лапта оонньуутун ненуе баар сатабылларга уерэтии
методическая разработка по физкультуре на тему

«Лапта» оонньуутугар баар сатабылларга дьарыктаа´ын.

(«Лапта оонньуутун н³²µ³ сатабыллары сайыннарыы)

Киириитэ.

Лапта- нуучча норуотун т³рµт оонньуута. Бу оонньуу хамаанда±а арахсан оонньонор. Лапта оонньуутун ту´унан былыргы нуучча суругар киирбит. Новгород куорат ха´ыыларыгар (XIV µйэ)  мээчик уонна охсор мас к³стµбµт.

Оонньуу хонууга ыытыллар. Оонньуу сµрµн сыала – утары хамаанда ки´итэ мээчиги µ³´э быра±ар, ону охсор ма´ынан таба охсон ыраах ыыта сатыахтаах уонна утары сытар кэрчиккэ баран кэлиэхтээх. Ол сµµрэн и´эн табыллыа суохтаах. Онтон утары оонньооччулар охсуллубут мээчиги хабан ыла сатыахтаахтар. £ск³тµн мээчиги сиргэ тµ´эрбэккэ хаптахтарына 1 очукуо. Охсубут ки´и утары кэрчиккэ табыллыбакка баран кэллэ±инэ 2 очукуо. Бэриллибит бириэмэ и´игэр хайа хамаанда элбэх очукуону хомуйбут ол кыайыылаах буолар. Лапта5а дьµ³рэлии спортивнай оонньуулар манныктар: бейсбол, крикет, песаполо, ойна уонна да атыттар.  

Бу оонньууну хо´уйан биллиилээх нуучча суруйааччыта А.И.Куприн маннык этэн турар: «Эта народная игра — одна из самых интересных и полезных игр. В лапте нужны находчивость, глубокое дыхание, верность своей партии, внимательность, изворотливость, быстрый бег, меткий глаз, твёрдость удара руки и вечная уверенность в том, что тебя не победят. Трусам и лентяям в этой игре нет места».

Кэтээн к³р³³´µннэр тµмµктэринэн, аныгы о±олор µгµстэрэ кµннээ±и хамсаныылара тиийбэт ол эбэтэр нуорма±а эппиэттээбэт дииллэр. О±олор наар µксµн олорон тахсаллар, оскуола±а- паарта±а, дьиэ±э -компьютер, телевизор иннигэр. Ол и´ин олорорго эппиэттир былчы²нар сылайаллар. Ки´и кµµ´э сайдыбат, м³лтµµр. Си´и, тоно±о´у, у²уо±у тутар былчы²нар м³лт³³нн³р о5о туттар бы´ыыта (осанката), тилэ±ин бы´ыыта (плоскостопия) уларыйыан с³п. ¥³рэнээччи улаатара, сайдара  бытаарар. О±о±о уойуу куттала µ³скµµр. Арассыыйа µ³рэхтээхтэрэ чинчийэн к³рµµлэригэр о±олорбут 30-40% ыйаа´ыннара нуорматтан та´ынан ыарахан. Маннык о±олор эчэйэллэрэ µгµс. Уонна 3-5 т³гµл тумууга ылларыылара бэлиэтэнэр.

Кµ´µн, саас та´ырдьа сибиэ´эй салгы²²а оонньоотоххо, ки´и доруобуйата б³±³ргµµр. Тумууга, тымныйыыга ылларбат буолары² саарба±а суох.

Оонньуу но±оруускатын хайдах ба±арар эбиэххэ, к³±µрэтиэххэ с³п. Ол курдук: оонньоочулары элбэтэн эбэтэр а±ыйатан; оонньуу бириэмэтин уьатан-кылгатан; оонньонуллар сири улаатыннаран –кыччатан; хаста да т³хт³рµйэн оонньотон; сынньаныытын кыччатан. Оонньуу бµппµтµн кэннэ ким µчµгэйдик оонньообутун бэлиэтиир наадалаах.

Оонньууга баар сµрµн сатабыллар.

Лапта оонньуутугар сµрµн сатабыллар бааллар ону сатаабат ки´и оонньуура уустуктардаах буолар. Ол курдук:

1. Охсуу
2. Хабыы
3. Быра±ыы
4. Сµµрµµ
5. А´арыы

1. ОХСУУ

Лапта арассыыйа сµрµн быраабылатыгар сурулла сылдьарынан, охсуу биир бала´ыанньаттан о²о´уллар. Охсор ма´ы икки илиибитинэн ылабыт уонна кэтэхпит кэннигэр далайабыт, быра±ыллыбыт мээчиги охсобут. Онтон бэйэбит оскуола и´инэн оонньотор буоллахпытына ойо5остпутунан да туран охсобут.

