Ажык класс шагы "Ада-амыдыралдын камгалакчызы"
классный час (6 класс) на тему

Слайд 1

Ажык класс шагы , 6 класс Темазы : «Ада- амыдыралдын камгалакчызы » Класс башкызы : Донгак Ш.Р.

Слайд 2

Сорулгазы : Уруглар кижизидилгезинге хамаарышкан сумелерни , улегер домактарны , тыва чанчылдарны ооредири ; Эр угаанга чаагай сеткилге , деткимчеге эрес дидим чорукка , огбелеринге эки хамаарылгалыг болурун чедип алыр ; Адашкыларнын аразында харылзааны улам ынай быжыктырары , ажы-толду келир уенин амыдыралынга кижизидери .

Слайд 3

Байыр чедириишкини . Эртенгинин мендизи –биле хундулуг адалар , оолдар база башкылар . Кел чыдар «Ада чурт камгалакчыларынын » база « Шагаа » будуузу-биле силерге кан-дег кадыкшылды , ог-буленерге аас-кежикти , езулуг ада хулээлгенерни кууседип турарынар дээш шуптунарга байыр чедирип тур.

Слайд 4

Улегер домактар : « Ада-ие кандыг болур , ажы-толу ындыг болур ». «Ада созун ажырып болбас , Ие созун ижип болбас ». «Наказ отца запоминай, Слово матери уважай». «У кого есть отец, у того спокойный нрав». « Чер - ием , дээр – адам ».

Слайд 5

Шулук « Ындыг боор бе ?» Автор: Даш-оол Монгуш « Ада-ие багай чанын Ажы-толу дозей бээр » - деп, Улуг кижи чагыг созун Уран дыннааш сагышсыраан . Чангыс классчы эжи Сайдаш Сагыжынга кирип келген . Чаштан тура оскен болгаш, Салым-чолу дувуреткен . Ада-ие арагалаар , Ажыл кылбас тоянчылаар , Торел ханы доскелчокпай Дозей берзе кончуг багай . Амыдырал таваан салыр Ада кижи ындыг боор бе ? Ам-даа болза кызар кылдыр Ачазынга чагыыр бис бе ?

Слайд 6

Ада кижи улегерлиг боор . Уруглар кижизидилгезинге ада кижинин улегер чижээ чуден-даа артык салдарлыг дээрзин чамдык адалар тоомчага албайн баары хомуданчыг .

Слайд 7

Улегерин коргус акый . Авт.: Даш-оол Монгуш . Коорге-ле папирозун чырыкдапкан , Бичии кижи никотинге чанчыга бээр , Кооргеткен дег , дыка таваар тыртып орар . Бичен акым таакпылай бээр апарып-тыр , Бажым аарып кускум келир апарып-тыр , Даады ындыг багай чанын каап ап кор , Бажын долдур таакпылай бербе , акый . Дашкаар унуп , кудумчуга тыртып ап тур. Холун эртир ыштыг черге хунзээр болгаш, Хорек ажып, кеткен хевим ышсып келир . Оорлерим « кузумзуун !» - дээш менче коргеш , Оскелексеп чанымдыва келбейн турлар . Эртен келир кичээлдерим аайлап алыйн , Эжиин ашкаш , секпередип каар сен бе ? Ажыг ышка чеже орар эжим-биле , Агаарлапкаш , ынчаш келгеш кылып алыйн . Оске башка улус эвес дунмаларын Окпе аарып , хоочураза кончуг багай , Унуп барып , таакпылаары берге дивейн Улегерин , улуг кижи коргус акый !

