гөмбә күзәнәгенең төзелеше.
план-конспект урока биологии (6 класс) по теме

                                             Гөмбә күзәнәгенең төзелеше

Максат:Укучыларга түбән  һәм югары төзелешле гөмбәләрне өйрәтү өстендә эшләү.

               2) Гөмбәләрнең төзелеше, туклануы, үрчүен аңлату.

                3) Табигатьтә һәм кеше тормышында гөмбәләрнең роле.

                4) Балаларда табигатькә сакчыл караш тәрбияләү.

Җиһазлау : Таблица, эш дәфтәре, презентация , биология В.В.Пасечник.

                                 Дәрес барышы:

 Оештыру мизгеле: Исәнмесез балалар.

Өй эшен тикшерү(5мин)

1һәм 2 вариантта тест эшләү

Яңа тема өстендә эш

  Укытучы :Сез урманны яратасызмы?

Укучылар : Әйе.

Укытучы: Урманда нәрсәләр үсә?

Укучы: Чыршы, нарат агачы, ашарга яраклы, агулы гөмбәләр үсә.

Укытучы: Урманда нинди үсемлекләр яки гөмбәләр очратканыгыз бар?

Укучылар: Лишайниклар, майлы гөмбә, каен гөмбәсе,һб.

Укытучы: укучылар менә сезгә күзәнәк дигән сүз танышмы, йә кайсыгыз әйтә нәрсә ул?

Укучы Күзәнәк – ул бик кечкенә нәрсә , аны бары тик микроскоптан гына күреп була.

Укытучы: Әйе бик дөрес.Ә хәзер әйдәгез менә монда күз салыйк. Гөмбә күзәнәгенең, ачык кына беленеп торган күзәнәк стенкасы бар, цитоплазмасында шактый санда рибосомалар һәм митохондрияләр урнашкан.Гольджи аппараты начар үскән.Вакуольләрдә еш кына аксым бөртекләрен күрергә мөмкин.Күп санда тупланмалар катлаулы углевод- гликоген һәм май тамчылары рәвешендә була.Нәселдәнлек яки генетик аппарат күзәнәк төшендә туплана, аларның саны бердән алып берничә дистәгә җитә.Күпчелек гөмбәләрнең күзәнәк тышчаларында, буынтыгаяклыларның тән япмасындагы кебек органик матдә углевод- хитин була, запас продукт(үсемлекләрдәге кебек крахмал түгел) гликоген булу.

Гөмбәләрне барыгыз да күргәнегез дә җыйганыгыз да бар? Ә төзелеше белән сез танышмы? Эшләпәле гөмбәләрнең төзелешен кайсыгыз сөйләп кәрсәтә?

Укучы:Җир өсте өлешен без гөмбә дип атыйбыз, эшләпәдән ,төптән тора.

Укытучы:Әйе бик дөрес балалар.Көндәлек тормышта гөмбә дип без аларның җир өсте өлешләрен атыйбыз.Әгәр гөмбә өзелгән урында туфракны җиңелчә казысаң, тармакланган нечкә ак җепләрне-гифлардан торган гөмбәлекне  яки мицелийны күрергә мөмкин.

Укытучы: укучылар үсемлекләрдәге кебек гөмбәләрдә фотосинтез процессы барамы?

Укучы:Юк, чөнки алар- гетеротрофлар.

Укытучы:Дөрес.Туклану характеры буенча гөмбәләрне я сапротрофларга, я паразитларга кертәләр.Сапротроф ( сапрофит)гөмбәләр үле органик матдәләр белән тукланалар алар туфракта булалар, ә паразит гөмбәләр тере организмнарда(хайван организмда) тереклек итәләр һәм алар исәбенә тукланалар.

Укытучы: Каен , нарат, чыршы урманында нинди гөмбәләр үсә?Агач белән гөмбә арасында нинди бәөләнеш бар кайсыгыз әйтә?

Укучы:каен гөмбәсе- каенлыкта, ак гөмбә- каен, нарат, чыршы һәм имән тирәсендә, җирән гөмбәләр – нарат һәм чыршы урманнарында үсә.

Укытучы: Әйе бик дөрес.Бу шуның белән аңлатыла: агачның билгеле бер төре белән гөмбә арасында беренче организмга да, шулай ук икенчесенә дә файдалы булган тыгыз бәйләнеш, ягъни симбиоз урнаша.гөмбәлек җепләре тамырны урап ала һәм хәтта,микориза барлыкка китереп, аның эченә үтә.Гөмбәлек- туфрактан суны һәм анда эрегән минераль матдәләрне суырып, агач тамырына үткәрә.Үсемлек тамырыннан гөмбәлек, үз чиратында, туклану һәм үзенең үрчү өлешен үстерү өчен кирәкле органик матдәләрне ала.