Эрчиллиитэ:

1. Икки тэ² хамаанда±а арахсабыт. Бастакы нµ³мэрдэр иккилии буолан  охсор кэрчиккэ тураллар. Иккис нµ³мэрдэр оонньуу толоонугар тураллар. Охсооччулар охсор мастаахтар 80-90 сантымыатыр у´уннаах, 5 сант. кэтиттээх, халы²а 2 сант.(улахан о±олорго б³кµнµк мас буолара ордук 5 сант эргимтэлээх, тутаа5а 3 сант.). Кыттыга´а биир эбэтэр икки мээчиктээх. Охсооччу ма´ын икки илиитинэн ылар уонна кэтэ±ин кэннин диэки охсоору далайар. Кыттыга´а  мээчиги охсооччу иннигэр µ³´э 1,5-2 миэтэрэ±э быра±ар уонна кэннин диэки хардыылаан биэрэр. Мастаах о±о кэдэйэ тµ´эн баран, ма´ынан мээчиги таба охсон оонньуу толоонугар ыытыахтаах. Быра±ааччы соруга- мээчиги а´а±ас ыты´ынан к³н³тµк биэриэхтээх. Оонньуу толоонугар турааччылар, охсуллубут мээчиги ылан т³тт³рµ биэрэллэр. Охсооччулар 5-6 охсо-охсо атаста´аллар. Онтон 3-4 мµнµµтэ буолан баран хабан ылан биэрээччилэри кытта атаста´аллар. Эрчийээччи сµрµн бол±омтону охсооччулар мээчиги таба охсууларыгар уонна таба охсон оонньуу толоонугар тµ´эригэр ууруохтаахтар.
2. Оонньуу толоонун алта бала´а±а (зона±а) араарабыт уонна охсооччулар ол бала´аларга уочаратынан мээчиги охсон таба тµ´эрэ сатыахтаахтар. Онтон ыйыллыбыт бала´аларга таба сатыахтаах.
3. Охсуллар сиргэ гимнсатикалыыр мааттары уурабыт. Охсооччулар охсон ол мааттары таба сатыахтаахтар. Бастаан уочаратынан онтон этиллибит бэрээдэгинэн.

Манна с³пт³³х оонньуу:

«Чµмэчилэр»

Бэлэмнэниитэ: Оонньуур толоо²²о 4 миэтэрэлээх кэрчик тардыллар. Бу охсор сир. Оонньоочулар икки ки´ини талаллар: «охсооччуну» уонна «мээчиги биэрээччини». Иккиэн кэрчиккэ тураллар, атыттар бары оонньуу толоонугар.

Хайдах оонньоноро: «Биэрээччи» мээчиги µ³´э быра±ар, «охсооччу» т³´³ кыалларынан кµµскэ охсо сатыыр. Мээчик т³´³ кыалларынан µ³´э уонна ыраах к³т³рµн курдук. Ону  о±олор хаба сатыахтаахтар. £ск³тµн биир эмэ о±о мээчиги хабан ылла±ына, кини «охсооччу» буолар. Онтон охсо турбут о±о кини оннугар баран турар. Охсуллубут мээчиги ким да хаппата±ына оонньуу толоонугар баар о±олортон биирдэрэ ылан «мээчик биэрээччигэ» хабарын курдук быра±ар. Быра±ыллыбыт мээчиги кэрчиги кэспэккэ эрэ хапта±ына кини «охсооччу» буолар. Онтон бырахпыт о±о «мээчик биэрээччи» буолар. Эрдэ охсо турбут о±о бырахпыт о±о оннугар баран турар.

Оонньуу быраабылата:

1. £ск³тµн «охсооччу» икки т³гµл сыыста±ына, эбэтэр кэннигэр о±уста±ына «мээчик биэрээччини» кытта миэстэтин атаста´ар.
2. £ск³тµн «мээчик биэрээччи» µс т³г³л мээчиги ку´а±аннык биэрдэ±инэ оонньуу толоонугар баар о±олортон биирдэстэрин кытта миэстэтин атаста´ар.
3. Мээчиги умса сиргэ саайар бобуллар. Мээчик µ³´э к³тµ³хтээх.

