Кичээл "Баснянын маадырлары-бистин аравыста"
план-конспект урока (6 класс)

Муниципалдыг бюджеттиг ниити өөредилге чери

Владимир Бораевич Кара-Сал аттыг Тээли ортумак ниити билиг школазы

6-гы класска төрээн чогаал эртеминге

чугаа сайзырадылгазының кичээли

“Басняның маадырлары-бистиң аравыста”

Бады Чейнеш Дадар-ооловна-

1-ги категорияның тыва дыл

болгаш чогаал башкызы

Тээли-2019

Сорулгалары:

Өөредир: Басня дугайында уругларның билиин системажыдып быжыглаар, ооң утказын, тывылган үезин болгаш кол маадырларының овур-хевирин, аажы-чаңын тодарадып, басняда илереттинген кол бодалды тып өөредир.

Сайзырадыр: Орус болгаш тыва басняларны ажыглап тургаш, уругларның дыл-домаан, логиктиг боданыышкынын, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Кижизидер: Басняларның маадырларының частырыгларынга уругларны өөредип, эки мөзү-бүдүштүг болурунга кижизидер.

Кичээлдиң хевири: быжыглаашкын кичээл

Ажыглаар методтары: хайгаарал, дилеп-тыварының, бөлүк-биле ажыл, башкының сөзү метод болгаш чогаадыкчы хамаарылгалыг номчулганың методу.

           Өөредилгениң хевирлери: чуруктарны  тайылбырлаары, бот-тускайлаң ажылдар, видеосюжет көөрү, беседа, басняны рольдап чугаалап күүседири, бѳлүктер-биле ажылдар.

           Дерилгези: мультимедиа дериг-херексели, презентация, карточкалар, чуруктар, смайликтер чураан карточкалар

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

- Эки хүн-даа моорлап келди

Экии, шупту! Олуруңар.

Коңгавыс-даа дыңзыг эдип

Кичээливис эгеледи.

Кичээнгейни хаара тудуп

Көргенивис сактып алыыл

Чаңгыс-даа чүүл эрттирбейн

Кончуг таптыг өөрениил!

    Уруглар, бɵгүн бис чугаа сайзырадылгазының кичээлин эрттирер бис, ынчангаш идепкейлиг ажылдаарыңарны күзедим.

II. Кичээлдиң кол кыйгызын тодарадыры.

Уругларның сонуургалын оттурары. (Слайд 1)

 - Самбырада бердинген чурукка хамаарыштыр үлегер домактан тургузар. Кым кончуг дүрген тыптар эвес?- Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан.

 - Тыва улустуң бо үлегер домаанда утказы билдинмес сɵс бар-дыр бе, уруглар?

- Ынчаарга «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» дээрге чүү дээни ол?

Ол дээрге кижи бичии чажындан эгелеп чараш чүүлге, мөзүлүг, эки аажы-чаңга өөренир, амыдыралга таваржып келген бергелерни ажып эртер ужурлуг. А аът база-ла ындыг.

 - Шын-дыр, уруглар. Силер эге класстардан эгелээш, 5-ки класска-даа кижиниң мɵзү-бүдүжүнүң эки-багай талаларын сайгарган чогаалдарны эвээш эвести ɵɵренген болгай силер.  Ам силерге  оларның чамдыызындан үзүндүлерни номчуурумга, кымның сɵстерил тыпкаш, бөгүнгү өөренир кичээливистиң темазын тодарадып алыылыңар.  (Слайд 2)

1. Кедизин-даа, шынарын-даа

    Херексевес кижилерниң

    Ажылының түңнелдери

    …………..га кончуг дɵмей (Арзылаң).

2. Кымның сɵстери-дир?

    «Баштай мени эки номчааш, боданзыңза,

      Бажың мээзи орталаныр.

      Чулчурбастап, мактанмастап,

      Чугаа-сɵзүң чазалыр деп »- … бодаан. (Ном).

3. «Куруг эвес, чык долу иштиг-дир мен,

      Курум безин үстүр четкен мени кɵрем» (Портфель).

