Разработка урока по теме "Үдэрэй журам"
план-конспект урока (5 класс) по теме

Хэшээлэй темэ: Үдэрэй журам.      Класс: 3    «Амар Мэндээ!»

Гол зорилго: Үдэрэй журам гэһэн сэдэбээр саг хэлэлгэдээ зүб хэрэглэжэ һураха;

Һургалгын: Абяануудые зүб үгүүлхэ, хэлэнэй нөөсэ баяжуулха;

Хүгжөөлгын: Аман хэлэлгэ хүгжөөхэ, ухаан бодол хүдэлгэхэ (зэргэсүүлхэ, тобшолол хэхэ);

Хүмүүжүүлгын: Буряад хэлэеэ шудалха эрмэзэл түрүүлхэ; сагаа зүб хэрэглэхэ хүгжэлтэ абаха;

Оборудование: интеракт самбар, проектор, магнитна самбар, аудио, хүгжэм, хэрэглэхэ хэрэгсэлнүүд: часы, зурагууд, тоонууд…

                                                     Хэшээлэй ябаса:

1. Эмхидхэлэй үе: Сайн байна, үхибүүд! Мүнөөдэр манай хэшээлдэ айлшад ерээ. Айлшадаа мэндэшэлэе.   Һуугты. Булта эдэбхитэй бэрхээр хүдэлхэ байхат гэжэ найданаб.

Фонетическэ һорилго: Нэгэн, хоёр – бодогты,

                                            Иишээ, тиишээ бологты!

                                            Дээшээ, доошоо харагты

                                            Гурба, дүрбэ – һуугты!

Гэрэй даабари шалгалга.                                                               АД н.     №3

- Саг хэдыб даа?                                                                                (часы)

- Часы манда ямар хэрэгтэйб?

- Бидэ мүнөө хэшээлдээ юун тухай хөөрэлдэхэбибди?

- Ямар зорилго табиха, бэелүүлхэ  болонобибди?

Һара үдэр. Классай ажал. Үдэрэй журам.

Журам - распорядок

• Зурагта түшэглэн, шагнаха дүршэл хүгжөөлгэ

-  Номоо нээгты.                                                                нюур 87, 1 даабари

Буратинын нүхэд Маша ба Незнайка Буратино хэзээ сүлөөтэйб гэжэ мэдэхэеэ һанана.

 Текст анхаралтай шагнаха.

 Дабтан уншаха…

Асуудалда харюусаха.
    Дүрим хэлэхэ.

                                                                                    (аудио)

- Буратино хэдыдэ сүлөөтэйб?                                                   6

- Буратино хэдыдэ эдеэлдэг бэ?                                                2

- Буратино хүл бүмбэгэ хэдыдэ наададаг бэ?                        5

         - Хэдыдэ номоо үзэдэг бэ?                                                          4

-Зургаада, хоёрто, табада, дүрбэдэ  

- Дүрим зохёохо. Ямар залгалта нэмэхэб? Юундэ иимэ залгалта нэмэгдэнэб?  Ямар дүрим хэрэглэнэбибди? ( а.Т. : Үгын эхиндэ а у байгаа һаань, саашанхи үедэ а бэшэнэб).)

а у н/   = а, э ү н/ = э, о н/ =о

Номоо нээгты                                           88 нюурта   Алтан дүрим уншая.

Физ мин.    (Һурагшадай пантомима харуулхада, үйлэ үгэ тааха)

• Лексико-грамматическа дадал хүгжөөлгэ                                   н88, 2 даабари  сээжээр дүүргэе.

Буратинын нүхэд хэдыдэ юу хэнэб гэжэ хэлэхэ?  

Бүлэг бүлэгөөр даабари.     Хэн түргэн бэ?         89н., 3 даабари   ХҮГЖЭМ

Буратинын аяншалга. (зурагууд, тоонууд+залгалта –да,то, дэ, до, та, да…, 89н зураг)

Буратинын үдэрэй журам зохёохо.

(Паарна ажал. 90н., 4 даабари. Буратинын амаралтын, һургуулиин үедэ үдэрэй журам 2/2 уншагты, зэргэсүүлэгты. Буратино амаралтадаашье, һургуулидаашье нэгэ адли сагта юу хэнэб? (5 сагта эдеэлнэ))

Бэшэмэл даабари                                                                          АД. 50н., №1  

Сэгнэлтэ

                                                                                             90н., 5 даабари      

 - Текст  уншаха.

 - Диктортай хамта уншаха.

  - Сасуулха            (Үгы, Солонго 7 бэшэ, 6 сагта амардаг, ном уншадаг.)

    Ойлгоһоноо сэгнэхэ, баталха шата.

Монологическа хэлэлгын шадабари бүрилдүүлхэ.

