Угуулхэн угэнь сэнтэй даа. Методика преподавания произведений Ц-Д. Дондогой
статья

Үгүүлһэн үгэнь сэнтэй даа…

Лыгденова Димит Дамбиевна,

Доодо-Ивалгын юрэнхы дунда һургуулиин

 буряад хэлэ ба литературын багша

dimitl@mail.ru

Буряадай, Россиин соелой габьяата ажал ябуулагша, Ярослав Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат, «Хүндэлэлэй» орденто, мэргэжэлээрээ багша, дээрэһээ үгтэһэн табисуураараа уран үгэнүүдэй дээжые холбон найруулдаг шүлэгшэн, үшөө журналист, публицист, оршуулагшан Цырендулма Дондогой 1932 оной буга һарын 21-дэ Яруунын аймагай Нарһата нютагта түрөө бэлэй.

Шүлэгшэн зохеохы ажалайнгаа утахан замда тоолошогүй олон бүтээлнүүдые бэшэһэн байха. Тэдэнь Буряад орондоо, нютагайнгаа хүнүүдтэ зорюулагданхай. Яаблан дабаанһаа эхилээд, саһан мундаргата Саяан хүрэтэр, Байгалай хойноһоо Бэшүүр хүрэтэр Яруунынгаа зониие нилээд үргэһэн, урагшань ушаргүй  татаһан габьяатай.

Нарһатын эрьедэ тоонтомни булаатай,

Нарата юртэмсэдэ хаанашье ябахадаа,

Эльгэ зүрхэнэймни һудаһан бүхэндэ

Энээн тухайдаа мэдэрэлни лугшадаг -гээд, поэт «Шулуудай тарни» гэжэ ном соо ороһон «Нарһатын эрьедэ тоонтомни булаатай» гэһэн шүлэг соогоо бэшэнхэй юм. Тиигэбэшье үлгынь болоһон Эгэтын талые зүрхэндөө дулааханаар дурсажа ябадаг: эдир наһань тэндэ үнгэрөө.

Үлгымни болоһон Эгэтын тала!

Үбдэглэн баһал урдашни һэхэрнэм,

Дэгнүүл болдогооршни дэрэ хэжэ,

Дэлюун дээрэшни хэбтэд гэхэм, - гээд бэшэһэн байна.

Нэлэнхы Маарагтын тунга ногоое нюсэгэн хүлөөрөө гэшхэжэ, аршаандал хүбшын арюухан агаараар амилжа, үльгэр домогто Үдэ, Эгэтын солгеон урасхалта уһанһаа ундалжа, хүн бэеэ бэелээ, зүрхэ сэдьхэлээ эршэдээ. Энээн тухайгаа поэт иигэжэ бэшэнэ:

Эгэтын-Адагай Түхэриг дободо

Эдирхэн наһамни далижан үнгэрөө,

Элдинхэн талынгаа сэсэглиг хойморто

Эльгэлэн жарганам, нютагтаа бусанхай.

Цырендулма Дондогой бага балшар наһанһаа эхилжэ, эжы баабайнгаа үхэр мал адуулалсажа үндыһэн юм. Үдэшынгөө ажал дүүргээд, гэртээ ороходоо, Мухагшан хүгшэн, Дулма абгай, хүгшэн эжынь халуун сайгаа һорон, үльгэр онтохо, таабари хэлсэн амаржа, үдэшэнүүдээ үнгэргэдэг байһан. Эдэ хөөрөөнүүдынь бишыхан басаганай саашанхи ажабайдалда бага бэшэ нүлөө үзүүлээ, ерээдүйн бэлигтэй поэдтэ ехэхэн «сэдьхэлэй тэжээл», наһанай олзо боложо үгөө.

1941 ондо Эгэтын-Адаг нютагайнгаа һургуулида ороһон тухайгаа иигэжэ бэшэһэн байдаг:

Наһа бараһан ахынгаа

Натагаршаг сүүмхэ баринхай,

Үдэшүүлһэншье юумэ байхагүй

Үглөөгүүр ерээ һэм һургуулида.

1962 ондо гараһан «Буряад басаганай дуунууд» гэһэн ном соонь иимэ мүрнүүдые уншанабди:

Сэсэнхэн Үбгэдтэл табхайлдаад,

Сэгээнхэн шулуунуудаа барсайлгаад,

Хаданууд олоороо зэргэлээд,

Хабтагай Маарагта шэмэглээл.

Иимэл һайхан лэ даа түрэл нютагаймнай байгаали гэжэ поэт зураглаа бшуу.

Түрэл нютагаа магтажа олон зохеол бэшэһэн байна:

Эгэтын-Адаг –

Эльгэн һайхан нютагни.

Энээхэн дайдада

Эдир наһам үнгэрөө.

Нютагай нэрэнүүд –

Нюуса түүхэнүүд.

Шара Тала, Шара Горхон.

Эдинсэ һайхан ногоотой

Эгэтэ, Маарагтын голнууд,

Хархын Адаг,

Хангира, Тахяаша –

Хаанашье үгыл даа

Иимэ нэрэтэй нютагууд.

Маарагтын хадануудые оройлон

Манан сооһоо мандайха

Буряадуудай тахилта хада

Буурал Хатан эжы.

