«Бэлигэй туяа»
творческая работа учащихся (10 класс) на тему

Буряад Республикын эрдэм ухаанай министерство

Буряад Республикын Yндэhэ яhатанай 1-дэхи лицей-интернат

Буряад ороной дэбисхэр дээрэхи тγрγγшын острогууд, эндэхи нютагуудта тэдэнэй нγлөөлһэн γγргэ

«Бэлигэй туяа»

гэһэн эрдэмэй практическа конференцидэ

Секци:(Буусахан нютагайм тγγхэһээ…)

                                                Дүүргээ: 8-дахи «б» классай hурагша

                                                                      Дашидоржина Сарана

                                               Эрдэмтэ хүтэлбэрилэгшэд: Буряад Республикын

  Yндэhэ яhатанай 1-дэхи лицей-интернадай

                                                                 ахалагша хγмγγжγγлэгшэ Чернинова Э. И.

Улаан-Yдэ

                                                             2012

Гаршаг

1. I-дэхи бγлэг: Буряад газарта бии болоһон тʏрʏʏшын острогууд, тэдэнэй нγлөөлһэн γγргэ

2. II-дохи бγлэг: Баргажанай острог- Буряад газартахи тʏрʏʏшын острог тэдэнэй нγлөөлһэн γγргэ

3.Тобшолол

4. Хэрэглэгдэһэн литература

1. I-дэхи бγлэг: Буряад газарта бии болоһон тʏрʏʏшын острогууд, тэдэнэй нγлөөлһэн γγргэ

XYII-дохи зуун жэлдэ Буряад газарта бии болоһон тʏрʏʏшын острогууд, энэ газарай саашанхи хγгжэлтэдэ тэдэнэй ʏʏргэ.

                                        Оршол

2011 ондо манай класста Сагаалганай тема γгөө. Энэ темэ  Буряад ороной России гурэндэ хамтарhаар 350 жэлэй ойн баярта зорюулагдаа. Манай 8 б класста энэ темээр: « Буряад ороной дэбисхэр дээрэхи тγрγγшын острогууд, эндэхи нютагуудта тэдэнэй нγлөөлһэн γγргэ» даабари γгтэhэн байгаа. Тиимэhээ буряад орндохи тγрγγшын остроогууд саашанхи хγгжэлтэдэнь ямар  γγргэ дγγргээ гээшэб гэhэн асуудал манай ажалай гол зорилго болоно.

                                Зорилго

Арадайнгаа тγхын баримтануудтай гγнзэгыгөөр танилсаабди. Буряад зоной байдалда ушарhан γйлэ хэрэгγγдэй удха дээрэ бодомжолон, өөрын сэгнэлтэ  γгэхэ. Нютаг оронойнгоо хγгжэлтэдэ хабаатай хγнγγдэй хэрэг, нэрэ солые γргэлхэ, γргэлжэлγγлхэ гэhэн мэдэрэл тγрγγлхэ.

Анха  холын үе  сагhаа хойшо буряад болон ород  арадуудай анда  нүхэд болоhон түүхын удхатай  үйлэ хэрэгүүд тухай манай хөөрөөн.

             Алексей Михайлович Романовай хаан шэрээдэ hууhан жэлдэ (1645-1676 гг.) Енисей шадар алба хаажа байhан Василий Колесников эгээл түрүүлэн Байгал шадар ажаhуудаг буряадуудтай уулзаhанаа хаанда мэдүүлhэн байгаа. Василий Колесниковэй буряадуудтай дүтэ болохо гэhэн түрүүшын туршалга эсэргүүсэлгэ хүлеэгээ, тиимэhээ 1646 ондо Байгалай хойто эрье зубшан ошоо. Табангуудай гулваа Сэсэн хаанай хүрьгэн байhан Туруухайн дайдада ород алба танай хүрэжэ ерэхэдэ, буряад зон ехэ хүндэтэйгөөр угтаhан гэлсэдэг. Газар дэлхэйн баялигые нюдөөрөө хараhан албатанда табангууд отогтон ехэ бэлэг бариhан гэлсэдэг. Хаан баабайда мүнгэн аяга бэлэг эльгээгээд, атамандань мүнгэн амhарта бэлэглээ. Энэ ехэ бэлэгынь тагнуулда ябаhан албатаниие тон ехээр баярлуулаа. Тиигэжэ Байгал шадархи дайдада өөhэдын албатаниие нютагжуулха гэhэн бодол түрэhэн байна.