- өөрынгөө үдэрэй журам тухай хөөрэхэ. /Өөрын дураар даабари шэлэхэ: аяншалгада, амаралтада, һургуулидаа/

-    Юундэ үдэрэй журам сахиха хэрэгтэйб?  (саг соогоо байха, олон юумэ үрдихэ, амжалтатай, элүүр байха…)

91н., 7 даабари. Үдэрэй журам сахибал, үдэр бүри үреэл дуулахат.

АУДИО шагнана.

Үдэр бүри үнэтэй үгэ дуулагты,

Һара бүри һайхан үгэ дуулагты!

/Һэеы гэр, наранай саг, одо мүшэд/

Гэрэй даабари (ойлгуулха)

1. АД. 50н №3
2. Хэды сагта түрэгдэһэнөө мэдэхэ. (тайлб.)

Хэшээлэй дүн. Сэгнэлтэ.

- Булта бэрхэнүүдта. Баяртай.

Хэрэглэхэ нэмэри материалнууд.

Буряад-монгол арад зон эртэ урда сагта сагаа яагаад мэдэдэг байгааб? (Үүр сайха, наран гараха, үглөөгүүр, үдын урда, үдэ багаар, үдын хойно, наранай орохын урда,  боро хараан, һүни, һүниин тэн...).

Үдэр – наранай элшэ, һүни – одо мүшэд.

Байдалдаа тааруулжа, хэрэглэһээр ерэһэн һэеы гэр болбол сагаа тодорхойлон мэдэхэ зэбсэг “наранай сагай” үүргэ дүүргэдэг байһан гээшэ. Һэеы гэрэй тооноор ороһон наранай гэрэл гэр соо юун дээрэ тудаһаарнь хэды саг болоһые мэдэдэг байгаа.

     Нэгэ хоног 12 саг болгожо хубаагаад, хоногой саг 12 жэлэй нэрээр нэрлэһэн байдаг. Иимэһээ нэгэ саг мүнөөнэй хоёр сагтай адли болоно.

Буряад-монгол арад зон эртэ үеһөө саг тухай нарин ойлгосотой байһан. Байдалдаа тааруулжа, хэрэглэһээр ерэһэн һэеы гэр болбол сагаа тодорхойлон мэдэхэ зэбсэг “наранай сагай” үүргэ дүүргэдэг байһан гээшэ. Һэеы гэрэй тооноор ороһон наранай гэрэл гэр соо юун дээрэ тудаһаарнь хэды саг болоһые мэдэдэг байгаа. 

Ямар сагта түрэһөөрнь хүнэй хуби заяа, зан абариие тодорхойлхо аргые монголшууд зурхайн номдоо эли тодоор үгүүлһэн байдаг:

Хулгана сагта түрэһэн хүн хэшэг ехэтэй, хайшаа ошоноб олзо олохо, шударгуу зөөлэн аашатай.

Үхэр сагта болбол үгэ сэхэ, үлзытэ болохо.

Бар сагта түрэһэн хүн хэшэг ехэ, бэлэг түргэн, хүнэй үгэ дуулахагүй.

Туулайда болбол нэрэ олохо, эдихэ, үмдэхэ юумэн элбэг.

Луу сагта түрэһэн хүн эдихэ, үмдэхэ юумэн элбэг, наһа нэмэхэ бүреэ олзо олохо.

Могой сагта түрэһэн хүн ааша һайн болобошье, хүрьгэндөө халатай.

Морин сагта түрэһэн хүн ааша һайтай, ураг түрэлдөө хүндэлэгдэхэ.

Хонин сагта түрэһэн хүн ааша һайн, ёһо түрые мэдэхэ, хэшэг ехэтэй.

Бишэн сагта түрэһэн хүн бэлэг түргэн, үйлэ амгалан, һайн байна.

Тахяа сагта түрэһэн хүн зүб һайн ябаха.

Нохой сагта түрэһэн хүн сэдьхэл хомхой, жэжэ юумэндэ зобохо.

Гахай сагта түрэһэн болбол эдихэ, үмдэхэ юумэн элбэг, мэргэн үгэтэй гэжэ бэшэһэн байдаг.

3. Гэртэхинһээ асуугаад, хэн хэды сагта түрэгдэһэн бэ гэжэ мэдэхэ.

Хэшээлэй дүн. Сэгнэлтэ.

Үдэр бүри үнэтэй үгэ дуулагты,

Һара бүри һайхан үгэ дуулагты!

Бэрхэнүүдта. Баяртай.