Һайхан энэ нютагта

Һайн хүнүүд хэр угһаа

Һайханаар ажаһуугаа.

Үнэхөөрөөшье, поэт Ц. Дондогой Ярууна нютагай гүн ехэ амисхаал, уһата гол горходойнь хүнхинөөн, олон хүхэ нуурнуудай, хада уула, арса жодоогой арюун хангал амсажа, шугы бургааһан соогуур шурган наадажа үдэһэн хадаа, энэ баялигые зүрхэ сэдьхэлдээ шэнгээжэ, уран зохеол соогоо, поэтическэ охин аялга гаргажа шадаһан байна.

Өөрынгөө һайн мэдэхэ, эльгэ зүрхөөрөө дурлагдадаг түрэһэн нютаг тухайгаа, эндэхи байгаалиин гое һайханиие, мүн зоной абари зангые, эхэ эсэгэ, инаг нүхэр, үри хүүгэд тухай зураглан бэшэхэ, магтаха, гуниглаха гээшэ уран зохеолшодой, поэдэй арюун нангин хүсэл, эгээл дээдын зорилго болоно ха юм.

Поэдэй зохеолнууд соо Ярууна нютагай хүнүүд, тэдэнэй абари зан, ажабайдал гол түлэб болон харуулагдана. Жэшээлэн хэлэбэл, колхозой эрхим түрүүлэгшэ Рабдан Цыцектуевич Банзарон, эхин классай багша Балмасуу Пыловна Мухасанова, түрүүшын дээдэ эрдэмтэй Дулма Дугаровна Дондокова, Яруунын совхозой эрхим ажалшан, нагаса Дэлэг-Нима, ажалда мээхэй Аюшын Донирой Галсан, Маарагта тоонтотой эсэгэ хүбүүн хоер поэдүүд Шираб, Намжил Нимбуевтан болон бусад болонод. Ургажа ябаһан нютагай залуу үетэниие эхын заншалаар иигэжэ үреэлнэ:

Нютагаа һайханаар сахижа,

Нютагай нэрые үргэжэ,

Ябажа байһан залуу үетэн

Ямар һайнууд гээшэбта!

Ум сайн амгалан болтогой!

Уладайм үринэр жаргаха болтогой!

Ц. Дондогойн олон бүтээлнүүдынь ород, монгол, туркмен, грузин, украин, яхад хэлэнүүд дээрэ оршуулагданхай. Гадна дүршэл ехэтэй оршуулагша юм. Оюутан байхадаа, С. Михалковай «Степа ахай» поэмые оршуулһан байна. Уран зохеолшо повесть, рассказуудые бэшэдэг алишье тээшээ тэгшэ бэлигтэй хүн юм.

Цырендулма Дондогойн шүлэгүүдые хаража үзэбэл, арадай аман үгын зүйлнүүдые шэнгээһэн байна. Олон шүлэгүүдыь, илангаяа дуунай аялгаар, дуунай маягтайгаар бэшэгдэһэн гэжэ онсо тэмдэглэхээр. Жэшээ болгон, мүнөө Буряад орондо мэдээжэ дуун боложо дэлгэрһэн «Холын харгыда» гэһэн шүлэг:

Холын харгыда ябахадаа,

Эжынгээ үреэл һанадагби,

Холын харгыда ябахадаа,

Эсэгынгээ захяа һанадагби.

Холын харгыда ябахадаа,

Хүүгэдээ һанажа зободогби,

Холын харгыда ябахадаа,

Нүхэдөө һанажа уярдагби.

Холын харгыда ябахадаа,

Нютагаа сэгнэжэ һурадагби,

Холын харгыда ябахадаа,

Арадайнгаа нэрые һанадагби.

Ажабайдалай ба наһанайнгаа эрхээр холын харгыда ябахадаа, буряад хүн заатагүй гэртэхинээ, нютагаа, нүхэдөө болон арадайнгаа нэрэ соло һанажа ябадаг. Тиимэ һэн тула хүйһөөрөө тоонто нютагтаяа таһаршагүй утаһаар холбоотойгоо мэдэржэ, заал һаа орон нютагаа зүрхэ сэдьхэлээрээ һанажа, тэрээндээ тэгүүлжэ ябадаг гэжэ автор мэдүүлнэ.

Цырендулма Цыреновна Дондогойн сэдьхэл хүдэлгэмэ дуунуудынь, уянгата поэмэнүүдынь, шүлэгүүдынь эхэ ороншо мэдэрэл хүмүүжэлгэдэ горитойхон нэмэри болохо гэжэ найдагдана.

Хэрэглэгдэһэн литература:

1. Дамдинова, Е.Ю.  Ц. Дондогойн лирикэ .Улаан-Үдэ:  Буряадай эрдэмэй түбэй хэблэл, - 2007 – 132 х.
2. Дондогой, Ц. Шамбалын сэсэгүүд. Улаан-Үдэ – «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшан, 2013 – 266 нюур + үнгэтэ зурагууд 0,5 п.л.
3.  Эгэтын-Адаг. Сагаан түмэр морин жэл 1930-1990 Улаан-Үдэ, 1990