2. ХАБЫЫ

Лапта оонньуу мээчигэ кыра буолан хабарга уустуктардаах. Кыра о±о хабара ³сс³ уустук. Хабыы к³рµ²э элбэх, ол гынан баран лапта оонньуутугар сµрµн биир хабыы баар. Нуччалыыта «Ловушка» к³рµ²µнэн. Сахалыы «сохсолоон» хабыы диэн буолар.

«Сохсолоон» хабыы: Дьарыктааччы бастаан к³рд³р³р хайдах бала´ыанньа±а туран хабыллыахтаа±ын. Хайдах туран хабабыт? Атахпытын киэ´ник уурабыт, у²а эбэтэр ха²ас атахыт иннигэр. Тобукпут сµ´µ³±µнэн кыратык токуруйан турар. Арыый умса турабыт. Илиибит иннибитигэр токуччу о±ус, ытыстарбытын ыпса тутабыт тарбахтарбытын саратабыт. Ытыстарбытын биирин тиэрэ,   биирин умса тутабыт. Хайдах курдук мээчик кэллэн киирдэ да±аны «сохсолоон» ылабыт, ытыстарбытын холбуубут.

Эрчиллиитэ:

1. Бастаан мээчигэ суох, хабаачы хайдах туруохтаа±ын µтµктэллэр. Ону арыый ыаратан, дьарыктааччы сигналынан о²оруу. Холобур: биир и´иирии- µ³´эттэн хабыыны к³рд³рµµ, икки и´иирии- ортотугар хабыыны к³рд³рµµ. Ытыс тыа´ар аллараттан тэйбит мээчиги хабыыны к³рд³рµµ.
2. Мээчиги µ³´э быра±ыы уонна хабыы. Мээчиги биир илиилэригэр ылаллар уонна 1,5-2 метр µрдµккэ быра±аат ытыстарын холбуу тутан «сохсо» бала´ыанньатын ыла охсоллор. Мээчиги ысмна±астык хабан ылаллар. Маны онорорго бол±омтону о±о илиитигэр уурабыт. На´аа кµµрбэккэ сымна±астык хабыахтааххтар. Хабар кэмнэригэр харахтарын мээчиктэн араарбаттар.

Бу хамсаныыны о±олор тµргэнник сатыыллар ол и´ин арыый хамсаныыбыт ыараан биэрэр.

1. µ³´ээ быра±ыыны µрдэтэн 4-6 метр о²оробут. Эмиэ быра±аат хабабыт.

б. эмиэ µ³´ээ быра±абыт ол эрэн арыый туора (иннигэр, кэннигэр, у²а, ха²ас) бу хамсаныы о±олору с³пт³³х хайысханы оонньуу кэмигэр булууга к³м³л³´³р, с³пк³ хардыылаан, хааман, сµµрэн мээчиккэ киирэн хабыыга ту´алаах.

в. µ³´ээ быра±ан баран ыты´ы та´ынаат хабыы, чохчос гынан тура охсоот хабыы. уонна онтон да атын хамсаныылары.

3. Иккилии буолан бэйэ-бэйэ±э бырахсыы. Икки тэ² кэккэ±э утарыта  тураллар. Биир кэккэ мээчиктээх. Биир илиилэринэн аллараттан, мээчигэ суох, утары турар кыттыгастарыгар быра±аллар. Мээчик к³тµµтµн сураа´ына (траекторията) ортотунан буоларын курдук. Ону кыттыга´а, мээчик ханна к³т³н и´эринэн киирэн «сохсолоон» хабан ылар уонна т³тт³рµ биэрэр. Саамай хабарга табыгастаа±ынан буолар тµ³с ту´аайыытынан кэлбит мээчиги хабар. Ол инниттэн хабааччы мээчиккэ хардыылаан, сµµрэн, олорон, охтон да туран киирэн биэриэхтээх.
4. Бэйэ-бэйэ±э мээчиги т³кµнµтэн бэрсии. Икки кэккэ иккиэн чохчойон тураллар. Биир кэккэ мээчиктээх. Мэчиктээхтэр мээчиктэрин а²аар илиилэринэн т³кµнµтэн кыттыгастарыгар ыыталлар. Ону кыттыгастара «сохсо» ньыыматынан хабан ылаллар. Биир илиилэрин тарбахтара муостаны таарыйар. Мээчик киирээтин кытта «сохсо» сабыллар.