Укучылар гөмбәләр кайбер үсемлекләр кебек җенессез һәм җенси юл белән үрчиләр.

Җенессез үрчү махсус күзәнәкләр- споралар ярдәмендә,

                                                            Вегетатив үрчү( гөмбәлек кисәкләре, бөреләнү)

                                                            Җенес күзәнәкләре кушылу нәтиҗәсе (чүпрә )

Эшләпәле гөмбәләрнең күзәнәкләре ешрак ике төшле һәм пластидсыз булалар.Гөмбәлек- һәр гөмбәнең төп өлеше.Эшләпә һәм аяк бер- берсенә тыгыз орынып яткан гөмбәлек җепләреннән тора.Аякта барлык җепләр бертөрле, ә эшләпәдә алар ике катлам барлыкка китерә: төрле төстәге пигментлар белән буялган тиречек белән капланган өске катлам һәм аскы.Бер төркем гөмбәләрнең, мәсәлән: ак гөмбәнең, каен гөмбәсенең, майлы гөмбәнең, аскы катламы күп санлы көпшәчекләрдән тора.Болар- көпшәле гөмбәләр.Җирән гөмбәнең, ал гөмбәнең эшләпәсенең аскы катламы күп санлы җәймәләрдән ясалган.Болар җәймәле гөмбәләр.

Укытучы: балалар түбән төзелешле гөмбәләр турында ишеткәнегез бармы? Ул кайда очрый, кайда кулланыла?

Укучы:Әйе бар,  ипи өстендә барлыкка килә.

Укытучы:Бик дөрес.Ипи өстендә ак мамыксыман кунык барлыкка килә, берникадәр вакыттан соң ул карала.Бу сапрофит - ак күгәрек гөмбәсе(мукор)

Ак күгәрек гөмбәлек кисәкләре яки споралар белән үрчи.Гөмбәлекнең кайбер җепләре өскә күтәрелеп үсә һәм очлары киңәя.Бу киңәйгән башчага охшаган өлешләрдә споралар ясала.Споралар өлгергәч, башчалар ярыла һәм споралар җил белән тарала.Уңайлы шартларга эләккән спора шыта һәм гөмбәлек барлыкка килә.

Азык продуктларында һәм туфракта бүтән күгәрек гөмбәләре дә очрый.Шуларның берсе пеницилл – яшел күгәрек гөмбә.Бүлгеләр белән күзәнәкләргә бүленгән, тармакланган җепләрдән тора.Пенициллның споралары ак күгәректәге кебек башчаларда түгел, ә гөмбәлекнең кайбер җепләренең очларындагы вак чукларда урнашкан.

Пеницилл күзәнәкләрендә кайбер авыру кузгатучы бактерияләрне үтерә торган матдә барлыкка килә.Аны күп кенә авыруларны дәвалауга дару табу өчен, махсус үрчетәләр.

Чүпрә гөмбәсе- бу микроскопик гөмбәләр шар формасындагы бер күзәнәктән тора.

Укучылар ә хәзер әйдәгез менә монда күз салыйк.Төзелешендә: төш, вакуоль күзәнәк тышчасы, плазматик мембрана,цитоплазмасында рибосомалар урнашкан, митохондрия, май тамчылары, туклыклы матдәләр.

Алар шикәргә бай туклыклы сыеклыкта яшиләр.Чүпрә шикәрне спиртка һәм углекислый газга тарката.Бу вакытта бүленеп чыккан энергия чүпрәнең тереклек эшчәнлеген тәэмин итү өчен тотыла.

Чүпрә бөреләнү юлы белән үрчи.Башта олы күзәнәктә калкым ясала.Ул зураеп мөстәкыйль күзәнәккә әйләнә һәм тиздән элгәр күзәнәктән аерыла.Чүпрәнең бөреләнүче күзәнәкләре тармакланган чылбырга охшаган.

Кеше чүпрәне күптәннән икмәк пешерүдә, сыра, шәраб әзерләүдә, дару буларак файдалана.

Укытучы: Гөмбәләр арасында паразит гөмбәләрне күргәнегез , ишеткәнегез бармы һәм ниндиләр?