1647 ондо хаанай албатан Иван Похабов Байгал шадар эльгээгдэhэн байгаа. Эрид зантай Иван Похабов Осинска острог байгуулаад, ясаг татабари нютагай зонhоо ехэ эдэбхитэйгээр суглуулжа эхилээ. Хɣндэ хүшэр байдалда ороhон буряадууд буhалгаа хэнэ, Иван Похабовай эсэргүү хүсэл дарана. Тиибэшье буряадуудай hуужа байhан газар сэбэр мүнгэ, алтаар баян гэжэ мэдэhэн зон, энэ ехэ олзоёо алдахагүй гэhэн байгаа. 1648 ондо Иван Галкинай оролдолгоор Баргажанай острог (хэрэм) баригдаhан 1652 ондо Баунтын хэрэм, 1658 ондо Тэлэмбын, Нэршүүгэй, Яруунын хэрэмүүд баригдаhан байгаа. 1665 он Сэлэнгын хэрэм тогтоhон юм.

Острог - хэрэмүүдэй үүргэ хадаа нэн түрүүн, нютагай зоной тоо бүридхэхэ, хүн зонойнь тоогоор татабари татаха, хариин дайсадhаа аршалха, хэрэг үйлынь хүтэлхэ, газар дайда, албата зонииень мэдэлдээ абаха гэhэн юм.

Ород хаанай албатан соо сэхэ сэбэршье, эзэрхэг хатуушье ноёд дайралдадаг байhан. Хаанай бүхы зарлиг, тогтоолые дүүргэхэгүйшье зон дайралдадаг hэн. Хоёр талынхид хоорондоо эсэргүүсэжэ, шууяха hанал бодолоо тааража ядаха ушарнуудшье болодог, тиибэшье олон жэлнүүд соо бэе  бэедээ дадажа, хэрэг үйлые зүбөөр шиидхэхэ гэhэн оролдолго гаргадаг болоhонhоонь байдалынь hайжаржа эхилээ.

   1665 ондо Сэлэнгэ мɣрэнэй эрьедэ Сэлэнгын острог – хэрэм байгуулагдаад.  Байгалай зүүн талын нютагуудай – долоон хушуун зоной түб гэжэ нэрлэгдэhэн юм. Долоон хушуунай буряадуудай гулваа Үхин тайшаа байhан, тиимэhээ мүнөөшье тэрэ нютаг Окино – Ключи гэжэ нэрлэгдэhээр. Харин 1666 ондо Yдэ Сэлэнгэ мүрэнүүдэй уулзуур дээрэ Yдын острог – хэрэмэй эхин табигдаhан юм. Ехэ hайхан газарта тогтоhон хэрэмые Иван  Поршенников үзүүртэй үндэр модоор хүреэлэн, ёhотой хэрэм болгоhон түүхэтэй. Энэ темээр Сагаалгандаа  бэлдэжэ байхадаа, түүхын музейн эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэдтэй хөөрэлдэжэ, hонин выставкэ хаража, өөhэдтөө сэнтэй мэдэсэ  абаабди. Эгээл шухада олзомнай – тэрэ холын үе харуулhан карта. Острог – хэрэм хамгаалагшадай хэрэглэhэн буу зэбсэг, пушка,  хубсаhа хараабди. Отто Францевич гэжэ музейн эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ тон hонирхолтойгоор, удхатайгаар  энэ ушар тухай хөөрэжэ үгөө.

Тобшолон хэлэбэл, XVI- дахи зуун жэлhээУраалай саада тээхи дэбисхэр ород хаанай hанаа сэдьхэл эзэлдэг болоhон юм.  1581 ондо Ермагай дружина Сибирь дайда руу шэглэhэн юм. Ермагай казагуудай удаа наймаашад, алба хаагшад, юрын  таряашад болон бусад зон харгылаа. ТииhээрXVII- дахи зуун жэлдэ Сибириин  нэлэнхы үргэн дэбисхэр, тэрэ тоодо Буряад дайда, Ород гүрэнэй мэдэлдэ ороhон түүхэтэй.

        Урдын сагhаа энэ хүрэтэр зурыhан

        Утын ута замыень гайханаб,

        Бүгэдэ монголой домог түүхэ ирахадаа,

        Баян дэлгэр буряад зоноо магтанаб! 

2. II-дохи бγлэг: Баргажанай острог- Буряад газартахи тʏрʏʏшын острог тэдэнэй нγлөөлһэн γγргэ

                                                Баргажанай острог

     Забайкалиин тʏрʏʏшын острог Иван Галкинай отрядай хʏсɵɵр 1648 ондо

Баргажанда тогтоогдоhон юм. Энэ острог Баргажан голой баруун эрье дээрэ

бодхоогдоhон гээшэ.