Манна с³пт³³х оонньуу:

«Тэйбити хап»

Хамаандалар колонналарга биирдии буолан тураллар. Истиэнэ±э утары 6-7 метр тэйиччи. Инники турааччыларга мээчиктээхтэр. Хамаанда бэриллээтин кытта иннигэр турааччылар мээчиги истиэнэ±э тэйэрин курдук быра±аллар. Хайдах быра±ыахтаа±а эрдэ этиллэр. Уонна тµргэнник колонна кэннигэр баран тураллар. Кини кэнниттэн кэллээччи ол быра±ыллыбыт мээчиги хабар уонна эмиэ быра±ар. Оннук хас да тµ´µмэх бµтµ³р диэри субуруччу бары о²ороллор.  

        Кыайыылаа±ынан буолар, бастакы бµппµт уонна а±ыйах сыы´алаах хамаанда.

Бастакы тµ´µмэх (быра±ыылар аллараттан о²о´уллар):

1. Мээчиги истиэнэ±э быра±аллар уонна муостаттан тэйбитин кэннэ «сохсолоон» хабаллар
2. Мээчиги истиэнэ±э быра±аллар уонна тэйэн кэлээтин хабан ылаллар
3. Мээчиги муоста±а быра±аллар уонна истиэнэттэн тэйэн кэлэригэр хабаллар

Иккис тµ´µмэх:

Тэйитиилэрэ уонна хабыылара бастакы тµ´µмэх курдук. Ол эрэн быра±арга икки илиигинэн кэтэхтэн быра±ыы.

¥´µс тµ´µмэх:

Эмиэ бастакы, иккис тµ´µмэхтэр курдук. Ха²ас илиибитинэн быра±абыт.

Бо оонньуу атын к³рµ²э:

        Быр±ар кэрчиги колонналар турар сирдэриттэн иннигэр тэйитэн биэриллэр. 3-5 метр сири сµµрэн тиийэн быра±аллар, хабааччылар эмиэ сµµрэн тиийэн хабаллар.

«Истиэнэ»

        Оонньууга бэлэмнэнии. Оонньоочулар бары биир кэккэ±э истиэнэ иннигэр тураллар. Уочаратынан аахсаллар.

Хайдах оонньоноро: Биир оонньооччу мээчиги истиэнэ±э быра±ар уонна улаханнык атын оонньооччу нµ³мэрин ааттыыр. Ы²ырыллыбыт нµ³мэрдээх оонньооччу, истиэнэттэн тэйбит мээчиги сиргэ тµ´эрбэккэ эрэ хабыахтаах. Хаппыт ки´и атын оонньооччу нµ³мэрин этэн баран эмиэ истиэнэ±э быра±ар. Оннук хабалларын тухары сал±анан барар. £ск³тµн ааттаммын нµ³мэрдээх оонньооччу кыайан хаппата±ына, бары оонньуу толоонун устун ы´ылла сµµрэллэр. Ы²ырыллыбыт о±о, сиргэ т³кµнµйэ сылдьар мээчиги тутутан ылан «то²ун»(стоп) диэтэ±инэ тохтууллар. Мээчиктээх о±о чугас турар оонньооччуну быра±ан таба сатыахтаах. Быра±ан кими эмит тапта±ына, ол о±о эмиэ мээчигы ылаат  «то²ун»(стоп) диир. £ск³тµн сыы´а быра±ар тµгэнигэр ыстырааптыыр очко аа±ыллар, оонньуу са²аттан са±аланар.

        Оонньууну ыстырааптаммыт о±о са±алыыр. Оонньуу кыайыылаа±ынан, ыстырааптыыр очкуота суох о±о буолар. Ким саамай элбэх ыстырааптыыр очкуолаах ол кыайтарыылаах.

Оонньуу быраабылата:

1. Истиэнэттэн тэйитиллибит мээчиги, хабары мэ´эйдиэ суохтааххын.

2. Истиэнэ±э тэйитэ быра±ан и´эн, нµ³мэри ааттаныллыахтаах.

3. «то²ун» (стой) диэн ха´ыыны истээт ким да миэстэтиттэн хамсыа суохтаах. А´аран биэрэр к³²µллэнэр.

4. Мээчиги тохтоппут эрэ сиртэн быра±ыллара к³²µллэнэр.

3. БЫРА¡ЫЫ

Лапта оонньуутугар быра±ыы сµрµн оруолу ылар. Манна быра±ыы сыалыттан к³р³н хас да араа´а туттуллар.