Слайд 8

« Итпиктер болгаш оларнын оолдары .» Автору : Айслана Итпиктер : Ачазы - Баазан Авазы - Аржаана Оолдары : улуг оглу - Эчис Дунмалары : Ооржак Дозураш Монгуш Дозураш Монгуш Эзим

Слайд 9

Бир-ле эртен ийи чонук итпиктер бо удаада уязындан-даа ужуп унуп албас апарганын билип кааннар . Аяс , чырык хунче коорге , чуу-даа барык козулбес – карактары ковуктелир , четпестээни ол болган . Кырып деп чуве бо-дур ! Оларнын аныянда алдын-сарала чараш чуглери-даа тазарып баскыраан , чугле кудуруктарында , кааш ходугур дуктери безин кургаг будуктар дег тоглап эгелээн … Кыргыннар назы догуп , куш шыдалынын ынайтаанын , карак-кулаанын четпестээнинге мунгарап , хунун манап , хуурек даянгаш олурупканнар . Ирей-кадай ийи итпик , бисти ажы-толувус-даа уткан-дыр дижип , мунгарап , чугаалажып олурда , оларнын улуг оглу ужуп келген . Оол ада-иезинин чонуп баскыраанын коргеш , карактарынын четпестээнин база билип кааш , уя сынмас дунмаларын догерезин чыып экээр дээш ужуп чоруй барган . Удаваанда ада-иезинин уязын сынмас кылдыр уруг-дарыг шупту соктуп келген , ийи кырганнын ажы-толу шупту чыглып кээрге , оларнын улуу мынча дээн :

Слайд 10

- Кыргын ада-иевис бисти догеревисти остурер дээш, амыр-дыжын бодавайн , аас-кежикти шаннаан , амыдыраар арганы берген болгай . Аал-уявыска остур азыраарда биске шуптувуска денге ынак чордулар . Ам бо хунде олар кыраан-дыр : ботары аъш-чем тып ап шыдавас , карактары четпестээн . Ада-иевиске дузалаар хулээлгевис бар болгай , дунмаларым . Акызынын ол созунун соонда , шупту демниг ажылдап эгелээннер . Удаваанда чаа , чылыг уя-даа белен, кат-чимис , эм оът-сиген-даа белен болган . Ада-иезин ажы-толу чаа уяже кожургеш , эм-дом оът-сиген , кат-чимистин хандызы-биле кырааннарнын карактарын элчип-селчип , дун-хун чок хайгаарап тургаш , эмнеп алганнар . Ада-иезинин карактары экирип эгелээрге олрар ажы-толун танып , ооруп-хоглеп , байырлап турганнар . Ада-иезинин ажы-толунге ханы ынакшылы , ажы-толунун оларнын мурнунга хулээлгезин шынчы куусеткени – итпиктерни база катап карактандырганы ол ышкажыл .

Слайд 11

Ада-ие болгаш уруглар кижизидилгези . Сумелер . Ада-ие улус кандыг боорул деп айтырыг болганчок салдына бээр . Анаа хой , янзы-буру харыыларны берип турар . Бистин билип турарывыс-биле алырга , ол харыыларнын бирээзи – будуш дугайында чугаа . Чуге дээрге уруг торутунуп кээрге-ле оон хиндиин адап , оон эгелээш-ле оол , кысты , келир уеде келин , кудээни , ада-иени толевилеп эгелээр . Назы-хар чедип турда туруштуг , чуткул-соруктуг , ажыл-ишчи ада-ие кылдыр кижизитинген турар ужурлуг .

Слайд 12

АДА КИЖИ . Эр улусту ог-буленин азыракчызы , даянгыыш-чоленгизи , камгалакчызы ( чаглаа ) болур кылдыр бойдус чайгаар чаяаган чуве-дир . Ынчангаш оол кижи куш-шыдалдыг , кудер эр кылдыр озери черле албан , а бир эвес ол арган , ырбаска болур болза , амыдыралга оон улуунче таваржыр кадыг , куш ундурер ажылдарны кылып шыдавайн , чоокка чованчыг , ыракка ыянчыг-даа апаар . Чоннун тоолдары , тоолчургу чугаалары-биле алырга , оол уруг Дээр – адазын , Чер – иезин дамчыштыр куш шыдал кирер , оон ат-шолазын безин олар-биле холбаан боор – Дээр оглу Демир-Моге , Хун оглу Хулер-Моге , Ай оглу Алдын-Моге дээш оон-даа хой чедингир , мерген ат шолаларны адап тып болур . Амгы уеде куш-шыдалды сайзырадырынын тускай хой-хой аргалары бар. Ону билдингии-биле ажыглап , боттарынга таарыштырып тургаш , даштындан коорге шилгедек , куш-шыдалдыг кылдыр бодун эдип чазап алган оолдар чараш .

