарынын аразы4-5 метр чедер.

Физминутка1.Бора-хокпеш-ужар

2.стол-ушпас

3.Каарган-ужар

4.Телевизон –ушпас

5.Ала-сааскан-ужар

6.орун –ушпас

7.Торга-ужар

8.Эжик-ушпас

9.Коге-буга-ужар

10.Сандай –ушпас

Ам хуулгазын куштар деп тывызыктан тып корунерем.Оскен черин тогбас даа оорзурек 1, чанныгбай.(Ала-сааскан)

2.АЛАГА ДЕГ ААСТЫГ

Ай-шолбан карактыг

ХУЛУК ХУРГУЛ БОТТУГ

ХУНДЕ ДУНДЕ ЧОРУКТУГ(УГУ)3.Часкы шагнын медээчизи Чараш куштар чанып келди ,дашкаар унуп корунер деп талдар саннай эдип орар.(кара-баарзык).

Дыка улуг кушкаш иштинде улус олуртуп алгаш чоруур боду биле чугаалажып чоруур.(самолет). Куштар унун оттунер.

Кызыл-Арыгда ужуп кээп турар куштарны адаар.

Ооеникчилернин шулуктерин аянныг номчулгазы.

Ынчангаш куштарнын ыржым урээн ыы –сыызын дыннадывыс.Куштарны камгалап карактаары бистин хулээлгевис.

Туннели.Бохунгу кичээливис Куштар бистин оннуктеривис деп темавыс эттирдивис.Янзы буру куштар дугайында мэедээлерни дыннап,оларнын ангы-ангы хевирлерин,кайда чурттап кандыг амыдыралдыын,ажылагыйга ажыктыын хоралыын база оларнын онзагай талаларын билип алдынар.Бичии куштар ашты 6 шактан эрттирип шыдавас.Ынчангаш оларга аш чем тывылбас соок берге уелерде дузадан конгузуп оларны камгалаарынга бистин улуг хуузун утпаалынар.

БЫЖЫГЛААШКЫН.Делегейде эн улуг кууш ады Страус.Узуну 2метр 75 -3 мет кили90-100кг

Чуургазы 1,5 кг.Делегейде эн-не бичи и кушкаш Калибри  Америкада бар .Эн-не баштай чазын ужуп кээр кушкаш (кара-баарзык).Торга оглу хунде каш катап чемгерер 300 катап.Кускун каш чыл чуртаар 60-69 хар.

Коге-буга 30 хар.Страус-40 хар.Угу-34 ,54, 68 хар.