1. Бэйэ хамаандатын ки´итигэр мээчиги хабарын курдук быра±ан биэрии. (чугас, ыраах)
2. Сыалы таба быра±ыы. (турар, хамсыыр, чугас, ыраах)

1. Бэйэ хамандатын ки´итигэр хабарын курдук быра±ыы.  Бу быра±ыы о²о´уллар: а) хабыллыбатах, охсуллубут мээчиги ылан о±устарааччыга хабарын курдук  быра±ан биэрии. Сыы´а быра±ылынна±ына сµµрээри бэлэм турбуттар куоталлар. б) Сµµрэн и´ээччини то´уурга тµбэ´иннэрэн табаары, иннигэр турар бэйэ ки´итигэр хабарын курдук быра±ыы. Бу быраа±ыы тµргэнник уонна кµµскэ о²о´уллар, хабаачыттан эмиэ тутулуктаах. £ск³тµн хабаачы хабара м³лт³х буолла±ына бу быра±ыы табыллыбат.

Хамсаныы:

• Иккилии буолан тураллар. Мээчиги бэйэ-бэйэ±э бырахсыы. Быра±ыы биир илииннэн санныбыттыттан о²о´уллар.  Бырахтарыах иннинэ бырааччы хайдах туруохтаа±ын к³рд³рµллэр. Ха²ас атахпыт иннигэр. Быра±ыы бµтµµтэ ки´и илиитэ к³н³р, ыйаа´ына инники турар ата±ар бэриллэр. Бэгэччэк кµµскэ µлэлиэхтээх.
• Сиртэн тэйитэн бырахсыы.
• Ыраах бырахсыылар. 18-20 метр ыраах туран бырахсыы. Бу быра±ыы уратыта диэн сµµрэн кэлэн быра±ыахха с³п. Мээчик кµ³рэччи к³т³н барар.
• Бириэмэ±э бырахсыы. Иккилии буолан 30 с³кµµндэ и´игэр ким элбэ±и быра±ар диэн оонньуу. Онньуу бµтµµтэ ким элбэхтэ бырахпыт ол кыайар.

1. Сыалы таба быра±ыы

Ха´ан туттуллара: Оонньуу кэмигэр сµµрэн и´эр оонньоочуну таба быра±ыы. Хамсаабат сыалы быра±ар ыарахан онтон сµµрэн и´эр сыалы табар уустук. Таба быра±ар буоларга элбэх эрчиллии наада. Быра±ааччы турааран быра±ыан с³п эбэтэр сµµрэн и´эн.

        Хамсаныы:

• Бэйэ-бэйэ±э бырахса µ³рэммиттэрин кэннэ хамсаабат сыалы быа±аллар. Улахан баскетбол мээчигин 10 м. сиртэн быра±ыы.
• Киэгилэни туруоран баран быра±ыы.
• Мээчиги т³кµнµтэн баран ону таба быра±ыы.
• Мээчигинэн сыалы таба быра±ыыга кµрэхтэ´иилэр, эстэпиэтэлэр
• Мэчигинэн бырахсыылаах оонньуулар (Кус уонна булчуттар, хамаанда±а арахсан бэйэ бэйэни бырахсыы у.о.а)

4. С¥¥Р¥¥

Сатаан тµргэнник сµµрэр буолуу

Оонньуу кэмигэр охсооччу хамаандалар очукуо ылаары утары сытар кэрчиккэ баран кэлиэхтээхтэр. Быра±ааччыларга таптарбат инниттэн тµргэнник сµµрэр наада. Онтон быра±ааччы хамаандата эмиэ тµргэнник сµµрэр буолуохтаах. Сµµрэн и´эр ки´ини эккирэтэргэ уонна ону таба быра±арыгар.

О±олору тµргэнник сµµрэллэрин сити´э сатаан дьарык кэмигэр элбэх сµµрµµгэ с³пт³³х эрчиллиилэри биэриэххэ наада.

Хамсаныылар:

1. Муостаттан тэйбит мээчиги сиргэ иккистээн тµ´э илигинэ тµргэнник то±о тµ´эн сµµрэн, тиийэн хабан ылыы. Мээчиги тэйитэ быра±ар сиригэр бэлиэ ууруллар. Ким т³´³ тµргэниттэн-бытааныттан к³р³н ол бэлиэни хамсатан бэриллэр.
2. Мээчиккэ утары сµµрµµ.

Икки ки´и утарыта тураллар (15-20м). Ортолоругар мээчик сытар хамаанда бэриллэрин кытта утары сµµрэллэр. Ким урут мээчиги ылар  ол кыайар.