Слайд 13

Тоогузунде Тыва чоннун тоогузунде оол уругнун кижизидилгези аът-биле сырый холбашкан . Оон ужуру улуг . Аъттыг болуру дээрге , ону камнаар , ажаар , карактаары , анаа ынаа болгай . Аъттыг кижи ол эки шынарны шингээдип алыр болганда кижилерге , оске-даа дириг амытаннарга чаагай сеткилдиг болурунун эге-дозун оон алыр . Кижиге , малга каржы , ыт-куш соккулаар оолду (эр кижини ) коорге , чаржынчыг болур .

Слайд 14

Тыва чанчылдар . Тыва ёзу-чанчылдар-биле алырга , чугле эр кижинин кылыры тускай ажылдар бар болгай : - ч ылгы мал кузеттээри , - бода соп , шээр мал озеп аайлаары , - эът быжырары , эът кезери , - кышка тускай чем хырбача , ууже кылыры дээрге-ле эр кижиге хамааржыр . Эр кижи эр угаанныг болур дээр болгай . Ол чугле амыдыралдын нарын айтырыын шиитпирлээринде , эр адын сыкпазында , улус дорамчылавазында эвес . Эр угаан чаагай сеткилге , деткимчеге , эрес дидим чорукка , огбелеринге эки хамаарылгага база коступ кээр . Ынчангаш эр кижи ургулчу эр угааныг чоруур ужурлуг . Эр кжинин хоомейлеп , ырлап ёзулалдар билири база будуш . Ынчалза - даа « оол уруг ааспырак , уен-даян , улус дорамчылаан состер эдерге , сузуу кудулаар » деп чувени утпайын , шуугап хой чуве чугаалавас болза , улам эки.

Слайд 15

«Ада кижи кандыг болурул?» Амгы уеде ада кижи кандыг болурул деп айтырыгнын харыызы нарын болгаш делгем. Ону кысказы-биле тодаргайлаарга мындыг: 1) школаны эки дооскаш дээди азы ортумак тускай эртемниг болуру, 2) ус-дарган мергежилди чедип алыры: чазаныкчы, даараныкчы, каннакчы, эки чем кылып билири дээш оон-даа оске. 3) кежээ, кандыг-даа ажылды чогаадыкчы ёзу-биле кылыры. 4) ажы-толдуг болуру, оларны толептиг кижизидеринче сагыш салыры. 5) чоннун ужур-чанчылдарын билири, сагыыры . 6) улус-чоннун сагыш сеткилин хогледип , оожуктуруп билири. 7) бергелерден кортпазы , оларны чуткулдуг ажып эртери . 8) кадайынга , уругларынга ынаа . 9) ог-булезин унелээри .

