Яшәү - олы бәхет, әгәр зур җаваплылык һәм матурлык тоеп яши алсаң...
проект на тему

Татарстан Республикасы

Балык Бистәсе муниципаль районы

Яңа Арыш урта гомуми белем бирү мәктәбе

Яшәү – олы бәхет, әгәр зур җаваплылык һәм матурлык тоеп яши алсаң...

(проект эше)

Эшне башкардылар:

Ф. Г. Имамиева, беренче категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы

Р.Д. Нәбиуллин, физика һәм информатика укытучысы

Фәнни җитәкче:

Ф.К. Әхтәмова

Яңа Арыш

2014 ел.

... Тәрбиясе булмаган җирдә гүзәл ашлык җитешмәгән кебек, тиешле тәрбия бирелмәгәндә, гүзәл кеше җитешмәс...

                                                                             Ризаэддин Фәхретдин

Аңлатма язуы

Югары сыйныфта укучының үзкыйммәтләре үсешен камилләштерү, ә сүлпән якларын үстерү күздә тотыла. Бу чор  яшь кеше  өчен бик әһәмиятле. Чөнки яшүсмергә әдәп-әхлак кагыйдәләре гаиләдә нигез салынган була.

Әхлак тәрбиясе системалы эшләүне,бер-беренә тәңгәл  эш алымнарын таләп итә. Әлеге хезмәт тә халык педагогикасына һәм татарның бөек педагогы Р.Фәхретдин хезмәтләренә нигезләнеп укучыларга әхлак тәрбиясе бирүне күздә тота.

Югары сыйныфларда әхлак тәрбиясе бирү өчен:

1. Һәр укучының әхлакый сыйфатларын билгели алу.
2. Сыйныфтагы укучыларның яшь үзенчәлекләренә туры килердәй эш алымнарын сайлау.
3. Укучыларга югары әхлакый кыйммәтләр турында аңлату, аларны формалаштыру  этаплары зарури. Шуннан чыгып, төп тәрбияви максат билгеләнә:

Киң карашлы, нык ихтыярлы, төпле фикерле, югары әхлаклы шәхес тәрбияләү.

Шул нисбәттән түбәндәге бурычлар куела:

1. Һәр укучының холкын ачыклау.
2. Әхлак культурасын камилләштерү.
3. Сәламәт яшәүне пропагандалау.
4. Әти-әниләрнең педагогик культурасын үстерү.

1.Һәр укучының холкын ачыклау.

Шушы бурычны тормышка ашыру максатыннан, сыйныф җитәкчесе башта укучыларның холкын билгеләү картасын эшли.

Сыйфатлар баллар кую юлы белән билгеләнеп барыла. Иң югары балл”5” белән,ә иң түбәне “2” балл белән билгеләнеп, нәтиҗә ясала.

Әхлакый нигез, иң элек, балага гаиләдә салына. Гомумән, намуслы, әдәпле, инсафлы, ягымлы, киң күңелле, сабыр, гадел, сау-сәламәт, мәрхәмәтле, ихтыярлы,  илен-җирен чын күңелдән яратучы, зыялы, югары әхлаклы шәхес ничек формалаша? Бу дөньяда адашмыйча-саташмыйча, ялгыш юлларга кереп китмичә, кадерсезлекләргә төшмичә, санап кына бирелгән гомерне   файдалы, мәгънәле һәм бәхетле итеп уздырыр өчен хикмәтле ачкыч кем кулында? Бозыклык һәм явызлыкның, гаделсезлекнең сәбәпләре нәрсәдә? Дөрес, тәртипле, рухи сәламәт яшәр өчен кемнәрдән, нәрсәләрдән өйрәнергә соң?

Менә шул сорауларга җавап табуда,  чын әхлакый кыйммәтләр тәрбияләүгә юнәлеш бирүдә сыйныф җитәкчесенең роле гаять зур. Ул  балаларның әхлакый сыйфатларын ачыклауда төрле метод һәм алымнарны төгәл белүче, аларны кайчан, ничек кулланырга тиешлекне дөрес тоемлый алырдай зирәк тәрбияче, нәтиҗәне тискәре булган очракларда да дөрес аңлата алучы белгеч булырга тиеш. Сыйныф җитәкчесенең, халык педагогикасының иң актуаль тәрбияви өлкәләренә таянып, татар гаиләсенең күркәм традицияләрен үрнәк итеп, өйрәнеп, укучыларны гаилә ядкарьләрен хөрмәт итәргә, зират-каберләргә игелекле вә ихтирамлы булырга, яшәү ямен тоярга, аның  кадерен белергә өйрәтүе зарури.