             Даурск воеводой бии болотор Баргажанай острог сэрэгэй захиргаанай тʏб болоhон юм. 1649 ондо Ангар мʏрэнэй  острогой сэрэгэй албатан хооhоор ʏлэhэн аад,  Баргажанай острог зɵɵжэ ошоо. Тиихэдэнь Иван Галкин тэдэнэй орондо ондоо сэрэгшэдые Федько Торопчанин тʏрʏʏлэгшэдтэй  сэрэгшэдые эльгээжэ, тэндэ байжа саашадаа ясаг тʏлбэриие суглуулжа байхат гэжэ

захиhан байгаа. Тиихэдэ Галкин Якунку Похабовые 15-н сэрэгшэдээр Бужено нуур шэнэ газар бэдэрэлгэдэ эльгээбэ. Саашадаа тʏмэр болон бусад ашата зʏйлнʏʏдтэй шорой шулуунтай, алта мʏнгэнтэй Мунгала 3 хʏниие ябуулаа. Yшɵɵ 3-ниие Витимск хадын орой, Шилка мʏрэнэй Лавка хаанда эзэн хаанай

ударидалга доро орогты гэхын орондо зоноо эльгээгээ. Ангара острогhоо буужа ерэhэн Ондрюшко Дубинай хасасуудые суглуулhан ясагтайнь Енисей острог ябуулжа, ɵɵрɵɵ Баргажан уhанай урадхалай боhог дабахаа ошоо.

     1651 ондо Баргажан острогой шэнэ хʏтэлбэрилэгшэ  В. Колесников  А. Ф. Пашковто Енисейн воеводто Иргень мʏрэндэ тунгус арадта загаhа барихаяа ерэдэг байһан юм, тэндэ острог тогтоогоо hаа,  hайн  байгаа  гэжэ дуулгаа. Хʏн зоноор дутаhанаа  тэрэ hанамжые  бэелʏʏлжэ  шадаагʏй  гээшэ. Тэрэ ʏедэ тэрэнэй захиралта доро 25 хасагууд байhан, ʏшɵɵ 45-ниинь мордолгодо байhан юм.

     1656 он Енисейн воевод Иван  Акинфов В. Колесниковта Байгал

Худара руу захил эльгээгээ. Захил соо иигэжэ баталаа: Баргажанай острог

ошожо, И. Галкинтай Енисей острог уһаяа дабажа ерэгты гэбэ. Тэрэнэй байhан сэрэгшэдые Иргень нуур руу, ехэ Шиилхэ мʏрэн руу ясак суглуулгадаа ябуулба гээшэ. Бʏхы суглуулhан ясагые уhа мʏрэнэй хайлахада Енисей острог ябуулха гэжэ захиралта  гаргаба. Тэрэ тʏргэдхэлгын ажал Афанасий Пашковай Еремей хʏбʏʏнтэеэ Даур газарнуудта  гγрэн тʏрын албангаар аяншалха байhыень ойлгуулна. Акинфов Пашковые hайн мэдэдэг байhанаа, Колесников Галкин хоёрто тэрэ хʏнтэй (А. Пашковтай) уулзаа hаа, онгосодоо дʏтэ хʏргэхэгʏй, гʏрэнэй мʏнгэ алтые, хаанай захираашье hаа ʏгэхэ ʏгы гэжэ захиба.

     1661ондо Баргажан острогой ударидагша Григорий Барыбин ясаг тʏлэдэг тунгус яhатаниие хашаhанайнгаа болон 6 хʏнʏʏдые алаhанайнгаа тʏлɵɵ Енисейн хасаг зуутан Иван Гархов баталагдаhан юм.

     1669 ондо Баргажан острогто долоон тунгʏʏс арадай угайхид ясак тʏлэдэг болоо.

     1675-1676 онуудта Баргажан острогой захирагшаар боярск хʏбʏʏн  Богдан Несвитаев байгаа. Саашадаа 1677 оной февраль hарада С. А. Лисовскодо захиргаанаа бусаагаа юм. 1676 ондо Б. Несвитаев Енисейскын воевод  М. Приклонскодо Баргажан Кучидск  острогуудта суглуулhан 25-н булга ясак суглуулhанаа дуулгаа. Жэл бʏри  ясак суглуулга бага ехэ боложол байдаг һэн.

Баргажанай острогто алба хэхэдэ ехэ хʏнгэн байгаа  гэжэ хэлэхын аргагγй. Энээн тухай 1681 ондо Яхадhаа хамалганда, Охотск Зашиверск острогто гэр бʏлэтэеэ ябалган хасагуудай сэрэгтэ Юрий Крыженовск ба Петр Ярыжкин хоёрой ерэhэн гэршэлгэ байна.