См стр.219 Мэндээ о юрте

Части суток в порядке их следования:

1. Үүрэй сайхын урда тээ – время до восхода солнца - туулай саг 4-6 утра
2. Үүрэй сайха үе – время до восхода солнца –луу- 6-8
3. үглөөгүүр – раннее утро – могой  8-10
4. Үдын урда тээ – до полудня- хулгана 10-12
5. Үдэһөө хойшо – время после полудня – бишэн 14-16
6. Боро хараан – время до захода солнца – тахяа 16-18

     Наранай орохоһоо урда тээ – время захода солнца – нохой 18-20

8. Наранай орохо үе – время захода солнца – гахай 20-22
9. Үдэшэ – вечер хулгана 22-24
10. Һүни – ночь – Үхэр 24-02
11. Һүниин тэн – полночь, глубокая ночь – бар 02-04

                      Соотнесите:

                           Малшанай үдэрэй журам (раб день животновода)

Малаа бэлшээхэ/эдеэлүүлхэ саг – выпас/кормление скота

Үглөөгүүр малаа һааха үе – утренняя дойка

малаа уһалха үе – водопой

малаа хааха үе – загон скота в стойбище

малаа эдеэлүүлхэ, үдэшэлэн малаа һааха үе – кормление скота, вечерняя дойка

Монгольсая система счёта

Монгол туургата арад зон эртэ дээрэ үеһөө саг тухай нарин ойлгосотой байһан бэлэй. Тэдэнэй байдалдаа тааруулан болбосоруулжа, хэрэглэһээр ерэһэн һэеы гэр болбол нэгэ ёһондоо сагаа тодорхойлон мэдэхэ зэбсэг “наранай сагай” үүргэ гүйсэдхэдэг байһан гээшэ. Һэеы гэрэй тооноор ороһон наранай гэрэл гэр соо сохом юун дээрэ тудаһаарнь хэды саг болоһые тодорхой мэдэжэ болохо юм.

«Мэргэд гарахын орон нэрэтэ барамидай аймаг оршобой» гэдэг номдо: “Үбшэгүй хүнэй 360 амисхалые нэгэ мүшэ, жаран мүшые нэгэ хоног, гушан хоногые нэгэ һара, арбан хоёр һарые нэгэ жэл” гэжэ бэшэһэн байдаг. Нэгэ хоногые 12 саг болгожо хубаагаад, хоногой сагые 12 жэлэй нэрээр нэрлэһэн байдаг. Иимэһээ нэгэ сагынь мүнөөнэй хоёр сагтай таараха болоно:

Хулгана — һүни дунда — 23:00-1:00

Үхэр — һүни дундын хойно — 1:00-3:00

Бар — гэгээ шарлаха — 3:00-5:00

Туулай — үүр сайха — 5:00-7:00

Луу — наран мандаха — 7:00-9:00

Могой — наран хөөрэхэ — 9:00-11:00

Морин — үдэ дунда — 11:00-13:00

Хонин — үдэ хэлбыхэ — 13:00-15:00

Бишэн — наран орохын урда — 15:00-17:00

Тахяа — наран орохо (жаргаха) — 17:00-19:00

Нохой — боро хараан — 19:00-21:00

Гахай — одод гараһан хойно — 21:00-23:00

Үбэлэй гурбан һарада луу сагта наран гарадаг, харин хабар зунай һарануудта туулай сагта гарадаг байна.

Ямар сагта түрэһөөрнь хүнэй хуби заяа, зан абариие тодорхойлхо аргые монголшууд зурхайн номдоо эли тодоор үгүүлһэн байдаг:

Хулгана сагта түрэһэн хүн хэшэг ехэтэй, хайшаа ошоноб олзо олохо, шударгуу зөөлэн аашатай.

Үхэр сагта болбол үгэ сэхэ, үлзытэ болохо.

Бар сагта түрэһэн хүн хэшэг ехэ, бэлэг түргэн, хүнэй үгэ дуулахагүй.

Туулайда болбол нэрэ олохо, эдихэ, үмдэхэ юумэн элбэг.

Луу сагта түрэһэн хүн эдихэ, үмдэхэ юумэн элбэг, наһа нэмэхэ бүреэ олзо олохо.

Могой сагта түрэһэн хүн ааша һайн болобошье, хүрьгэндөө халатай.

Морин сагта түрэһэн хүн ааша һайтай, ураг түрэлдөө хүндэлэгдэхэ.

Хонин сагта түрэһэн хүн ааша һайн, ёһо түрые мэдэхэ, хэшэг ехэтэй.

Бишэн сагта түрэһэн хүн бэлэг түргэн, үйлэ амгалан, һайн байна.

Тахяа сагта түрэһэн хүн зүб һайн ябаха.

Нохой сагта түрэһэн хүн сэдьхэл хомхой, жэжэ юумэндэ зобохо.

Гахай сагта түрэһэн болбол эдихэ, үмдэхэ юумэн элбэг, мэргэн үгэтэй гэжэ бэшэһэн байдаг.