Слайд 16

Ада кижинин кол шынарлары Ада кижинин кол шынарлары бо негелделерге дугжуру кузенчиг . Ынчалза-даа адаларнын аразында хостуг чаннаар адалар ам-даа бар. Олар мындыг болгулаар : ажылдан оспаксырааш , арагага сундугар . Чуртталгага ачазы – оглунун башкарыкчызы , дагдыныкчызы бооп , ону ажыл-ишке , эки аажы-чанга ооредири оон амыдыралчы хулээлгези , а оглу – ачазынын монгеде эдерикчизи , оон изин истеп , оруун оруктап чорааш , экиге ооренип , бактан чайлавышаан , бедик угаан-медерелдиг , ажыл-агыйжы , эвилен-ээлдек , амгы шагнын эки шынарларын бодунга синниктирген толептиг хамааты болуп озер. Ада кижи биле оглу чугле мынчаар удур-дедир карактажып , камгаланып чоруур болза , арагалааар , чурум урээр , херек уулгедир оолдар эвээжээр деп чуведе чигзиниг чок . Уругларны торээн чонунга толептиг , ниитилелге ажыктыг , тура-соруктуг кылдыр кижизидерин ада-ие бурузу кузээр . Ажы-толу озуп келгеш ада-иезин хундулеп , чыргалдыг чурттадыры оларнын чымыжын дедир эгиткени болур .

Слайд 17

Оюн : « Айтырыг – харыы ». 1. 7 каттап хемчээш каш каттап кезерил ? 2. Кым шупту дылдарга чугааланып билирил ? 3. Шериг эрткен эр-кижинин документизи ? 4 . Бир эвес чагырга даргазы болган-дыр сен канчаар ажылдаар сен? 5. Угаанныгнын – 7 уду? 6. Оореникчи ону кууседип кылып аар , а ону чивес ? 7. Компотка кандыг чемни холувазыл ? 8. 5 ужуктун дузазы-биле «мышеловка» деп состу бижиир ? 9 . Чангыс чер чурттуг ат - сураглыг адаларывысты адап корунер ? 10. Ада кижинин эки талаларын чугаалап корунерем ?

Слайд 18

Оюн : кым эн дургенил ? Хол хавын кедип алгаш конфеталарны часкаш чиир .

Слайд 19

Оюн : « Эн-эки чолаачы ». Кым мурнай халдып кээрил,ол тиилээн болур .

Слайд 20

Оюн : « Чинчиден белекке бер »

Слайд 21

Школа-ийи дугаар бажынывыс . Бистин школавыста шупту-105 оолдар , 77- адалар бар. Суурувуста шупту эр улустун саны . Эн хой оолдарлыг класс-7 класстар , ында 18 оореникчи бар. Чугле оолдарлыг , хой-ажы-толдуг ог-булелер-8. Адаларынын изин баскан эртем дооскан оолдар -2. Улегерлиг адалар-22, хой-ажы-толдуг адалар-30.

Слайд 22

Чогаадыглар :« Мээн ынак ачам » 6 класс : М. Баазан - « Ачам озуп келгеш , чалгаа болбайн кежээ чор деп , чагыыр кижи». М. Эзим -Ачам мени мынча деп чагыыр кижи « Чалгаа кижи хирлиг боор , кежээ кижи арыг боор ». О.Дозураш - « Озуп келгеш арага , такпы тыртпас сен оглум » деп чагыыр . Ай- кыс - « Буян акымга ак сут дег орукту , Ленин дег угаанныг боорун кузедим » деп бижип турар . АМ. Дозураш - « Мээн ачам узун , кижизиг кижи. Бодунун авазы , ачазы ышкаш эки чоруур кылдыр база чагып сумелеп чоруур » Чем кылырынга ынак , ачам менээ дыка-дыка ынак ».

Слайд 23

Оюн :» Аът кожуу » Шыдыраа оюнунда эн-не чараш , тывынгыр коштуг бодаларнын бирээзи-аът . Диаграмма Шыдыраа шолунун чартыы 32 каракта аът . 1 аът 2 3 32аът

Слайд 24

« Байыр чедириишкини » Холдан кылган ажылдарын , ачаларынга белек кылдыр бээр . «Ада чурт камгалакчыларынын хуну-биле !» Эр-хей адалар !

Слайд 25

Туннели Класс шагынга эки киришкеннинер дээш четтирдивис . Шуптунарга чедиишкиннерни кузедивис !