Әлбәттә, сыйныф җитәкчесе үзе генә тәрбияче була алмый. Бу процесска   балаларны чорнап алган мохит: сыйныфташлары, укытучылар,  дус-иптәшләре, авылдашлары, бигрәк тә үз гаиләләре күркәм холык тәрбияләүгә йогынты ясый. Заман шаукымнары белән бергә яшь буын да үзгәрә. Шуңа күрә тәрбия процессы  гел үзгәртү, яңа алымнар таләп итә.  Ә бу, үз чиратында,  сыйныф җитәкчесеннән дә  эзләнүне, яңага омтылуны сорый. Чөнки бала – һәрвакыт яңалыклар, көтелмәгән һәм сирәк хәлләр дөньясы ул..

Бу нисбәттән  бер хакыйкатьне әйтеп үтү урынлы: һәртөрле яңалык – ул инде бик борынгыдан килгән кануннар һәм аларны бүгенгегә яраклаштыра белергә генә кирәк. Соңгы елларда укыту һәм тәрбия өлкәсендә еш кына  шул канунарга һәм төрле акыл ияләренә – милләтебезнең асыл затларына мөрәҗәгать итәбез. Балаларны Белем, Ышаныч һәм Мәгънә дөньясына алар күрсәткән тәрбияви юнәлештә алып керергә тырышабыз. Шуларның берсе – мәшһүр мәгърифәтче-галим, педагог Ризаэддин Фәхретдин. Бу олуг затның эшчәнлеген  өйрәнгән, күбрәк белгән саен, күңелдә сокланулы горурлык хисләре тирәнәя. Ничек гади генә, ләкин  бик  мәгънәле һәм күңелдә тирән уелырлык  итеп әйтә, өйрәтә ул.

“Бала чакта алынган тәрбияне соңыннан дөнья халкы үзгәртә алмас”, - дигән Р. Фәхретдин. Асылда, галим бу сүзләрне, иң элек,  гаилә тәрбиясен күздә тотып әйткән. Чөнки нәкъ гаиләдә балага әхлакый нигез салына. Бу кыйммәтләрне формалаштыру процессы да күпьяклы. Ә түбәндәге факторларны иң әһәмиятлесе дип санарга була.

Әйе, җәмгыяти мохит, гаилә, мәктәп – тәрбияле Шәхес формалашуда иң зур рольне уйнаучы факторлар. Болар арасындагы тәңгәллек, күпьяклы бәйләнеш – бәхәссез.

2.Әхлак культурасын формалаштыру.

“Балалар! Гүзәл холыкларны өйрәнегез, шуңа гадәтләнегез, кешеләр белән гүзәл тереклек итегез!”  Ризаэддин Фәхретдин

Балаларга күп осталыклар бирелгән. Укытучы-тәрбияче аларны ача торган тылсымлы ачкычны таба белергә тиеш. Бу ачкыч   тәрбияче  белән балалар арасында аңлашу, ышаныч һәм ярату булганда  гына табыла.  Ә юллары бик күп. Бары тик эзлән, өйрән, файдалан. Әхлакый кыйммәтләр дигәндә, без укучыларыбызда нинди сыйфатларны күрергә телибез соң? Әлбәттә, алар – намуслылык, әдәплелек, сабырлык, мәрхәмәтлелек, зыялылык... Бу сыйфатлар балада дөрес һәм вакытында формалаша икән, алар үз янәшәләрендә көчле ихтыяр көченең, әйләнә-тирәгә битараф булмауның, ярдәмчеллекнең, ихласлылыкның һәм башка кыйммәтләрнең камилләшүенә дә юнәлеш бирәчәк.

Шул максаттан югары сыйныфларда түбәндәге эш төрләре отышлы дияргә була.

3. Сәламәт яшәү рәвешен пропагандалау.

Сәламәтлек – зур байлык. Бу – бик борынгыдан килгән хакыйкать. Чөнки сәламәт тәндә генә – сәламәт акыл, диләр. Ә сәламәт булу өчен бик нык тырышырга кирәк. Кызганычка каршы, бу хакта хәтта вакытында уйлана да белмибез. Яисә күп очракта  соңга калып кына нәтиҗә ясыйбыз. Тән һәм җан сәламәтлеге һәр заманда да көн кадагында торучы төп мәсьәлә булып тора. Бу, билгеле, сыйныф җитәкчесе эшчәнлегендә дә мөһим урынны биләргә тиеш. Ә ни рәвешле урын тотуы беркадәр дәрәҗәдә түбәндәге таблицада чагылыш табар.