4. «Менден дээди ишчи чок» - деп

      Менээргенип …сөглээн. (Маска)

5. «Оорга-мойнум оюлгуже соктап келгеш,

    Оода мени тооп көрбес орта сен бе?...» (Дөжү)

6. “– Бөрү-биле мени деңнеп шыдавас сен,

     Бодуңну сен чогум кым деп бодай-дыр сен?” (Аът)

-Эр хейлер! Шуптузун тып алдывыс, ам катап номчуп көрээлиңер.

Арзылаң, Ном, Портфель, Маска, Дөжү, Аът

-Ам кичээлдиң темазын кым тодарадыптар эвес.

- Басняның маадырларының дугайында.

-Бөгүнгү өөренир темавыстың ады “Басняның маадырлары-бистиң аравыста”

- Ону ɵɵренирде чүнү канчаар ужурлуг бис? Кичээливистиң сорулгаларын тодарадып шыдаар бис бе?

-Эр-хейлер! Теманың сайгарылгазын кылырда:

-Басняларның маадырларының овур-хевирин амыдырал-биле холбаар, оларның аажычаңында, кылдыныгларында мөзүлүг, мөзү чок чоруктарны тодарадыр ужурлуг бис.

IV. Быжыглаашкын кезээ.

    Басняның маадырлары колдуунда дириг амытаннар, үнүштер болгаш кандыг-ла бир чүвелер болгулаар. Оларны кижилер ышкаш аас-дылдыг, сагыш-сеткилдиг, оптуг-кажар кылдыр чураан болур. Чижээлээрге: дилги – кажар-оптуг, авыяастыг, бөрү – чазый-чилби, хоптак, ажырымчы, кас-мелегей, мугулай, үгү – угаан-сарыылдыг, аът – ажылчын, ээзинге бердинген, шынчы, кедилиг дээш оон-даа өске.

1. Айтырыглар. Өөренип эрткен басняларның аттарын болгаш авторларын айтырар.

О.Сувакпит «Арзылан биле Пар», С.Серен «Ном биле Портфель, К.Кудажы «Маргылдаа», С.Сүрүң-оол «Аът биле Оор»

2. Бөлүк-биле ажыл. Дараазында өөренип эрткен басняларывысты одуруг аайы-биле рольдап номчуп күүседир. (1-ги одуруг-Салчак Серенниң «Ном биле Портфель», 2-ги одуруг-Кызыл-Эник Кудажының «Маргылдаа”, 3-кү одуруг-Салим Суруң-оолдуң “Аът биле Оор”

3. Таблица-биле ажыл. (Слайд 4)

           Басняларның деңнелгези. Овур-хевирлерниң сайгарылгазын өөреникчилер бот-тускайлаң кылыр.

4. Самбырага ажыл.

Мөзүлүг овур-хевирлер: Аът, Ном, Холдар.

Мөзү чок овур-хевирлер: Оор, Портфель, Маска, Дөжү, Кыскаш, Хөрүк. Кандыг аажы- чаңныг кижилерни көргүскен-дир? Ындыг аажы-чаңнарны чараш деп болур бе? Канчаар эттинерил?

5. Сула шимчээшкин. (Слайд 5)

Баштарывыс шыладыр

Бодандывыс-бодандывыс.

Холдарывыс шыладыр

Бижидивис-бижидивис.

Бирээ, ийи, үш, дөрт, беш

База катап өөрениил!

6. Видеосюжет көлүлдези. (Слайд 6)

Иван Крыловтуң “Куу, Шортан болгаш Рак” деп баснязының орус дылдыг видеозун көргүзери.

1. Басняның утказын кысказы-биле чугаалажыр. Ону чугаалаар бетинде басняның тыва дылда очулгазын бир өөрерикчи номчуп күүседир.

Иван Крылов «Куу, Рак болгаш Шортан»

Эжишкилер эп чок, дем чок болур болза,

Эгелээни ажыл-херээ чогуп бүтпес

Эки херек бүдер байтык,

Эрээ хинчек көре бээрлер.