Укучы: агач гөмбәсе, фитофтора,һ.б.

Укытучы:Әйе укучылар паразит гөмбәләр аеруча авыл хуҗалыгына һәм урман хуҗалыгына зур зыян китерәләр.

А) Кисәү гөмбәсе төрле төр иген култураларын зарарлый.Ашлыкны суктырганда споралары чиста бөртекләргә эләгә һәм чәчүгә кадәр саклана.Чәчкәндә споралар туфракка төшә шытып гөмбәлек җепләрен үстерә.

Б) Арыш анасы – Зарарланган үсемлекләрнең бөртекләре кара- шәмәхә агулы мөгезләргә әвереләләр.Болар- арыш анасы гөмбәсе гөмбәлегенең тыгыз үрелмәсе.Он белән азыкка эләгеп организмны агуларга мөмкин.

В) Агач гөмбәсе- агачларның үзагачын җимереп урман хуҗалыгына бакчаларга паркларга зур зыян китерә.Каты  гөмбәнең үрчү өлешләре тояк формасында була, алар зарарланганнан соң, берничә елдан агач кабыгында барлыкка килә, берсе өстенә икенчесе урнашкан киштәләр рәвешендә кәүсәдә урнаша.Үрчү өлешенең аскы ягында вак көпшәчекләрдә споралар өлгерә.Күпчелек каты гөмбәләрнең үрчү өлешләре күпеллык.

Г)Кара черек авыруын китереп чыгаручы гөмбәләр бәрәңге бүлбеләрендә яшиләр.Гөмбәләр крыжовникның яфракларын, яшь бәбәкләрен һәм җимешләрен зарарлый, ончыл чык дип атала торган ак ончыл кунык барлыкка китерә.Әгәр алмаларда гөмбә булса, алар кутырланып торучы таплар белән каплана, аннан ярыла.

Паразит гөмбәләр авыл хуҗалыгы үсемлекләренең уңышын киметә, алардан алган продуктларны ашарга яраксыз итә

   Хәзерге вакытта гөмбәләрнең 100 меңләп төре билгеле.Гөмбәләр органик матдәләр булган һәр җирдә: туфракта, суда,торак йортларда, кеше  һәм хайван тәнендә тереклек итә.Кешедә авырулар, мәсәлән, аяк табанында һәм бармак араларында, тырнакта гөмбә авыруын китереп чыгаручы гөмбәчекләр билгеле, кайбер гөмбәчекләр күп кенә йорт хайваннары авыруларына сәбәпче булып, терлекчелеккә зыян китерә- тире авруы тимрәү.

Укытучы:укучылар гөмбәләр арасында агулы гөмбәләр дә бар.Гөмбә җыйганда, ашарга яраклы гөмбәләрне агулылардан аера белү мөһим.Иң куркынычлы агулы гөмбәләр: аксыл томсык гөмбә, чебен гөмбәсе, үтле гөмбә, ялган әтәч гөмбәсе, ялган баллы гөмбә.

Чебен гөмбәсен ак таплы җете кызыл эшләпәсеннән танырга җиңел.Кайвакытта соры эшләпәле чебен гөмбәләре дә очрый.

                             Тема: Гөмбә күзәнәгенең төзелеше.

                Максат:1) Укучыларга түбән һәм югары төзелешле гөмбәләрне , аларны аерырга өйрәтү өстендә эш алып бару.

                Яңа төшенчәләр булдыру:

Яңа терминнар белән танышу.

Гөмбәләрнең күп төрләре белән таныштырып үтү.

Гөмбәләрнең төзелешен, туклануын, үрчүен аңлату.

Гөмбәләрнең зыяны, файдалысы да булуын укучыларга җиткерү.

                              Тәрбияви:

Биология фәненә кызыксыну уяту,  балаларда мәһәббәт тәрбияләү.

Балаларда табигатькә сакчыл караш тәрбияләү.

Гөмбәләрнең нинди булуына карамастан аларны сакларга.

                             Үстерелешле:

 Вакыйгаларга анализ ясый белү һәм көнкүреш хезмәттә куллана белү.

Йомгак ясау һәм  үз фикереңне аңлатып бирү өстендә эш алымнарын булдыру.

                       Укыту методлары: эвристик беседа

                       Дәрес тибы: Яңа теманы аңлату

                       Җиһазлау: Эш дәфтәре, презентация, биология В.В.Пасечник

                                               Дәрес барышы:

Укыту эшләре буенча директор урынбасары:                            Тухфатуллина М.Р.