4. Ата-аналарның педагогик культурасын үстерү:

 “Әй, ата-ана! Балаларыгызга яхшы тәрбия бирегез! Бу сезнең бөтен җәмгыять алдында изге бурычыгыз!”  Ризаэддин Фәхретлин

Бала үз гаиләсеннән икенче гаиләгә – мәктәпкә килә. Мәктәптә аның үз дөньясы. Күпме билгесезлек, каршылыклар, фикерләр?.. Шуңа күрә дә мәктәп белән гаиләнең тату хезмәттәшлек алып баруы – бүгенге көннең бик мөһим ихтыяҗы.  Ата- ана  һәм укытучы-сыйныф җитәкчесенең дә бердәм булып,  аңлашып аралашуы күп каршылыкларны җиңәргә ярдәм итә. Соңгы елларда ата-аналар белән эшләү өчен күп кенә инновацион формалар барлыкка килде. “Гаилә бәйрәмнәре”,  төрле темаларга “Чын күңелдән сөйләшү”ләр, очрашу-кичәләр, ата-аналар җыелышы яки конференцияләре, “Тәрбия иртәләре” кебек чаралар  бик матур  тәэсир калдыра һәм нәтиҗәле дә.

Әйе, кешенең иң зур бәхете   аның гаиләсе  булырга тиеш! Ә бәхетле гаилә нинди соң ул? Бу хакта  Р.Фәхретдин үз фикерләрен һәр заманга ярашлы итеп әйтә. Ягъни,  гаилә эчендәге мөнәсәбәтләр хөрмәт вә ихтирамга, яратуга корылган булса,  әхлак һәм ислам кануннары сакланса, гаилә учагы һәрчак якты янар, җылысын да мул бирер.  Бу урында  гаилә тәрбиясендә бик әһәмиятле  булган  сыйфат турында  да әйтеп китми булмый.  Ул – ата-ана авторитеты.

 Бөек педагоглар исбатлаганча, ул үзе ике төргә бүленә: чын һәм ялган  авторитет.

Чын авторитет булганда, ата-ана балаларына һәр яктан үрнәк була. Дөрес тәрбия бирергә омтылучылар моңа зур җаваплылык тоеп, намус белән карый, нәтиҗәдә, хөрмәт вә ихтирам казана. Ә ялган авторитет үзе берничә төрле була.

Кысу авторитеты. Бу төр күбрәк әтиләр арасында очрый. Юк өчен дә ачулану, дорфа кырыслык, хәтта кул күтәрү өстенлек итә андый кешеләрдә. Билгеле, бу сыйфатлары белән алар балаларын үзләреннән биздерәләр генә.

Акыл сату авторитеты. Бу очракта ата-аналар үзләренең бетмәс-төкәнмәс үгет-нәсихәтләре белән баланың үзәгенә үтәләр. Мондый тукып торулар бала күңелендә эз калдырмый, киресенчә, үзен аңламауларына аның ачуы килә, киреләнә.

Мактану яки ярату авторитетлары иң күп таралган ялган төрләрдән санала. Балалар күз алдында кемнәндер өстен булырга тырышу, һавалану, тәкәбберләнү яисә баланы кирәгеннән артык ярату, иркәләү-узындыру гамәлләре ата-ананың дәрәҗәсен бик төшерә. Балаларны да икейөзле, кешеләргә битараф  булып үсүгә этәрә.

Кызганычка каршы, санап үтелгәннәр әле чик түгел һәм аларга мисалларны да гаиләләрдә күп очратырга була. Бу очракларда сыйныф җитәкчесенең педагогик талантлы, тактлы булуы, алдан күрүчәнлеге, эчке сиземләү һәм күзәтү сәләте бик отышлы.

“Укытучының шундые булыр, алтын булачак бер шәкертне туфрак итеп җирдә калдырыр. Укытучының шундые булыр, туфрак булачак баланы алтын итә белер. Ни чәчсәң,  шуны урырсың.” Ризаэддин Фәхретдин.

Әйе, мәшһүр галимебез хаклы. Ата- ана әхлаклы, укытучы-тәрбияче чын остаз булса, бала бәхетле була. Балалар - безнең көзгедәге кебек чагылышыбыз. Шәхси үрнәк һәрчак  беренче урында тора... Шул чакта гына илен яратучы, намуслы, әдәпле, инсафлы, ягымлы, киң күңелле, сабыр, гадел, сау-сәламәт, зыялы, ихтыярлы, юмарт, мәрхәмәтле, акыллы шәхес формалаша.

Кулланылган әдәбият:

1. Казыйханов В.С. Иман дәресләре – Казан:Дом печати, 2003.
2. Низамов Р.А. Көч һәм рух тамырлары. – Казан:Мәгариф, 2000.
3. Низамов Р.А., Нигъмәтҗанов Җ.Г. Татар залык педагогикасы. – Казан:Мәгариф, 2002.
4. Шаһиев Р. Ш. Р. Фәхреддиннең иҗади мирасы. – Казан:Школа, 2007.