Бир-ле катап Куу, Рак, Шортан – бо үш

Бир терге чүък сөөртүр дижип кээп-тир.

Чүзү боор ийик, үжелдирзи тергеленгеш, -

чүткээн-чүткээн, чөгел төткен – чүъгү серт чок!

Хугбайыраан: - үш чүкче чүткүп турган:

Куузу дээрже, Шортан суунче, Рагы – черже

Демниг болза – чүъгүн ууптар, чиик турган,

чогум буруу кымдал дээрзин уктааш чоорул,

демги чүъгү шимчеш дивээн, хевээр чыдар –

ол-ла харын хайлыг чүве».

2. Басняда кол бодалды илередип тывар.

1. Үлегер домактар-биле ажыл. (Слайд 7)

• Эки кылган ажыл

           Элеп читпес алдар    (Арзылан биле Пар)

• Демниг сааскан теве тудуп чиир (Куу, Рак база Шортан)

• Оорнуң оруу муңгаш  (Аът биле Оор)

• Бодуңну богдага бодава

           Эжиңни эникке деңневе  (Ном биле Портфель)

• Күш-ажыл кижини каастаар  (Маргылдаа)

V. Онаалганы бээри.  (Слайд 8)

1. Теве, Сарлык болгаш Иви” деп басня чогаадып бижип эккээр.

2. “Куу, Рак база Шортан” деп басняга чурук чуруур.

3. Эзоптуң проза хевиринге бижиттинген басняларын тыпкаш, номчуур

VI.  Кичээлдиң түңнели  

      -Бо кичээливисте басняның маадырларының овур-хевирлериниң дугайында чугаалаштывыс. Ынчангаш кичээливисти ФИШБОУН деп арга-биле түңнээр-дир бис. Силерниң мурнуңарда самбырада чүнүң чуруу бар-дыр? (Балык)

-Балыктың дузазы-биле кичээливисти түңнээр бис.

ФИШБОУН деп арганы япон эртемден чогааткан. ФИШ-балык, БОУН-сөөк

1. Кичээливистиң темазы – басняның маадырлары
2. Маадырларның овур-хевирлериниң чараш талалары – ажыл-ишчи, бөдүүн, биче сеткилдиг

Аажы-чанның чараш эвес талалары – бардам, мактаныкчы, туразы улуг, хоптак, ажырымчы

3. Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан.

Кичээливис кыйгызы-биле кандыг харылзаа туруп болур-дур? Мактаныкчы, улуургак, чалгаа, ажырымчы чорук - аажы-чаңның чараш эвес талалары. А ажыл-ишчи, бөдүүн, чараш сеткилдиг болуру онзагай чорук деп чүүлдү билип алдывыс. Ынчангаш бо бүгү кижиниң чараш аажы-чаңнарын кижи бичиизинден тура чедип алыр болза, ынчан ол езулуг мөзулүг кижи болуп хевирлеттинер ужурлуг.

   Кичээливисти төндүрүп тура, “ИЙЕ”, “ЧОК” деп оюнну ойнавышаан, кайы хире ажылдаанывысты үнелеп көрээлиңер.

“ИЙЕ”- деп харыыга

“ЧОК”- деп харыыга

1. Кичээлден бис ажыктыг чүүл билдивис бе?
2. Кичээл сээң сеткилиңге таарышты бе?
3. Таарзынмаан, билбейн барган чүүлүң бар бе?
4. Кичээлде бис ажылдаан бис. Ажылывыс шынарлыг деп санаар сен бе?
5. Бодумга мен бөгүн “5”-ти салыр-дыр мен.
6. Кичээлге мен быжыг “4”-ке харыыладым.
7. Шоолуг эвес харыыладым, ам-даа чедир харыылаар мен.

-Кичээлге эки киришкениңер дээш, четтирдим, уруглар! Бөгүн эки ажылдаан уруглар, оолдарга демдектерни салдым.