3. Мээчиги истиэнэ±э кµµскэ быра±ар уонна сµµрэн тиийэн сиртэн тэйээтин хабан ылар.
4. Сµµрµµлээх эстафеталар.
5. Сµµрµµлээх оонньуулар:

«Кыттыгаскын сит»

Оонньоочулар иккилии буолан арахсаллар. Уонна охсор кэрчиккэ бары иккилии буолан тураллар. Биирэ арыый иннигэр 1.5-2м тэйиччи турар.

Хамаанда бэриллэрин кытта бары оонньотооччу к³рд³р³р хамсаныытын о²ороллор. (олорон, сытан, туран сµµрэргэ ыарахан буоларын курдук). Ол бириэмэ±э оонньотооччу и´иирдэ±инэ иннигэр турааччылар утары кэрчиккэ куоталлар. Кэннигэр турааччылар ону ситэ сатыахтааххтар. Сµµрэн истэхтэринэ хамаанда бэрилиннэ±инэ куотааччы эргийэ баттыыр да эккирэтээччи буолан хаалар. Онтон эккирэтэн испит анны куотааччы буолар. Хамаанда араас кэм²э бэриллэр. Ким элбэхтэ таарыйбыт ол кыайыылаах.

5. А¤АРЫЫ  

Саха тылын бы´аарыылаах тылдьытыгар (П.А Слепцов -2004с) а´арыы маннык сурулла сылдьар:

- А´арыы-  халбарыйан биэрии, таптарымыы.

- А´арыгас- таптарымтыата суох, сылбар±атык а´аран биэрэр дьо±урдаах.

- А´арыык- туохтан эмэ хапса±айдык халбарыйан, а´аран биэрэр дьо±урдаах.

А´арыы ньыымалара:

• И²нэри тµ´µµ (у²а, ха²ас)
• Т³²к³й³н биэрии
• Кэдэйэн биэрии
• Хардыылаан биэрии (мээчик ханан и´эриттэн к³р³н иннигэр, кэннигэр, у²а, ха²ас)
• ыстанан биэрии
• Охтон а´арыы

О±олору мээчиктэн сатаан а´арыгас буолууга анаан дьарыктаа´ын суох. Ол курдук лаптаны спорт бы´ыытынан сайыннарар, дьарыктыыр исписиэлистэр та´аарбыт кинигэлэригэр  («Руская лапта» авторы: Рафид Валихметов, Лев Гусев, Александр Костерев, Виктор Щемелин) а´арыгас буолууга анаан дьарык суох. Би´иги саха ол²хотуттан, µ´µйээннэриттэн билэбит хайдах ³бµгэлэрбит а´арыгас буолууга бол±омтону ууралларын. Хайдах буойуттары бэлэмнииллэрин. О±олору олох кыра эрдэхтэриттэн дьарыктыылларын. А´арыгас дьоннор онноо±ор µ²µµнµ, о±у а´араллара уонна хабан ылаллара. Саха сэ´энигэр а´арыык буолууга хайдах дьарыктыыллара маннык сурулла сылдьар: : О±ону бастаан боотураат дьон о±о эрдэ±иттэн уоттаах чо±унан тамнаан, онтон улаатта±ына, оно±оско кылгас иннэ хатаан, онтон улаатта±ына о±унан ытыалаан а´арыыкка µ³рэтэллэрэ µ´µ.

О±олорго бастаан а´арыы туохха наадатын бы´ааран биэриэххэ наада. Онтон ханнык а´арыы ньымалара баарын к³рд³рµллэр. А´арыгас буолууга саамай µчµгэй дьарыгынан буолар оонньуу. Оонньуу кэмигэр о±о бэйэтэ а´арар ньыма булар.

А´арыыга ту´алаах оонньуулар:

• Кустар уонна булчут.
• Хамаанда±а арахсан бырахсыы.
• Саас, кµ´µн хаарынан бырахсыы

Билигин о±олор на´аа элбэх бириэмэни компьютер иннигэр атаараллар. Та´ырдьа урукку курдук хаарынан, сайынын туойунан бырахсыы суох. Ол и´ин о±олор быра±ар уонна а´арар дьо±урдара сайдыбатах. Оскуола±а физкултуура уруогар элбэх оонньуу наада. Мээчигинэн о±олор оонньуулларын на´аа с³бµлµµллэр. Уонна тµргэнник ылыналлар.