     17-дохи зуун жэлэй тʏгэсхэлдэ Баргажанай острог дʏрбэн булантай, хоёр ябуулдаг башнитай байhан юм.  Досоонь Николай - Угоднигай Спасска сумэ ба Преображениин һγмэ острогой мэдэлэй hэн. С. У. Ремезовай  «Сибириин зурагай ном» гэhэн соо иимээр харуулагданхай. Зургаан гэрнʏʏдые тэмдэглэһэн картограф зурагданхай.

     Баргажанда тʏрʏʏшын газар хахалалга Адам  Мисюркинай 1681 ондо Эрхʏʏгэй воеводто эльгээhэн бэшэг соо hануулагдана. Энэ ондо Эрхʏʏhээ Баргажан руу хилээмэ тарилгада Ф. Кондратьев, С. Андреев ошоhон юм. Хилээмэ тарилгын дʏршэл хоёр газарта болодог hэн. Тʏрʏʏшын Баргажанай ʏндэр талада, Половинно уhанай хажууда тариhан обеос ешмээн hайн ургаhан байгаа. Воеводой дурадхаhан газарта юушье ургаагʏй.

     1682 ондо таряа тарилгада Баргажанай острогто Костромской уездын Яковлевск тосхоной Спасско байшанhаа сγлэгшэд эльгээгдээ юм.

Баргажанай острогто газар элдγγрилгын саг саашаа ʏргэлжэлэгдөө. Тиигэбэшье газар элдэбэри ехэ ʏргэнɵɵр баримталжа шадаагʏй. Энэнь хандагайнууд ʏгы болохо гэһэн шалтагаан дээрэһээ айhан байна. 1691 ондо Сибириин захиралтаар Баргажан ошоhон сэрэгшэдые Байкальскын острог бусажа элдγγрилгэ хэхэгʏй, ой тайгые галдахагʏй гэһэн захиралта бууһан байна. Баргажанда ажамидардаг хандагай  Сибирь дотороо эгээл сэнтэй гэжэ тоологдодог байhаниинь мэдээжэ.

1724  ондо Баргажанай острогто 41 хасагууд сэрэгэй албанда татагдаа. Тʏрʏʏшын Баргажанай острог тухай 1736 оной февраль hарада аяншалhан С.П. Крашенинников бэшээ hэн. Тэрэнэй бэшэhээр острог 4 булантай, баруун ханадаа ябуулгын башнитай, урда талаһаа бγтγγ. Эб бараанай барилганууд соо захиргаанай байшан, амбаар, хоёрдохи дабхарта ясак суглуулгын, нэгэдэхи дабхарта порохой казна байдаг hэн. 1734 ондо эдэ бʏхы барилганууд хоёр башнитаяа тʏймэртэ дʏрэшэhэн юм. Хожомынь острогhоо Спаса Преображенск Николая Чудотворцын сумэ г.м. нэгэ хэдэн  байшан ʏлɵɵ hэн. Острогой ара талада захиргаан болон захирагшын байшан, мγн тиихэдэ 26 албатанай гэрнʏʏд байhан. Острогто тунгус яhатанай 6-н угтан ородог байгаа. Острогой талмай гэхэдэ 100 40 энээн сооhоо 216 86,4 м дүрэшэһэн гээшэ. Тэрэнэй зэбсэгжʏʏлгэ хоёр пушкатай, 100 hомотой, хоёр пищалтай, 16 самопалтай байhан юм.

Тобшолол

Буряад ороной дэбисхэр дээрэ 1648-1665 онуудта Баргажанай, Баунтын, Тэлэмбын, Сэлэнгын, острогууд баригдаhан тʏʏхэтэй. Эдэ острогуудай ʏʏргэнь гэхэдэ  эндэхи хʏн зоной  ажаhууhан газарые,уhа голые  дайсадhаа хамгаалха, ясак суглуулжа гʏрэндэ тушааха, эндэхи байгаалиин уларилда таараhан амитадые аршалха, ехээр ʏдэhэн амитадай арhа гʏрэндэ тушааха, тʏмэр малталгын ажал ябуулдаг байгаа.  

4. Хэрэглэгдэһэн литература

1. А.Р. Артемьев   Города и остроги Забайкалья и Приамурья во второй половине XVII - XVIII вв.
2. Очерки истории городов Забайкалья. ХVII - ХVIII вв. Ч. 1.
   Улан-Удэ, 1993. - с.15-25.
3. Ород- буряад словарь, Улан-Удэ, 2008 он.
4. История Бурятии ХVII – ХX вв. . Улан- Удэ, 2001г.
5. Новая Бурятия., от 8 апреля 2011г. «И. Галкин и его время…»